Araştırma Yöntemleri - 7 Veri toplama yöntemleri: deney

Giriş Deney esasında sosyal bilimlerden çok doğa bilimlerini daha fazla çağrıştırmaktadır Ancak sosyal bilimlerde de bazı alanlarda kontrollü deneyler yapılmaktadır Sosyal bilimci tipik olarak bazı insanları alır, onlara bir şeyler uygular ve bunun etkisinin ne olduğunu öğrenmek için gözler Örneğin bir yemek yaptığımızda tuz atarız ve tadarız, sonra biraz daha tuz atıp yine tadarız Bir bomba imha görevlisi mavi kabloyu kesip etkisini görebilir!

Giriş (2) Öte yandan zaten gündelik hayatta yaşadığımız dünyayı anlamak için bolca deney yaparız Öğrendiğimiz tüm yetenekler deneyle elde edilir: Yemek, yürümek, konuşmak, bisiklet sürmek Deney yaparak bir öğrenci çalışmanın akademik başarı üzerindeki etkisini öğrenebilir Bu bölümde sosyal bilimlerde deneysel araştırmaların nasıl kullanıldıklarını, ve bu metodun güçlü ve zayıf yanlarından bahsedeceğiz

Deney için uygun konular nelerdir? Deney metodu her konuya değil ancak bazılarına daha uygundur. Özellikle çerçevesi iyi tanımlanmış, süresi belli araştırma projeleri için uygundur. Hipotez testi için özellikle uygundur, çünkü deney temelde nedensellikleri belirlemeye odaklanır. Bundan dolayı da tanımlayıcı amaçlardan çok açıklayıcı amaçlara daha fazla uygundur.

Deney için uygun konular nelerdir? (2) Örneğin: kadınların iyi birer sürücü olamayacaklarına yönelik ön yargıyı kırmanın yollarını arayan bir araştırma yapalım. Bu önyargıya sahip bir grup insan seçip onlara bu konu ile ilgili bir belgesel izletelim. Belgeselde ileri sanayi toplumlarında böyle bir ayırımın olmadığı, trafikteki yaklaşık her iki sürücüden birisinin kadın olduğu ve bizim toplumumuzda ise kadın sürücü sayısının hem az olması hem de fazla pratik yapamamaları nedeniyle trafikte belirginlik kazandıklarına dair mesajlar verilsin. Filmi izledikten sonra grubun önyargısını yeniden ölçelim?

Sosyal bilimci laboratuvar mı kuracak? Deney deyince genelde bir laboratuvar akla gelir. Ancak böyle olmak zorunda değildir. Web in gelişmesiyle internet üzerinden bile yürütülebilecek deneylerden bahsetmek mümkündür. Ayrıca doğal deneyler dediğimiz ve kendi doğal akışlarına izlenen durumlar da söz konusudur.

Klasik deney Hem doğa bilimlerinden hem de sosyal bilimlerde klasik deneyler üç bileşenden oluşur Bağımlı ve bağımsız değişken Test öncesi ve sonrası Deney ve kontrol grubu

Bağımlı ve bağımsız değişken Temelde bir deney bağımsız bir değişkenin bağımlı bir değişken üzerindeki etkisini inceler. Duruma göre bağımsız değişkenin varlığı ve yokluğunun nasıl etki yapacağı incelenebilir. Bağımlı değişken ve bağımsız değişken birbirine bağlı olarak değişen değerler olarak atfedilir. Bağımlı değişkenler, bağımsız değişkenlere tepki olarak değiştiği gözlenen değişkenlerdir. Bağımsız değişkenler ise bağımlı değişkenlerde bir değişime neden olmak için bilinçli veya kasti bir şekilde manipüle edilen değişkenlerdir (wikipedia, Türkçe).

Test öncesi ve test sonrası Test öncesi: Bağımlı değişkenler içindeki bir deneğin ölçülmesi Test sonrası: bağımlı değişkenler içindeki bir deneğin, bağımsız değişkene maruz kaldıktan sonra yeniden ölçülmesi Bu durumda iki durum arasında bir fark çıkarsa, bu fark bağımsız değişkene atfedilir (ör. Kadına yönelik önyargı örneğini düşünün. Film izlenmeden önceki önyargı (bağımlı değişken), test öncesine; filmden sonraki ölçme ise test sonrasına örnektir. Arada bir fark varsa bu da bağımsız değişken olan filme atfedilir)

Deney ve kontrol grubu Deney grubu: deneysel uyarıcıya tabi tutulan grup Kontrol grubu: bu uyarıcıya tabi tutulmayan grup Kontrol grubunun gerekliliği Hawthorne araştırmalarında ortaya çıkmıştır. Burada çalışma koşullarındaki değişikliklerin işçilerin memnuniyetlerinde ve verimlerindeki etkilerini incelemişlerdi. Koşulları iyileştirildikçe verim artmıştır, uygun ısı veya ışık ayarlamaları verimi arttırmıştır. Ancak tersi düzenlemelerde de verimin artmaya devam ettiği gözlenmiştir (hawthorne etkisi). Burada bir kontrol grubunun mutlaka gerekli olduğu görülmüştür. Tıbbi araştırmalarda ise kontrol grubu kaçınılmaz derecede önemlidir

Denek seçimi Rastgele seçim: deneklerin deney ve kontrol grubuna atanmalarının rastgele yapıldığı yöntem. Örneğin deneye katılacak tüm deneklere bir numara verilir buradan da rastgele bir numaradan başlanarak sırayla bir deney bir kontrol grubu olmak üzere dağıtılır. Veya tek sayılar ve çift sayılar şeklinde ayrılır

