ELEKTRİK ENERJİSİ İLETİM VE DAĞITIM Belgin DURAK Kadir YÜZGÜLEÇ Lütfullah KÖSE Yunus Emre IŞIK Fırat EKİNCİ Ramazan SÜRMELİ Vedat YARAŞ

DİREK NEDİR? İletim ve dağıtım hatlarında kullanılan, iletkenleri birbirlerinden belirli uzaklıkta havada tutmaya yarayan, hat boyunca uygun aralık ve yükseklikte yerleştirilen şebeke donanımına direk denir.

DİREKLERİN SINIFLANDIRILMASI Yapıldıkları Malzemeye Göre Direk Çeşitleri Kullanım Yerlerine Göre Direk Çeşitleri Kullanıldıkları Hattın Gerilimine Göre Direk Çeşitleri

1) Yapıldıkları Malzemeye Göre Direk Çeşitleri 1. Demir Direkler a. Boru Direkler b. A ve kafes direkler c. Putrel (Pilon, Çatal) Direkler 2. Beton Direkler 3. Santrifüj Direkler 4.Vibre Direkler 5. Ağaç Direkler

1. Demir Direkler Demir direklerin havadan, nemden ve sanayi bölgelerindeki zararlı gazlardan etkilenmemeleri için bu direkler boyanmalı ve üzerlerine koruyucu madde sürülmelidir.

a. Boru Direkler Daha çok özel tip aydınlatmalarda ve düşük gerilimli sokak, cadde, liman, marina, site ve bahçe aydınlatmalarında kullanılan direklerdir . Özel olarak projektör aydınlatma direği olarak da kullanılmaktadır. Yükseklikleri 4 ila 8 metre arasındadır. Tekli, ikili, üçlü tipleri vardır.

b. A ve Kafes Direkler Alçak gerilim şebekelerinde kullanılan A ve kafes tipi demir direkler, iller bankası tarafından standardize edilmiştir. Bu standardize boyları kısa ve uzun direkler için ayrı ayrıdır. A tipi olanlar 8I,10I,12I,6,5U,8U,10U,12U veya 8Ik,10Ik,12Uk şeklinde sembolize edilir. Sembollerdeki U veya I direk yapımında kullanılan demirin kesitini gösterir. Boyları 9,10-9,35-9,55- 9,70 m 9,90-10,10-10,55 m olanları vardır. Ortalama uzunlukları kısa boylar için 9,5 m, orta boylar için 10 m olmaktadır.

c. Putrel (Pilon, Çatal) Direkler Galvaniz cıvatalı, boyalı ve kaynaklı olarak üretilen bu direkler, çekilen hattın özelliğine göre 3’lü veya 6’lı hatlar olarak çok yüksek gerilimler için kullanılır. Boyları istenilen ebatlarda büyütülüp ayarlanmakta olup standart bir uzunluğu yoktur.

2. Beton Direkler Demir, çimento, su ve öteki katkı maddeleri katılarak yapılır. Beton ile yüksek dayanımlı çelik tel veya çelik çubukların kullanılmasıyla elde edilir.

Beton ve çelik malzemenin gözeneksiz bir şekilde uygunluğunun sağlanması için titreşim (vibrasyon) veya savurma (santrifüj) metodu uygulanır. Santrifüj beton direklerin (SBA) içi boştur. Vibre direkler (VBA) titreşim yapılarak betonun her yere homojen bir şekilde dağılması ile yapılır.

Beton direklerin diğerlerine göre Üstünlükleri: 1-Bakım istemezler, 2-Tepe kuvvetleri büyüktür, 3-Ömürleri uzundur, 4-Her amaca uygun tipleri vardır, 5-Hava değişmelerinden etkilenmezler. Sakıncaları: 1-Ağır ve kırılgandırlar 2-Taşıma ve dikilmeleri oldukça zordur.

3. Santrifüj Direkler Çelik çubuklar (boyuna donatı malzemesi olarak) ve ön gerilmeli çelik teller (enine donatı malzemesi olarak) kullanılarak savurma yöntemi ile yapılan içleri boşaltılmış beton direklerdir. Savurma yöntemi beton içindeki fazla suyun dışarı atılmasını ve çok sıkı geçirimsiz bir beton elde edilmesini sağlar. Bu yöntemle yapılan direklerin dış yüzü düzgün ve pürüzsüzdür.

Resimde aydınlatma, köşe ve taşıyıcı santrifüj beton direkleri görülmektedir.

4. Vibre Direkler Vibre beton direkler, statik hesapların sonuçlarına göre, demir iskeletin kalıplar içine konması ve dökülen harcın vibrasyon suretiyle kalıbın her tarafına homojen olarak dağıtılması sonucu elde edilir.

