HALK SAĞLIĞI BİLİMİNİN DOĞUŞU VE TARİHÇESİ DOÇ.DR.AYŞE ÇEVİRME SAÜ.2013

SAĞLIK Sadece hastalığın ve sakatlığın olmayışı değil BEDENEN, RUHEN ve SOSYAL yönden tam iyi olma halidir .(DSÖ)

HALK SAĞLIĞI Winslow-1923 “Halk sağlığı, organize edilmiş toplum çalışmaları sonunda : - çevre sağlık koşullarını düzelterek, - bireylere sağlık bilgisi vererek, - bulaşıcı hastalıkları önleyerek, - hastalıkların erken tanı ve tedavisini sağlayarak,

HALK SAĞLIĞI Winslow-1923 - sağlık örgütleri kurarak, - toplumsal çalışmaları her bireyin sağlığını sürdürecek bir yaşam düzeyini sağlayacak biçimde geliştirerek - hastalıklardan korunmayı, - yaşamın uzatılmasını, - beden ve ruh sağlığı ile çalışma gücünün arttırılmasını sağlayan bir bilim ve sanattır.”

Görüş Olarak Halk Sağlığı (Halk Sağlığı Felsefesi) Kişi çevresi ile bir bütündür Yaşam, doğum öncesinden ölüme kadar bir bütündür “Koruma” tedaviden üstündür En çok görülen, sakat bırakan ve öldüren hastalık “önemli hastalık” tır Hastalıkların nedenleri sosyal, biyolojik ve fizik nedenlerdir Kişinin hastalığı, aynı zamanda ailenin ve toplumun sorunudur Herkes kendi sağlığından sorumludur

Görüş Olarak Halk Sağlığı (Halk Sağlığı Felsefesi) Sağlık hizmeti bir “ekip” işidir. Halkın sağlık hizmetlerine katılımı esastır. Sağlık hizmetlerinde entegrasyon esastır. Sağlık hizmetlerinde “eşitlik” (equity) esastır. “Herkese biraz, ihtiyacı olana daha fazla sağlık hizmeti”

GÖRÜŞ OLARAK HALK SAĞLIĞI En çok görülen, sakat bırakan ve öldüren hastalık önemli hastalıktır. Herkes kendi sağlığından sorumludur. Halkın sağlık hizmetlerine katılımı esastır. Yaşam doğum öncesinden ölüme kadar bir bütündür. Kişi çevresiyle bir bütündür. Sağlık hizmetlerinde “Hakkaniyet Kavramı GÖRÜŞ OLARAK HALK SAĞLIĞI Sağlık hizmetleri bir ekip işidir. Koruma tedaviden üstündür. Kişinin hastalığı aynı zamanda ailenin ve toplumun sorunudur. Sağlık hizmetlerinde entegrasyon esastır. Hastalıkların nedeni biyolojik, fizik ve sosyal nedenlerdir. Sağlık hizmetleri multisektöriyeldir.

kuramsal olarak evrensel, uygulama olarak yereldir. Halk sağlığı bilimi kuramsal olarak evrensel, uygulama olarak yereldir.

TARİHÇE Sağlıkla ilgili eldeki en eski yazılı belge Gılgameş Destanı ’dır. Daha sonraları Sümer-Babil ‘e sağlık tanrısı olarak katılan Gılgameş ‘’ölümsüzlük’’ sloganıyla yola koyulmuş, ölümsüzlük özsuyunu aramaya başlamıştır.

Hastalıklara karşı son derece korumasız olan 4000 yıl önceki insanın ölümsüzlüğe inanması bir düş olmanın yanı sıra, sağlıklı olmaya verilen öneminde göstergesi olarak anlaşılmalıdır.

İnsanoğlunun bu tarihsel düşü, zaman içinde daha akılcı olmuş, ‘‘sağlıklı ve uzun yaşam’’ isteğine dönüşmüştür. Sağlıklı ve uzun yaşam, günümüz insanının da en büyük düşüdür.