Denek seçimi (2) Eşleştirme: kota örnekleme mantığı ile seçilir. Belirli özellikler taşıyan denekler ikiye bölünüp rastgele yöntemle deney ve kontrol gruplarına gönderilir. Örneğin kadına yönelik önyargı deneyine katılan deneklerden 12 tanesi 20 yaş altıysa bunların onar tanesi rastgele yöntemle iki farklı gruba dağıtılır

Farklı deney tasarımları Sunumun bu kısmında farklı deney tasarımlarından bazılarına değinilecektir: Deney öncesi araştırma tasarımları: burada üç tasarımdan bahsetmek mümkündür ancak bunların bilimsel standartları karşıladığı söylenemez. Bundan dolayı da deney öncesi tasarım denmektedir Bazen bu tasarımlar, bir deney için gerekli tüm şartlar sağlanamadığı için kullanılabilmektedir

Deney öncesi araştırma tasarımları (2) 1- Bu tasarımlardan ilki tek bir denek grubunun bağımsız değişkene maruz bırakılarak incelenmesidir (one-shot case studey). Kontrol grubu yok, ön test yok Burada araştırmacı bağımlı değişkenin durumunu bir grup deneği bağımsız değişkene maruz bırakarak incelemeye çalışır. Ancak test öncesi ölçüm yoktur. Daha önce verdiğimiz örneği hatırlayın. Örneğin bir grup deneğe doğrudan kadına yönelik önyargıların düşürülmesi ile ilgili bir film izleyip onların önyargılarını ölçtüğümüzü düşünün. Burada bu grubun filmi izlemeden önceki önyargıları ölçülmediği için yanlış sonuç çıkartmak mümkündür. Şayet film sonrası önyargı düşük çıkmışsa bunun sebebinin film olup olmadığını bilmek mümkün değildir

Deney öncesi araştırma tasarımları (3) 2- test öncesi ve sonrası grup tasarımı: burada test öncesi ölçüm vardır ancak kontrol grubu yoktur. Burada örneğimize geri dönecek olursak, film izleyenlerde önyargı azalabilir ancak bunun sebebinin sadece bağımsız değişken (film) olup olamayacağını bilmek mümkündür değildir. Kontrol grubu olmadığı için, bu azalmanın başka nedenlerden kaynaklanabileceğini düşünmek mümkündür.

Deney öncesi araştırma tasarımları (4) 3- statik grup kıyaslaması: burada deney ve kontrol grupları vardır ancak deney öncesi test (öntest- pretest) yoktur. Örneğin filmi izledikten sonra deney grubunun kontrol grubundan daha düşük bir önyargıya sahip olduğu çıkmış olsun. Şayet öntest yapılmamışsa bu düşüklüğün sebebinin bağımsız değişken olup olmadığını bilmek mümkün değildir.

Deneysel araştırmada geçerlilik İçsel geçersizlik kaynakları: burada deneyden çıkartılan sonuçların, deneyin kendisinden kaynaklanamama ihtimali ima edilmektedir. Bağımsız değişkenden başka unsurların bağımlı değişkeni etkileme durumlarıdır söz konusu olan Örneğin: o alanda önemli gelişmelerin olması (diyelim ki deney sırasında bir kadın bilimcinin nobel alması veya çok önemli bir başarı elde etmesi denekleri etkileyebilir), olgunlaşma …

Deneysel araştırmada geçerlilik (2) Dışsal geçersizlik kaynakları: içsel geçersizlik kaynakları deneklerle ilgiliyken, dışsal geçersizlik kaynakları deney bulgularının gerçek hayatta genellenebilirliği ile ilgilidir. İzlettiğimiz filmin deney grubunda önyargıda bir azaltmaya neden olduğunu bulduğumuzu düşünün. Aynı etki, acaba bu film sinemalarda veya tv’lerde gösterildiğinde de söz konusu olur mu?

Alternatif deney türleri İnternet destekli deneyler Doğal deneyler: gerçek sosyal olaylar (kontrol altında olmayan) bazen önemli deneylere kaynaklık edebilir. Örneğin deprem yaşamış bir kentin sakinlerini düşünün. Bu depremde bazıları finansal açıdan çok ciddi etkilenirken bazılarının ise daha bu olayı daha hafif atlattıklarını düşünelim. Acaba bu denli ciddi bir doğal olay kişilerin geleceğe yönelik davranışlarını nasıl etkiler? Böyle bir soru, bu olayı yaşamış olanlarla görüşmemizi gerektirir. Bkz. discovery channel: head games

Deney yönteminin güçlü ve zayıf yanları Kontrollü deneylerin en büyük avantajı onun yalıtılmışlığındadır. Kontrol altında yürütülen bir deneyde deney sonrası bir değişiklik varsa bunu bağımsız değişkene atfetmek kolaydır. Her zaman için geçerli olmasa da genelde küçük bir grup insanın dahil olduğu bir deney yürütmek daha ekonomiktir (örneğin bir anket çalışmasından).

Deney yönteminin güçlü ve zayıf yanları (2) Deneyin en büyük zayıflığı ise onun yapaylığına dayanır (daha önce bahsettiğimiz film deney grubuna etki etse bile bunun tüm ülkede aynı etkiyi doğuracağına emin olabilir miyiz?). Daha önce bahsedilen içsel ve dışsal geçersizlik kaynakları da hatırlamak gerekiyor.

kaynak Babbie, Earl (2010). The Practice of Social Research, WADSWORTH (8. Bölüm: Experiments)