5. Ağaç Direkler OG Enerji naklinde kullanılan ağaç direkler köknar, ardıç, ladin, çam gibi ağaçlardan yapılır. Ağaç kesilir, tornalanır, ilaçlanır ve kurutulur. 30kV’a kadar gerilimlerde 15m boylarında yapılır. Demir ve beton direklerdeki gibi temellerine beton dökülmez.

Çünkü ankastre noktasında temel betonu, ağaç direği kesmeye çalışarak kırılmasına neden olur. Köy elektrifikasyonunda kullanılmaktadır.

Ağaç direklerin ötekilere karşı üstünlükleri 1-Ucuzdur, 2-Hafiftir, 3-Taşımaları ve dikilmeleri kolaydır, 4-Esnektir, 5-Temel değiştirilerek tekrar kullanılabilir. 6-Simetriktirler (Her yöndeki kuvvetlere karşı koyabilir) 7-Boyama masrafları yoktur, 8-Tırmanmak kolaydır, 9-Kaçak akımlara karşı daha güvenilir durumdadır.  

Ağaç direklerin ötekilere karşı sakıncaları 1-Ömürleri kısadır, 2-Tepe kuvvetleri azdır, 3-Esnek oldukları için salgıları (fleş) değişebilir, 4-Yıldırım düştüğünde yanabilir, 5-Yüksek gerilimlerde kullanılmazlar.

2. Kullanım Yerlerine Göre Direk Çeşitleri Taşıyıcı Direkler Köşede Taşıyıcı Direkler Durdurucu Direkler Köşede Durdurucu Direkler Son ( Nihayet ) Direkleri Dağıtım ( Branşman ) Direkleri Tevzi ( Dağıtım ) Direkleri Geçit Direkleri

1. Taşıyıcı Direkler Hava hatlarında durdurucu direkler arasında iletkeni taşımak, yani iletkenin ağırlığını tutmak amacıyla kullanılan direklerdir.

2. Köşede Taşıyıcı Direkler Enerji nakil hava hatlarının köşe noktalarında iletkenleri taşımak amacıyla kullanılan direklerdir.

3. Durdurucu Direkler ENH’de düz hattı durdurmak amacıyla kullanılan direklere denir. Taşıyıcı direklere bağlanan iletkenlerin gergin durmasını sağlar. İletkenlere gelen gerilme kuvveti durdurucu direklerle temin edilir. Genellikle durdurucu direkler arasında 7 adet taşıyıcı direk bulunabilir. Yol ve nehir atlamaları gibi özel durumlarda durdurucu direkler karşılıklı birbirine bağlantılı olabilir.

4. Köşede Durdurucu Direkler Enerji nakil hava hatlarının köşe noktalarında kullanılan ve aynı zamanda durduruculuk görevi yapan direklere köşede durdurucu direkler denir.

5. Son (Nihayet) Direkleri Hava hatlarının başlangıç ve sonlarında kullanılan direklerdir. Hatların tek yönlü çekme kuvvetine dayanacak şekilde yapılırlar. Nihayet direkleri, şalt sahası giriş - çıkışlarında, trafo binasına giriş- çıkışlarda, hava hatlarının başında ve sonunda kullanılan direklerdir. Bu direklerde kullanılan iletkenler nihayet bağı ile bağlanır.

6. Dağıtım (Branşman) Direkleri YG hava hatlarında taşıyıcı ve köşede taşıyıcı durumda olan direklerden bir veya iki yönde kol veya şube hattı ayrılıyorsa, bu durumdaki taşıyıcı ve köşede taşıyıcı direklere branşman direkleri denir. Üzerlerinde dağıtım için gerekli ilave bağlama tesisleri ve ayırıcı / kesicilerde bulunabilir.

7. Tevzi (Dağıtım) Direkleri Enerji nakil hava hatlarında ikiden fazla nihayet bağı ile bağlı olan hatların tevzi edildiği yani kollara ayrılarak dağıtımının yapıldığı direklere denir. Direkteki hatlardan kesiti en büyük olan hat, ana hat olarak kabul edilir. Bunun dışında kalan diğer hatlar bu ana hattın birer branşmanı veya kolu durumundadır. Ana hatlarla bu direklere kadar gelen enerji, bu direkten ayrılan branşmanlarla daha küçük kapasiteli enerjiler halinde ayrılır.

• 1, 2, 6, 8, 9, 11, 14, 15, 16 ve 17 no’lu direkler taşıyıcı direk • 3 ve 5 no’lu direkler branşman direk • 12 no’lu direk köşede taşıyıcı direk • 4, 7 ve 13 no’lu direkler nihayet direkleri • 10 no’lu direk tevzi direğidir.

