Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü Faktör Piyasaları Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü

Faktör Piyasaları Faktör piyasasında faktör arz eğrisi ile faktör talep eğrisinin kesiştiği noktada denge oluşur. Faktör piyasası ele alınırken iki unsurla karşılaşılmaktadır: Faktör talebi ve faktör arzı.

Faktör Talebi (Girdi Talebi) Mal talebi, doğrudan (dolaysız) bir taleptir. Çünkü nihai bir malın talep edilmesiyle ihtiyaç karşılanmış olur ve tüketimden dolayı fayda elde edilir. Mal talebi, dolaysız talep olmasına karşılık faktör talebi, mal talebinden türetilmiş bir taleptir. Çünkü faktörün talebi, mal talebi arttığı için artmaktadır. Faktör talebi ayrıca bağlı taleptir. Yani üretim tek bir faktörle gerçekleştirilememekte; birden fazla faktörlere bağlı olarak gerçekleştirilmektedir. Faktör talebi, faktörün fiyatı dışındaki değişkenler sabitken çeşitli fiyat düzeylerinden satın alınabilecek faktör miktarını gösterir.

Emek Talep Eğrisinin Elde Edilişi İlk olarak firmanın belli sayıda emek girdisi istihdam ettiğini, ilave işçiyi işe almanın kârlı olup olmadığına bakma isteğini inceleyelim. İlave işçinin kiralanması ile firmanın üretimi artar. İlave bir birim emek kullandığında, üretimde ortaya çıkan artış, bu girdinin marjinal fiziki ürünü olarak tanımlanır ve fiziki değerle ölçülür. Bu fiziki değer için emeğin marjinal fiziki ürünü (MPPL), kavramı kullanılır. Ancak firma emek talebine ilişkin kararlarında bu fiziki ölçüyü kullanmaz, bunun yerine bu ilave ürünün satışından elde ettiği hasılatı; emeğin marjinal ürün hasılatını (MRPL) kullanır. Emek girdisi ile ilgili marjinal ürün hasılatını (MRPL) hesaplayabilmek için, ilave emek girdisinin oluşturduğu marjinal ürünü (MPL) bu çıktının her birimine ilişkin marjinal hasılat ile çarpılması gerekir. MRPL =(MR)×(MPL) Marjinal ürün değeri kavramı ise biraz farklıdır ve bulabilmek için faktörün marjinal ürünü ile malın fiyatını çarpmak gerekir. Emeğin marjinal ürün değeri, emeğin marjinal ürünü ile malın fiyatının çarpımına eşittir

Emek Talep Eğrisinin Elde Edilişi Marjinal ürün hasılatı eğrisi (MRPL) firma için emek talep eğrisidir. Daha açık ifadeyle, sermaye girdisi sabit olduğunda firma için emeğin marjinal ürün hasılatı eğrisi emek faktörüne ilişkin talep eğrisidir. (MRPL) eğrisi belli bir düzeydeki emek için firmanın ödemek istediği en yüksek ücret düzeyini gösterir. (MRPL) eğrisi, belli bir ücret düzeyinde firmanın istihdam edeceği emek miktarını gösterir.

Emek Talep Eğrisinin Elde Edilişi Emek girdisi için hesaplanan marjinal ürün hasılatı, en son emek biriminin maliyetini (ki buna marjinal faktör maliyeti (MFC) diyeceğiz) aşıyorsa firma için ilave işçi işe almak kârlıdır. Emek girdisi için marjinal faktör maliyeti (MFC), ilave emek kullanıldığında firmanın toplam maliyetinde ortaya çıkan artıştır. Üretim faktörleri için tam rekabetçi piyasa geçerli olduğunda, marjinal faktör maliyeti , bu faktöre ödenen bedeldir. Dolayısıyla emek girdisi için MFC, emeğe ödenen ücrete eşittir.

Emek Talep Eğrisinin Elde Edilişi Başlangıçta firmanın kullandığı ilave her işgücünün üretime katkısı kendisinden önceki işçiden daha fazla olduğu için marjinal fiziki ürün ve buna bağlı olarak marjinal ürün hasılatı (MRPL) artacaktır. Firma marjinal fiziki ürünün ve marjinal ürün hasılatının arttığı noktada faktör talebini durdurmayacaktır. Değişken girdi kullanımına devam edilirse, emeğin marjinal verimliliği azalacak ve ilave işgücünün üretime katkısı kendinden önceki işçinin üretime olan katkısından daha düşük olacaktır. Yani marjinal fiziki ürüne bağlı olarak marjinal ürün hasılatı azalacaktır. Bu durumda firma optimum faktör talebini, girdinin marjinal ürün hasılatının marjinal faktör maliyetine (MFC) eşit olduğu noktada gerçekleştirecektir. Bu noktadan sonra faktör talep ederse, firmanın kullandığı ilave faktörün marjinal ürün hasılatı, marjinal faktör maliyetini altında kalacağı için optimum olmayacaktır. Firmanın faktör talep eğrisi marjinal ürün hasılatının negatif eğimli olduğu bölgenin ortalama ürün hasılatı (ARP) eğrisinin altında kalan kısmında gerçekleşecektir. Çünkü işgücünün ortalama ürün hasılatı üstündeki ücret düzeylerinde firma zarar edecektir.

Emek Talep Eğrisinin Elde Edilişi

Emek Talep Eğrisinin Elde Edilişi Ücret düzeyi ortalama ürün hasılatına eşit ya da daha yüksek olduğunda firma üretim yapmayacaktır, dolayısıyla emek girdisi de talep etmeyecektir. Ancak ücret düzeyi ARPL nin maksimum seviyesinde veya daha düşük düzeylerde ise pozitif miktarlarda emek talep edilecek ve emek talep eğrisi marjinal ürün hasılatı eğrisi ile çakışacaktır Emeğin marjinal ürün hasılat eğrisi, ortalama ürün hasılatı eğrisini maksimumda kestiği için, ortalama ürün hasılatı altındaki MRPL eğrisi emek girdisi için gerçek emek talebidir. Bu bölgede marjinal ürün azalan olduğu için de emek talep eğrisi negatif eğimlidir.

Farklı Piyasa Koşullarında Firma Dengesi Mal ve Faktör Piyasasında Tam Rekabet Durumu: Faktör piyasasında firma tam rekabet koşullarında çalışıyorsa, ilave faktör istihdam etmenin maliyeti değişmeyeceği için marjinal faktör maliyeti yatay eksene paraleldir. Mal piyasasında firma, tam rekabet koşullarında çalışıyorsa, firmanın faktör talep eğrisi: MRPL = MVPL = DL şeklinde ifade edilir. Faktör piyasasında denge, marjinal ürün hasılatının marjinal faktör maliyetine eşit olduğu (MRP = MFC) noktada oluşur.

Mal ve Faktör Piyasasında Tam Rekabet Durumu

Mal Piyasasında Monopol, Faktör Piyasasında Tam Rekabet Durumu Mal piyasasında eksik rekabet koşulları altında çalışan firmanın sattığı malın fiyatı, marjinal gelirinden büyük olduğu için (P > MR), marjinal ürün hasılatı, marjinal ürün değerinden (MRP < MVP) küçüktür. Faktör piyasasında firma tam rekabet koşullarında çalışıyorsa, ilave faktör istihdam etmenin maliyeti değişmeyeceği için marjinal faktör maliyeti yatay eksene paraleldir. Denge MRPL = MFC eşitliğinin sağlandığı noktada oluşur. Mal piyasasında eksik rekabetçi olan bir firma, istihdam ettiği emeğin meydana getirdiği değerden daha düşük ücret ödemektedir. İşçinin elde ettiği gelir W0 iken, meydana getirdiği değer W1 kadardır. Dolayısıyla W0 W1 BA taralı alanı kadar monopolcü sömürü ortaya çıkmaktadır.

