Nakil Dönemi 6. Ders

Nakil Dönemi Yaklaşık 6. asırdan miladi 18. yüzyılın sonlarına kadar devam eden altı asırlık bir süreyi kapsamaktadır. Nakil döneminde şeyhlerden yapılan hadis rivayeti sona ermiş bunun yerine temel hadis kaynaklarından nakil yapılmaya başlanmıştır. Bu dönemde yazılan eserler, rivayet döneminde yazılmış olan eserler üzerine yapılan çalışmalardan oluşmaktadır. Temel eserler üzerine yapılan müstedrek, müstahraç türü çalışmalar rivayet döneminde de yapılmıştı ancak onlarda rivayet usulü terk edilmemişti.

Tespit edilebildiği kadarıyla temel hadis kaynaklarını esas alarak ve önceki rivayet usulünü terk ederek hadis kitabı derleyen ilk alim, Begavî (ö. 516) olmuştur. Onun tarafından yazılan Mesâbihu’s-sünne adlı kitap Kütüb-i sitte ve çeşitli meşhur kitaplardaki hadislerden seçilerek oluşturulmuş ve ilk kez hadislerin senedleri yazılmamıştır. Hadis Usulü eserlerinde de ilk kez Kadı Iyaz (ö. 544), el-İlmâ’ adlı eserinde, bilgileri senedsiz olarak vermiştir.

Nakil Döneminde Sosyo-kültürel Ortam Siyasi Olaylar: Bu dönemin en önemli devletleri Eyyubiler, Memlukler, Selçuklular ve Osmanlılardır. Selahaddin Eyyubî’nin Mısır’a hakim olmasıyla Fatimî etkileri zayıflamıştır. 567’de Fatimîlerin varlığı son buldu. Memlukler 658 yılında Moğol istilasının önünü kesti ve Yavuz dönemine kadar varlığını sürdüren büyük bir imparatorluk oldu. Anadolu Selçuklularının dağılmasından sonra beylikler kuruldu; onlardan biri de Osmanlı Beyliği idi. Osmanlılar Bizans’ın varlığına son verdi ve İslam dünyasını büyük oranda hakimiyetine aldı. Nakil döneminin en önemli olaylarında biri Moğol istilasıydı (654 ve sonrası). Bu dönemde kıymetli bir çok eser imha edilmiştir.

Dönemin Fikri Cereyanları: Felsefe: Meşşai ekolünün önemli temsilcisi İbn Rüşt (ö. 595) bu dönemin başlarında yaşamıştır. Meşşailiğe karşı İşrakilik bu dönemde ortaya çıkmıştır. Kurucusu Suhreverdî el-Maktûl (ö. 587). Bu akım gerçek bilgiye ancak sezgiyle ulaşılabileceğini savunuyordu. Şehristani (ö. 548), Fahreddin er-Râzî (ö. 606), Âmidî (ö.631), Beyzâvî (ö. 685), Cürcânî (ö. 816) gibi kelam ve tefsir alimleri çıkmıştır. Tasavvufta Muhyiddin Arabî (ö. 638), Konevî (ö. 673), Niyâz-i Mısrî (ö. 1105/1694) gibi alimler vahdet-i vücûd düşüncesini geliştirmişlerdir. Selçuklular ve Osmanlılar amelde Hanefi, itikatta ehli sünnet mezhebinin yaygınlaşmasına öncülük etmiş ve tasavvufî hareketleri himaye etmiştir. Şah-ı Nakşibend Muhammed Bahaeddin Buhari (ö. 791) öncülüğünde Nakşîlik tarikatı yaygınlaştı.

Ehl-i hadisçilerden İbn Teymiyye (ö. 728) tasavvufa karşı mücadele etti. Bu dönemin başlarında mantık ilmi yaygınlaştı ve metot olarak İslami ilimlerde kullanıldı. Medreseler belirli mezheplere bağlıydı. Mezhep taassubu yoğundu.

Hadis İlimleriyle İlgili Gelişmeler Temel hadis kitaplarının nakledilmesi: Temel hadis kaynakları meşhur olduktan sonra, onun güvenilir nüshalarının elde edilmesi ve onları aslına uygun biçimde çoğaltmak ve nakletmek önem kazanmıştır. Raviler en meşhur olan nüshayı elde etmek istediklerinden, kitapların nüshaları içinde yalnızca bir veya iki nakil yaygınlaşmış, diğerleri ise kaybolmuştur. Hadis kitaplarının nüshaları icazet yoluyla nakledilirdi. Hadis kitaplarının nüshalarını naklederken tashih yöntemleri gelişti. Meşhur olan yöntemlerden bazıları şunlardır:

Tashih yöntemleri: Hatalı olan kısma (صح) işareti koymak. Bu işaret hatalı kısmın üzeri veya üstü çizilerek çizgi üstüne küçük harflerle konulur, uygun bir boşluğa doğrusu yazılırdı. Bazen hatalı kısım çizilmez, başına ve sonuna «0» konulurdu. Hatalı kısmın üzerinin çizilmesine (الضرب) denilir. Hatalı kısmın bıçak vb. keskin bir aletle kazınması keşt (الكشط); ıslak bir araçla silinmesine ise mahv (المحو) denir.

Eğitimde Kurumsallaşma ve Dârü’l-hadisler İlk medresler Nüzamü’l-mülk (ö. 485) tarafından kurulmuş olan Nizamiye medreseleridir. Bu medreseler, Fatimîlerin yaptığı Şii-Batınî propagandalara karşı Ehl-i sünnet anlayışını güçlendirmek için kurulmuştur. Medreselerden sonra yalnızca hadis ilimleri öğretilen dârü’l-hadisler kuruldu. Bu kurumlar günümüzdeki enstitüler gibidir. İlk dârü’l-hadis, hicri altıncı yüzyılda Şam’da kurulan Dârü’l-hadisi’n-Nuriyye’dir. Bu kurum tarihçi İbn Asâkir (ö. 571) adına yaptırılmıştır. Diğer önemli bir kurum, 630 yılında kurulan Dârü’l-eşrefiyye’dir. Dârü’l-hadisler Osmanlılarda da yaygındı.

Temel Hadis Kaynaklarının Otorite Kazanması Kütüb-i sitte kavramı nakil döneminde yaygınlaştı. Örneğin İbnü’l-Kayserânî’nin ( ö. 507) Şurûtü’l-eimmeti’s-sitte adlı kitabı bulunmaktadır. Altıncı kitap olan İbn Mâce’nin Sünen’i yerine Dârimî’nin Sünen’ini kabul edenler de bulunmaktadır. Şah Veliyyullah ed-Dihlevî (ö. 1176/1762) hadis kaynaklarının birinci sırasında Muvatta ve Sahihayn’ı ikinci sırasında Sünenleri, üçüncü sırasında ise diğer meşhur kitapları saymaktadır.