8.Geçit Direkler Üzerlerinde önemli trafik bulunan karayolu, demiryolu, nehir-dere-su kanalı veya haberleşme hatları gibi yerlerde, iletken kopması veya direk devrilmesi gibi arızaların çıkma olasılığına karşı özel olarak yapılmış direklerdir. Bu direkler fırtına, sel ve toprak kayması gibi doğa olaylarına karşın daha dayanaklı üretilirler.

Travers Ve Konsollar Travers: Enerji nakil hatlarındaki iletkenlerin demir veya beton direkler üzerindeki emniyetli geçişini ve taşınmasını sağlar. İzolatörlerin de direklere tutturulabilmesi traversler aracılığı ile sağlanır. Traversler iki taraflı olup direklerde kullanılacak travers sayısı ve şekilleri kullanılacak iletken sayısına, gerilme kuvvetine, ağırlıklarına, izolatör ve direk tipine bağlı olarak değişir.

Travers Çeşitleri ve Özellikleri: Traversler genel olarak iki şekilde yapılır. Bunlar beton ve demir traverslerdir. Beton traversler vibre beton , demir traversler ise putrel demirden yapılmaktadır. Travers çeşitleri ise taşıyıcı, durdurucu ve nihayet traversleridir.

Travers Tutturma Gereçleri Traversi direğe monte ederken kullanılacak malzemeler şunlardır. Gergi takımı Topraklama somunu, saplama cıvataları, anahtarlar Travers kelepçesi, beton travers için takoz Şakül ve su terazisi Travers Montaj İşlem Sırası Direk dikilmeden travers montajları yapılacaktır. Projede belirtilen aralıklarda montaj yapılacak ve sonra dondurulacaktır. Travers iç yüzeyleri (beton ise) pürüzlendirilecektir. Dondurma işlemi en son yapılacaktır (betonlama). Üzerleri daha sonra çamurla kaplanacaktır. Betonu dökülmüş veya çatlamış traversler değiştirilecek, beton ile sıvanmayacaktır.

Konsollar Konsollar aynı traversler gibi iletkenleri taşımaya yarayan ve izolatörleri direklere tutturmaya yarayan tek taraflı taşıma parçasıdır. Demir ve betondan olmak üzere iki farklı malzemeden yapılır. Konsolların yapısı veya sayısı iletkenlerin tertip ediliş şekline, direğin taşıyıcı, durdurucu, köşede durdurucu, nihayet, branşman veya tevzi direği oluşuna göre değişir. Beton direklerde maksimum direkler arası açıklığa göre boyuna, ağırlığına, yatay ve dikey kuvvetlere göre çeşitli tipte konsollar kullanılır.

Konsol Tutturma Gereçleri Gergi takımı Topraklama somunu, saplama cıvataları, anahtarlar Konsol kelepçesi, beton konsol için takoz Şakül ve su terazisi Montaj İşlem Sırası Direk dikilmeden konsol montajları yapılacaktır. Projede belirtilen aralıklarda montaj yapılacak ve sonra dondurulacaktır. Konsol iç yüzeyleri (beton ise) pürüzlendirilecektir. Dondurma işlemi en son yapılacaktır (betonlama)Üzerleri daha sonra çamurla kaplanacaktır. Betonu dökülmüş veya çatlamış konsollar değiştirilecek beton ile sıvanmayacaktır.

3. Kullanıldıkları Hattın Gerilimine Göre Direk Çeşitleri Orta gerilimde kullanılan direkler Yüksek gerilimde kullanılan direkler Çok yüksek gerilimde kullanılan direkler

1. Orta Gerilimde Kullanılan Direkler 1kV - 34,5 kV arasında kullanılan direklerin tamamıdır. Boyları 9 m - 25 m arasında değişir. Ağaç, beton ve demir direk olarak imal edilir. Şu an en çok kullanılan beton ve demir direklerdir. Ağaç direkler acil durumlar için kullanılmaktadır. Daha sonra yerine beton ya da demir direk takılmaktadır.

Demir direkler 3 AWG ve 10 AWG olarak isimlendirilmektedir Demir direkler 3 AWG ve 10 AWG olarak isimlendirilmektedir. Kare kesitli putrel demirlerden yapılmaktadırlar. Beton direkler ise 10 m’den 26 m’ye kadar imal edilmektedirler. Resimde çeşitli OG şebekelerinde kullanılan beton ve demir direkler görülmektedir.

2. Yüksek Gerilimde Kullanılan Direkler 34,5 kV – 154 kV arasında galvaniz saclı, vidalı, kafes ve A direklerdir. Boyalı kaynaklı demir direklerin her türlü ortam şartlarında etkilenmemeleri için boya ve koruyucu tabakalar sürülür. Koruyucu tabakaların belirli zamanlarda yenilenmesi gerekir. Bu nedenle 3 AWG demir direkler boyalı-kaynaklı yapılmasına karşın 3/0 AWG galvaniz demir ve galvaniz cıvatalı olarak imal edilir. Her tip iletken için çeşitli tip ve boyda direk bulunmaktadır. Demir profiller ortalama 6’şar metrelik parçalar halinde imal edilir ve bunlar birbirine cıvatalar ile tutturulur.