Mal Piyasasında Monopol, Faktör Piyasasında Tam Rekabet Durumu

Mal Piyasasında Tam Rekabet, Faktör Piyasasında Monopson Mal piyasasında tam rekabet koşulları söz konusu iken P=MR=AR olduğu için marjinal ürün hasılatı, marjinal ürün değerine eşittir. Faktör piyasasında firma monopsoncu iken marjinal faktör maliyeti, ortalama faktör maliyeti ve ücretten büyüktür. Denge, marjinal ürün hasılatı ile marjinal faktör maliyetinin eşitlendiği noktada oluşur. Dolayısıyla firma istihdam edeceği işçi miktarını MRP=MFC eşitliğine göre belirlerken, işçilere ödeyeceği ücret miktarını ortalama faktör maliyetine göre belirler. W0 ücret düzeyi işçinin marjinal ürün geliri (MRP) olan W1’den düşüktür. İşçinin marjinal ürün geliri W1 iken işçiye ödenen ücret W0’dır. Bu nedenle de W0W1AB alanı kadar monopsoncu sömürü ortaya çıkar.

Mal Piyasasında Tam Rekabet, Faktör Piyasasında Monopson

Mal Piyasasında ve Faktör Piyasasında Eksik Rekabet Mal piyasasında monopolcü olan firmanın marjinal ürün hasılatı, marjinal ürün değerinden küçüktür. Faktör piyasasında firma monopsoncu ise marjinal faktör maliyeti, ortalama faktör maliyeti ve ücretten büyüktür. Mal piyasasında monopolcü ve faktör piyasasında monopsoncu koşulların söz konusu olmasına iki yanlı tekel denir. İşçi sendikası ile işveren sendikası bu duruma örnek gösterilebilir. Denge, marjinal faktör maliyeti ile marjinal ürün hasılatının kesiştiği noktada oluşmaktadır. Emek girdisinin alıcısı olarak monopsoncu firma, karşısında güçlü bir sendika ile karşı karşıyadır. Bu durumda ücret ve istihdam düzeyinin belirlenmesi pazarlık gücüne bağlıdır.

Mal Piyasasında ve Faktör Piyasasında Eksik Rekabet

Emek Arzı Emek arzı, işin niteliği, işin yoruculuğu, süresi, kariyer olanağı, reel ücret, çalışma şartları gibi birçok faktörden etkilenir. Ancak emek arzının en önemli belirleyicisi reel ücrettir. Reel ücret arttıkça emek arzı artar; reel ücret azaldıkça emek arzı azalır. İşçi, ücret yükseldikçe belli bir noktaya kadar daha çok emek arz eder. Çünkü ücret düzeyi yükseldikçe boş zamanın alternatif maliyeti artacaktır. Boş zamanın alternatif maliyeti arttıkça işçi, dinlenmek yerine çalışmayı tercih edecektir. Bu duruma ikame etkisi denir. Dolayısıyla ücret düzeyi yükseldikçe, ikame etkisinden dolayı işçi daha çok emek arz edecektir.

Emek Arzı Ücret yükseldikçe işçinin gelirinde bir artış meydana gelecektir. Geliri artan işçi, elde ettiği yüksek ücreti harcamak için daha çok boş zamana ihtiyaç duyacaktır. Bu nedenle de ücret arttıkça, boş zaman tercihinde artış, çalışma isteğinde azalış meydana gelecektir. Buna gelir etkisi denilmektedir. Sonuçta ücret düzeyindeki artışın neden olduğu gelir ve ikame etkileri ters yönlerde işlemektedir. Boş zaman normal bir mal olduğu için gelirdeki artış daha fazla boş zaman talep edilmesine neden olur. Ancak gelir etkisi ikame etkisinden daha küçükse net etki, çalışma saatlerindeki artış ve boş zamanda azalma olarak gözlemlendiği için pozitif eğimli emek arz eğrisi çizilir. Gelir etkisinin daha güçlü olması yani gelir etkisinin ikame etkisinden daha büyük olması durumunda ücret artışı bireyin daha fazla boş zaman kullanmayı ve daha az çalışmayı tercih edeceği anlamına gelir. Gelir etkisi ikame etkisinden büyükse emek arz eğrisi negatif eğime sahip olacaktır.

Emek Arzı