Hekimlik ve halk sağlığının geçmişi iki büyük isimle başlar. Bunlar; Hippocrates ve Galenos’tur. Hippocrates’in(M.Ö. 460-377) sağlık ve hastalık durumlarının nedenleri konusundaki görüşleri Antik Yunan düşüncesinin etkisi altındadır.

İnsan bedeninin dört temel maddeden oluştuğunu, bunların karşılıklı denge durumunda olmalarının sağlıklı olmayı sağladığını, dengenin bozulması ile de hastalıkların ortaya çıktığını ileri sürer. Bu görüş bugünkü bilgilerimizin ışığında doğru değildir. Ancak, hastalıkların oluşumu konusunda gizemli ve doğa ötesi etkilerden arınmış ilk görüştür.

Hippocrates tıp ahlakı ve meslek uygulamalarının kurallarını ilk kez ortaya koymuş ve bu alanlarda ilk tıp okulunun kurucusu olmuştur. Günümüzde dünyanın tüm ülkelerinde tıp okullarını bitirenler mesleğe Hippocrates’ in yeminiyle başlarlar. Hippocrates’in epilepsi hastalığı konusunda yazdığı aşağıdaki satırları onun akılcı hekimliğine ve hastalıklara akılcı yaklaşımına bir örnek oluşturmuştur.

Kutsal denilen hastalık (epilepsi) şöyledir: ‘‘Bu hastalık bana öteki hastalıklardan hiç de daha tanrısal ya da kutsal görünmüyor. Tersine, öteki hastalıkların nasıl onları doğuran doğal bir nedeni varsa bununda doğal bir nedeni vardır.’’

Hippocrates’in başlattığı klinik gözlemi geliştirmek onurunu Galenos almıştır.

Gerek Hippocrates gerek Galenos insanların sağlıklı ve uzun yaşama isteklerine önemli katkılarda bulmuşlardı. Ancak insanoğlu bu tarihsel düşünü, sağlıklı ve uzun yaşama isteğini gerçekleştirmek için önlemler düşünüp almaya bilinen en eski zamanlarda başlamıştır. Bu ilk çabalar, yukarda değinildiği gibi, akılcı olmaktan çok büyüye ve doğa ötesi inançlara dayanmıştır.

Halk sağlığının gelişmesi için en azından akılcı gözlemlere gerek vardır. Genel olarak bilimsel hekimliğin gelişmesi, Avrupa’daki yeniden doğuş eyleminin etkisiyle olmuştur.

Avrupa' da yeniden doğuş eyleminin etkisiyle ortaya çıkan bilimsel hekimliğin gelişmesi, koruyucu hekimlikte de önemli gelişmelere yol açmıştır. Yine aynı eylemin etkisiyle başlayan sanayileşme döneminde sanayiciler, sanayi ürünlerini ucuza mal etmek ya da daha çok artı değer elde etmek için işçileri yarı aç ve uzun süre çalıştırıyorlardı.

İngiliz yazarlarından Arthur Young' ın (1741-1820 ) “ İşçileri verimli çalıştırmanın en iyi yolu, onları karın tokluğuna çalıştırmaktır ve bunu aptallar dışında herkes bilir. ” sözünün tam olarak uygulandığı bu yıllarda sanayileşen ülkelerde fabrikalar çevresinde gecekondular mantar gibi çoğalıyordu.

Sağlığa uygun olmayan barınaklarda kalabalık biçimde yaşayan, temiz su ve kanalizasyondan yoksun bir çevrede büyüyen ve gereğince beslenemeyen bu insanları sağlıklı kılmakta hekimler ve bireysel hijyen önlemleri, diğer bir deyişle koruyucu hekimlik hizmetleri yetersiz kalıyordu. İşçinin sağlığı bozuldukça verim azalıyor ve büyük ekonomik kayıplar oluyordu.

Bu durumu inceleyenler, üretici sınıfın sağlığının devlet tarafından korunması gerektiğini savunmaya ve üretimi daha ucuza getirmek uğruna, işçilerin sağlığının yıpranmasında sakınca görmeyen ekonomik düşünceye karşı çıkmaya başladılar.

Vatandaşın sağlığından devletin sorumlu olması gerektiğini savunan, Pavia ve Viyana Tıp Fakülteleri profesörü Alman hekim Johann Peter Frank ( 1748-1821) halk sağlığı alanındaki ilk yapıtı yazmıştır.

Frank, 1779 da başlayıp 1817 de bitirdiği 9 ciltlik “ System Einer Vollstaendigen Medizinischen Polizei (Sağlık Polis Hizmetleri Sistemi ) ” isimli kitabında o günkü bilgiler çerçevesinde insan sağlığının korunması ve yaşam süresinin uzatılması için ne gibi önlemler alınması gerektiğini sistemli biçimde sunmuştur .

Bu kitapta, ayrıca, devletin sağlıkla ilgili kararlar almasının ve halkın bu kararlara, gereğine inansa da inanmasa da, mutlaka uymasının zorunlu olduğu savunulmuştur. Frank, yine bu kitabında “ kralın en büyük hazinesi halkıdır ” diyordu. Kendisinden sonra yaşayan Alman fizyoloğu ve kimyageri Max von Pettenkofer ( 1818-1901 ) laboratuvar ve deneysel çalışmalarla bu bilimin gelişmesine önemli katkı yapmıştır.

1789 Fransız Devrimi' nden sonra oluşturulan kurucu meclisin hekim üyeleri, giyotinin de bulucusu olan hümanist hekim Joseph Ignace Guillotin' in ( 1738-1814 ) öncülük ettiği yoğun çabalarla, ülkenin tümünü kapsayan bir sağlık sistemi kurulması için bir Sağlık Komitesi kurulmasını sağlamışlardır. Bu komitenin çabalarıyla 1794 yılında tıbbi bakımı da içeren bir toplumsal yardım sistemi yasalaştırılmıştır. Ancak uygulanması 19. yüzyılın 2. yarısından sonra ele alınabilmiştir

Fransız devriminden çok etkilenen Jeremy Bentham ( 1748- 1832 ), Adam Smith' in ( 1723-1790 ) tersine, İngiltere' de 14 bakandan oluşan ve bunlar arasında sağlık bakanı da olması gereken bir bakanlar kurulu oluşturulmasını savunuyordu. Bentham, yönetimin az sayıda bireyleri mutlu kılmak için değil, çoğunluğun mutluluğunu sağlamak için çaba harcaması gerektiğini ileri sürmüştü

19. yüzyıl başlarında İngiltere' de yoğun tartışmalara yol açan konu, liberal biçimde sanayileşmenin yoksulu daha yoksul, zengini daha zengin bir duruma getirmesi ve bu gidişin ekonomik ve toplumsal içerikli yasalarla engellenmesi gereğiydi. Sonuçta genel olarak yoksulların ve bu arada işçilerin durumunu incelemekle görevlendirilen bir komisyonun 1842 yılında hazırladığı ve bir hukukçu olan Edwin Chadwick' in ( 1800-1899 ) komisyon başkanı olarak sunduğu raporda “ hastalıkların temel nedeni yoksulluk ve yoksulluğun önemli nedenlerinden biri de hastalıktır ” deniliyordu.

Asillerin ortalama 44 yıl, tüccarların 23 yıl ve işçilerin 22 yıl yaşadığı 1840 İngilteresinde Chadwick, yoksulların zenginlerden daha çok hastalandığını ve daha erken yaşta öldüğünü somut kanıtlarla ortaya koyarak, yoksullukla hastalık ve ölüm arasındaki kısır döngüyü vurgulamıştır. O' na göre “ sağlığın ilk koşulu sanitasyon, diğer bir deyişle fizik çevreyi sağlık yönünden olumlu duruma getirmektir. ”

ABD de Bostonlu bir kitapçı olan Lemuel Shattuck' un ( 1793-1859 ) Halk Sağlığı alanında özel bir yeri vardır. Shattuck 1850 yılında yazdığı raporda “ Önlenmesi olanağı bulunan hastalıklar çok yaygındır. Bu durumun düzeltilmesi için devlet bir sağlık örgütü kurmalıdır. ” diyordu. Bu alanda yazılan ikinci önemli kitap Harvard Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Profesörü Milton Joseph Rosenau tarafından 1913 yılında yayınlanan “ Preventive Medicine and Hygiene ” isimli kitaptır. Bu kitabın yayınlanması yenilenerek zamanımız kadar sürmüştür. Halk Sağlığı' nın klasik kitabı durumuna gelmiştir. Rosenau mezuniyet sonrası halk sağlığı fakültelerinin kurulmasına da öncülük etmiştir.

1.Dünya Savaşı’ndan Sonraki Gelişmeler Amerikalı hekim Charles-Edward Amory Winslow 1923 yılında Halk Sağlığı' nı şöyle tanımlamıştır: “ Halk Sağlığı, örgütlenmiş toplumsal çalışmalar sonunda çevre sağlık koşullarını düzelterek, bireylere sağlık eğitimi vererek, bulaşıcı hastalıkları önleyerek, hastalıkların erken tanısını ve koruyucu sağaltımını sağlayacak sağlık örgütleri kurarak, toplumsal çalışmaları her bireyin sağlığını sürdürecek bir yaşam düzeyini sağlayacak biçimde geliştirerek, hastalıklardan korunmayı, yaşamın uzatılmasını ve beden ve ruh sağlığı ile çalışma gücünün arttırılmasını sağlayan bir bilim ve sanattır. ”

Bu tanımdan ve Rosenau' nun görüşlerinden yola çıkarak 1 Bu tanımdan ve Rosenau' nun görüşlerinden yola çıkarak 1. Dünya Savaşı' ndan sonra Rockefeller Fonu halk sağlığı görüş ve eğitiminin dünyaya yayılmasında önemli hizmetler yapmıştır. Bu fon İngiltere, Eski Yugoslavya, Türkiye gibi birçok ülkede mezuniyet sonrası eğitim kurumları kurulmasını ya da yeniden örgütlenmesini desteklemiştir. Bu okulların bazıları çok başarılı olmuş, bazıları ise gelişememiştir. Bu arada, Türkiye Cumhuriyeti' nin ilk sağlık ve en uzun süreli ( yaklaşık 14 yıl ) Sağlık Bakanı olan Dr. Refik Saydam' ın 1935 de Hıfzıssıhha Okulu' nu açılışında söylediği “ Tabip hastalıkların bertaraf edilmesinde oynadığı rolden ziyade sıhhatte olanların bu hallerini muhafaza etmesi için emek sarfedecektir. ” sözü dikkate değerdir.

Bu arada C.E.A. Winslow, Jacques Parisot, Henry Sigerist, Andrija Stampar gibi hekimler, hükümetlerin sağlık hizmetlerinde çok daha etkin bir rol almasını ve tıp fakültelerinde halk sağlığı eğitimi ve öğretimine ağırlık verilmesini önermişlerdir. Bu önerilerin etkisiyle, o zamana kadar tıp fakültelerinde adı hijyen olan kürsülerin adı koruyucu hekimlik, halk sağlığı ya da sosyal hekimlik olarak değiştirilmiştir.

2. Dünya Savaşı' nda sonra 1946 da kurulan Dünya Sağlık Örgütü ( D. S 2. Dünya Savaşı' nda sonra 1946 da kurulan Dünya Sağlık Örgütü ( D.S.Ö. ) 1948 yılında kendi anayasasında sağlığı şöyle tanımlamıştır: “ Sağlık, yalnız hastalık ve sakatlığın olmaması değil bedence, ruhça ve toplumsal yönden tam bir iyilik durumudur. ”

Halk Sağlığı Yönetimi Konusunda D. S. Ö Halk Sağlığı Yönetimi Konusunda D.S.Ö. Uzman Komitesi' nin 1952 de yaptığı Halk Sağlığı tanımı ise şöyledir: “ Halk Sağlığı, çevre sanitasyonu, bulaşıcı hastalıkların denetimi, bireylerin bireysel hijyen konusunda eğitimi için örgütlenmiş toplumsal çalışmalar, hastalıkların erken tanısı ve koruyucu sağaltımı için hekimlik ve hemşirelik hizmetlerini örgütleme ve her birey için sağlığın sürdürülmesine yeterli bir yaşam standardını sağlamak için toplumsal mekanizmalar geliştirme yoluyla hastalıkları önleme, yaşamı uzatma ve sağlığı ve yeterliliği geliştirme, böylece her vatandaşa kendisinin doğuştan gelen sağlık ve uzun ömürlülüğünü gerçekleştirmek için olanak sağlamak konusunda bu yararları örgütleme bilim ve sanatıdır. ”

Görüldüğü gibi bu tanımın Winslow' un tanımından pek bir farkı yoktur Görüldüğü gibi bu tanımın Winslow' un tanımından pek bir farkı yoktur. Ancak bu iki tanım bir arada o güne kadar sağlık anlayışında meydana gelen değişimi de yansıtmaktadır. Bu değişim, insan yaşamının sağlık ve hastalık dönemleri diye kesin sınırlarla ikiye ayrılamayacağının, dolayısıyla sağlık hizmeti verenlerin de hastalıkta hizmet verenler ve sağlıklı iken hizmet verenler diye ikiye ayrılamayacağının ayırdına varılmasıdır.

Bu gelişmede Halk Sağlığı' na paralel olarak gelişen Sosyal Hekimlik' teki gelişmelerin ( daha sonra ayrı bir konu olarak anlatılacak ) de önemli etkisi vardır. Bu nedenle 1950 li yıllarda geniş kapsamlı sağlık bakımı ( comprehensive health care ) ve geniş kapsamlı hekimlik ( comprehensive medicine ) kavramları gündeme gelmiştir. Bu kavramlardan yola çıkılarak “ Toplum Hekimliği ” kavramına ulaşmak güç olmamıştır.

“ Toplum Hekimliği ( Community Medicine ) ” terimi ilk kez 1956 yılında D.S.Ö.' nün bir toplantısında kullanılmıştır ve bu terimin değişik ülkelerde farklı anlamlarda kullanıldığı belirtilmiştir. 1960 yılında ilk kez ABD' nin Kentucky Üniversitesi Tıp Fakültesi' nde Toplum Hekimliği adıyla bir bölüm kurulmuştur. Bu bölümün kurucusu olan Prof. Dr. Kurt W. Deuschle Toplum Hekimliği eğitimin amacını şöyle tanımlamıştır: “ Toplum Hekimliği Eğitiminin amacı , öğrencilere, sağlık personelinden oluşan bir ekiple, toplum içinde koruyucu ve sağaltıcı hekimliğin nasıl uygulanacağını, epidemiyolojik ve toplumsal bilim yöntemlerini kullanarak toplumun sağlık sorunlarını ve bunların önemlilik derecelerini saptamayı ve uygulamalardan alınan sonuçları değerlendirmeyi öğretmektir. ”

1960 lardan bu yana bu tanımda zamanla farklılıklar oluşmuştur 1960 lardan bu yana bu tanımda zamanla farklılıklar oluşmuştur. Bazıları toplum hekimliğini, mahalle ya da köy hekimliği; bazıları az gelişmiş yörelere sağlık hizmeti götürmeyi öngören bir proje olarak algılarken; bazıları da çağdaş bir tıp felsefesi olarak tanımlamışlardır. Çağdaş tıp felsefesi olarak yapılan tanım şöyledir: “ Toplum Hekimliği, bir toplumu oluşturan herkesin bedence, ruhça ve toplumsal yönden tam iyilik durumunda olması için bireye, toplumsal, biyolojik ve fizik çevreye yönelik önlemlerin tümelci bir yaklaşımla ( bir bütün olarak ) planlanması ve uygulanması görüşüdür. ”

Buna karşın, İngiltere' de toplum hekimliği bir meslek olarak , halk sağlığının çağdaş gelişimin yansıtan bir terim olarak tanımlanmıştır. Bu tanım aşağıda verilmiştir: “ Toplum Hekimi, belirli bir toplumdaki sağlık sorunlarını ortaya çıkaran, bu sorunları çözümlemeleri için çeşitli dallardaki uzmanlara yol gösteren, bu hizmetlerin gelişmesini gözleyen ve değerlendiren bireydir. ” Sonuçta toplum hekimliği kavramı, insan yaşamının sağlıklı ve hastalıklı gibi dönemlere bölünemeyen bir bütün olduğunu ve insanın çevresiyle birlikte ele alınması gerektiğini savunan yeni bir hekimlik anlayışı getirmektedir.

Halk sağlığı kavramında yukarıda anlatılan değişimler olurken bir yandan da halk sağlığı ile aynı anlamda olduğu ya da bazı farklı olduğu varsayılan pek çok terim ortaya atılmıştır. Bunlardan birincisi koruyucu hekimlik tir. Pek çok kişi bunu halk sağlığı ile eş anlamlı kabul eder. Oysa bir önceki konu ile bu konuda anlatılan gelişmelere dikkatle bakıldığında bunlar arasında bir fark vardır. Bu fark amaç ya da sonuç açısından değil, sorumluluğun kimde olduğu noktasındadır: Bireyin ve toplumun sağlığını korumak ve geliştirmek bir kamu hizmeti olarak ele alınıyorsa bu halk sağlığı hizmetidir. Bireyin sağlığını koruma ve geliştirme bireysel düzeyde ele alınıyorsa bu koruyucu hekimliktir. W.G. Smillie ve Kilbourne da bu görüştedir.

İkinci bir terim hijyen dir İkinci bir terim hijyen dir. Hijyen teriminin Halk Sağlığı bölümlerinin 1. Dünya Savaşı' ndan önceki adı olduğunu daha önce söylemiştik. Bu terim halen de çok kullanılmaktadır. Çoğunlukla Fransız ve Alman kaynaklarında kullanılır. Bu dillerdeki Hygiene Publique ve Sociale Hygiene terimleri Halk Sağlığı ile eş anlamdadır. İngilizce' de bu terim Halk Sağlığı' nın özel konuları için kullanılmaktadır. Çevre hijyeni, besin hijyen, bireysel hijyen gibi. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Profesörü Dr. Hirsh “ Hijyen ” isimli kitabına sadece çevre sağlığı konularını almıştır. Öte yandan Osmanlıca' daki Hıfzıssıhha ( Sağlığı Koruma ) deyimi hijyenle eş anlamlıdır.

Son yıllarda kullanılan bir başka terim de Toplum Sağlığı ( Community Health ) dir. Bu terim de bazılarına göre Halk Sağlığı ile eş anlamdadır. D.S.Ö.' nün yayınladığı sözlükte bu terimin anlamının açık olmadığı yazılıdır. Bazıları Halk Sağlığı ile, bazıları Toplum Hekimliği ile, bazıları da Çevre Sağlığı ile eş anlamlı kabul etmektedir.

Halk sağlığı anlayışının gelişmesi ve özellikle halk kitlelerine yönelik yaygın uygulamalara geçilmesi konularında en büyük katkı ‘’insan hakları ve eşitlik ’’ ilkelerinin geniş kabul bulması ve uygulanmasına çalışılmasından kaynaklanmıştır.

Halk sağlığının günümüzdeki en büyük sloganı ‘’sağlığın korunması ve hastalıkların iyileştirilmesinde fırsat eşitliği’’ sloganıdır.

SAĞLIKLI BİR ÇEVREDE DOĞMAK VE YAŞAMAK İNSANLARIN DOĞUŞTAN KAZANDIKLARI BİR HAKTIR.

Tüm doğuştan kazanılan haklarda olduğu gibi, bu hakkın da birazına razı olmak olanaklı değildir.

Yine, tüm doğuştan kazanılan haklarda olduğu gibi, BU HAKKIN DA KULLANILABİLMESİ İÇİN, HÜKÜMETLER VE KAMU GEREKEN HER TÜRLÜ ÖNLEMİ ALMAKLA YÜKÜMLÜDÜR.

KAYNAKÇA: 1- www.t-hasak.org 2- HALK SAĞLIĞI (TEMEL BİLGİLER) ED. MÜNEVVER BERTAN, ÇAĞATAY GÜLER 3- HALK SAĞLIĞININ GELİŞMESİ Prof. Dr. NEVZAT EREN, Prof. Dr. ZAFER ÖZTEK

TEŞEKKÜRLER…