Bu tip direkler genelde; T-10, T-12………T-20 (Taşıyıcı direkler) D-10,D-12………D-20 (Durdurucu direkler) N-10,N-12………N-20 (Nihayet direkleri) Z-10,Z-12……….Z-20 (Zaviye direkler) şeklinde isimlendirilir. Boyları 8.75 m ile 18.75 m’e kadar değişmektedir. Baştaki harfe göre T-D-N-Z isimlerini alır. Ayrıca D-KD-N direkleri de mevcuttur.

3. Çok Yüksek Gerilimde Kullanılan Direkler 154 kV – 380 kV arasında galvaniz saclı, vidalı kafes ve A direklerdir. Çok yüksek gerilim direklerinin tamamı kafes demir direklerdir. Direklerin ana elemanları olan köşebent parçaların boyutları ve malzeme kalitesi maruz kaldıkları kuvvetlere göre imal edilir. Köşebent malzemeleri ST-37’lik standart çelikten veya daha yüksek kaliteli çelikten imal edilir (ST-52 gibi). Bu direkler çift devreli ve tek devreli enerji nakil hattı direkleridir.

Amerikan imalatı çift devreli kafes direkler G-H-J tipi olarak imal edilir. G tipli taşıyıcı direk olarak kullanılır. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilerek direk boyları istenildiği gibi yükseltilir. H tipliler; çift devre uzak mesafelerde taşıyıcı, yakın mesafelerde durdurucu direk olarak kullanılırlar. 15 ° açıya kadar kullanılır. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilir. J tipliler; çift devre uzak mesafelerde durdurucu ve nihayet direği olarak kullanılır. 60°’ye kadar açı yapılabilir. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilebilir.

• Amerikan imalatı tek devreli kafes direkler D-E-F tipte yapılır. D tipi taşıyıcı direk; tek devre taşıyıcı olarak düz ve buz yükü az olan yerlerde kullanılır. Araziye göre 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilebilir. E tipi direkler; yakın mesafelerde durdurucu, uzak mesafelerde taşıyıcı direk olarak kullanılır. 15° kadar açı yapılabilir. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilebilir. F tipi direkler; uzak mesafelerde 15°’den fazla açı yapılabilir. Hat sonlarında durdurucu direk olarak da kullanılabilir. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilerek istenilen boyda imal edilir.

Direklerde Topraklama İşlemi Çeşitli arızalar veya yıldırım gibi nedenlerle direğin aşırı bir gerilime maruz kalması hâlinde direğin kendisinde ve belirli bir mesafeye kadar çevresinde istenmeyen tehlikeli gerilimler oluşur. Bu gerilim insanlar için tehlike arz ettiği gibi tesislere de zarar verebilir. Topraklama direnci ne kadar küçükse bu gerilimin değeri de o nispette küçülür. Bu yüzden direklerin topraklama geçiş dirençlerinin 4 Ω’dan küçük olması istenir. Topraklama direnci zeminin yapısına, sıcaklığına, kazık veya levhanın boyutlarına ve zeminin kuru ya da nemli oluşuna göre değişiklik gösterir. Topraklama için uygun kazık veya bakır levha seçilecektir. Topraklama iletkeni en az 70 mm² kesitli galvaniz örgülü çelik tel olacaktır.

Direğe uygun mesafede en fazla 20 m uzaklıkta kazık çukuru olacaktır Direğe uygun mesafede en fazla 20 m uzaklıkta kazık çukuru olacaktır. Direnç 4 Ω’u çok aşmayacaktır. Çelik örgülü tel yumuşak zeminde en az 80 cm, sert zeminde 30 cm’ye kadar döşenecek, üzeri betonla örtülecektir. Tele ek yapılmayacaktır. Çelik tel direğe ve kazığa (bakır levha) çok iyi sıkılarak monte edilecektir. Topraklama yapıldıktan sonra tekrar ölçüm yapılacaktır.

Topraklama Dikkat Edilecek Hususlar Topraklama kazıkları 30 kV’a kadar 70 cm, 154 kV - 380 kV ise 150 cm derinlikten itibaren dikine olacaktır (Yatık olmayacaktır.). Paslı ve gevşek tutturulmuş topraklama iletkenleri hatalı olur. Topraklama direnci yüksek çıkarsa topraklama direnci düşürecek maddeler kullanılmaz. Islak ve gevşek zeminlerde topraklama kuru zemine aktarılır.

BİZİ DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİZ.