Çıkarımların Geçerlik ve Kabul Edilebilirliği Yrd. Doç. Dr. Cenk Akbıyık

Bir yönüyle eleştirel düşünme hangi düşüncenin kabul edilip hangisinin kabul edilmeyece ğ ine ilişkin bir çabadır.

Kabul edilebilecek ve edilemeyecek düşüncelerin belirlenirken düşüncenin temelinde yer alan öncüller, yapılan çıkarım işi ve sonuç önermesi incelenir.

Bir sonuç önermesinin kabul edilebilmesi için hem öncüllerin hem de çıkarımın test edilmesi gerekmektedir.

Sonuç önermesinin kabul edilebilirli ğ ini test etme işince öncelikle öncüller iki aşamalı bir teste tabi tutulur: 1. Öncüller do ğ ru mudur? Öncüllerin do ğ ru oldu ğ uyla ilgili güçlü kanıtlar var mıdır? 2. Öncüller sonuç önermesini desteklemekte midir?

Örne ğ in aşa ğ ıdaki çıkarımda öncüllerden biri do ğ ru olmadı ğ ı için sonuç önermesi de do ğ ru de ğ ildir: Dersinize bir profesör giriyor. Tüm profesörler erkektir. O halde dersinize giren profesör bir erkek.

Aşa ğ ıdaki çıkarımda ise öncüllerden biri sonuç önermesiyle ilgisiz oldu ğ undan sonuç önermesi kabul edilemez: Bu bölüm mezunları KPSS’da 70 taban puanıyla atanmaktadır. Eleştirel düşünme sahip olunması gereken bir düşünme biçimidir. O halde bu bölümden mezun olan tüm ö ğ renciler atanmaktadır.

Bir sonuç önermesi en zayıf öncül kadar do ğ ru olabilir.

İ yi bir çıkarımın geçerli olması beklenir.

Geçerli bir çıkarımda tüm öncüller do ğ ru ise sonuç önermesi de do ğ ru olmaktadır. Di ğ er bir deyişle, geçerli çıkarımlarda öncüllerin do ğ ru olması durumunda sonuç önermesi yanlış olamamaktadır.

Aşa ğ ıdaki çıkarım geçerli bir çıkarımdır: Tüm sa ğ lıklı köpekler iyi koku alır. Köpeklerin koku alma duyusu insanların koku alma duyusuna göre daha gelişmiştir. Senin köpe ğ in sa ğ lıklı bir köpek. O halde senin köpe ğ in senden daha iyi koku almaktadır.

Ancak bir çıkarımın geçerli olması onun kabul edilebilece ğ i anlamına gelmemektedir.

Geçerli bir çıkarımın kabul edilebilmesi için çıkarımda bulunan öncüllerin incelenerek do ğ ru olup olmadıklarının irdelenmesi gerekmektedir.

Örne ğ in aşa ğ ıdaki çıkarım geçerli olmasına karşın kabul edilemez bir çıkarımdır: Tüm sa ğ lıklı köpekler iyi görür. Köpeklerin görme duyusu insanların görme duyusuna göre daha gelişmiştir. Senin köpe ğ in sa ğ lıklı bir köpek. O halde senin köpe ğ in senden daha iyi görmektedir.

Di ğ er taraftan geçerli olmayan bir çıkarımda hemen reddedilmez. Bir sonuç önermesini kabul ya da reddetmeden önce yapılan çıkarımın güçlü mü yoksa zayıf mı oldu ğ una karar verilmelidir.

Bir çıkarımda önermeler do ğ ru iken sonuç önermesinin yanlış olması neredeyse imkansızsa bu çıkarım güçlü bir çıkarımdır.

Di ğ er taraftan öncüllerin do ğ ru olmasına ra ğ men sonuç önermesinin yanlış olabilece ğ i çıkarımlar ise zayıftır.

Güçlü çıkarımlarla elde edilen sonuç önermeleri kabul edilebilir.

Örne ğ in aşa ğ ıdaki çıkarım geçerli olmamasına karşın güçlü bir çıkarımdır: Civcivler çok yaygın olarak insanlar tarafından beslenip büyütülen hayvanlardır. Bugüne kadar insanların gördü ğ ü, gözlemledi ğ i tüm civcivler 15cm’den küçüktür. O halde tüm civcivler 15 cm’den küçüktür.

Bazı sonuç önermeleri ise öncüllerle sonuç önermesi arasındaki ba ğ ın sorunlu olması sebebiyle kabul edilmezler.

Örne ğ in aşa ğ ıdaki konuşmada sonuç önermesi yeni bir bilgi içermedi ğ i için kabul edilemez: -Sen kötü birisin! -Neden? -Çünkü iyi biri de ğ ilsin! -Anladım.

Aşa ğ ıdaki konuşmanın sonucu ise döngüsel ifadeler içerdi ğ i için kabul edilemez: -Arkadaşım çok dürüst biri! -Nereden biliyorsun? -Kendisi söyledi. -Do ğ ru söyledi ğ ini nereden biliyorsun? -Do ğ ruyu söyledi çünkü o çok dürüst biri.

Özet olarak bir sonuç önermesinin kabul edilebilmesi için: 1. Öncüllerin do ğ ru oldu ğ u yönünde güçlü kanıtlar olması gerekmektedir. 2. Çıkarımın geçerli ya da güçlü olması gerekmektedir. 3. Önerme ve çıkarımın anlamlı olması gerekmektedir.

Günlük konuşmalarda önerme ve çıkarımın anlamlı olmadı ğ ı durumlara örnekler veriniz.