Odyoloji, Konuşma Ve Ses Bozuklukları Yüksek Lisans Programı Elit Ses Eğitimi Alan Bireylerin Objektif Ses Parametreleriyle Değerlendirilmesi Çağıl Sarıdoğan Gazi Üniversitesi Odyoloji, Konuşma Ve Ses Bozuklukları Yüksek Lisans Programı

Ses, konuşmanın temel öğesi olup tarih boyunca merak ve araştırma konusu olmuştur. Ses üzerine kayıtlı ilk çalışmalar MÖ. 5. yy ’la kadar uzanmaktadır. Hipokrat, akciğer, trakea, dudakların ve dilin fonasyon için önemini belirtmiştir. Aristo ses üzerine bilimsel araştırmalar yapmış ve sesin duygu ile olan ilişkisini tanımlamıştır. 131- 201 yılları arasında yaşamış olan Cladius Galen larengoloji ve ses bilimi kurucusu olarak kabul edilebilir. Galen larenksi tanımlamış ve konuşma ile sesi birbirinden ayırmıştır. Zaman içerisinde teknolojinin gelişimiyle birlikte sesin oluşumunda farklı anatomik yapılar ve fizyolojik sistemlerin yer aldığı akustik bir fenomen olduğu anlaşılmıştır.

Ses; larenks Toraks ve akciğerler Kas iskelet sistemi Psiko- nörolojik sistemlerin birbirleriyle koordineli olarak çalışması sonucu meydana çıkar.

Akciğerdeki hava, toraks ve abdominal kasların yardımıyla vokal foldların arasından geçerken cv mukozasında dalgalanmaya neden olur.Bunun sonucunda vızıltı sesine benzer ham ses oluşur. Vokal fold düzeyinde oluşan bu ses vokal traktus boyunca farenks, oral kavite, dil, burun ve paranazal sinüslerde rezonansa uğrar ve fonasyon oluşur.

Fonasyon oluşumunda iki teoriden bahsedilmektedir; Myoelastik teori Nörokronaksik teori

Myoelastik aerodinamik teori; Ses tellerinin pasif hava akımı ile oluşan vibrasyonlarla ve kas elastikiyeti yardımı ile bir vibrasyon sistemi oluşturduklarını kabul eder. Nörokronaksik teori artık kabul görmemektedir.

Sesin gelişimi İlk ses, yeni doğanda genellikle 440Hz frekansta elemanter bağırtı olarak çıkmaktadır. Sağlıklı çocuklarda, ses organı değişik gelişmeler gösterir. 1-2 yaşına kadar 5 yarım ton olan ses kapasitesi, 12 yaşında 14-19 yarım tona çıkar. Kız ve erkek çocuk seslerinde farklılık yoktur. Her ikisi de ses türü olarak soprano ve altodur. 6 yaşına kadar ses, daha çok alt sınırlarda gelişme gösterir, giderek yukarıya doğru devam eder. Erkek çocuklarda puberte sırasında ise önce yukarıya doğru gelişme olur sonra da sesin alt ve üst sınırları bir oktav iner.

Çocuk sesi, premutasyon, mutasyon ve postmutasyon dönemlerinden geçerek erişkin sesine ulaşır. Mutasyon genellikle 9-12 yaşlarında başlamaktadır. Erkek çocuklarda bu dönem 6 aydan 1 yıla kadar, kız çocuklarda ise 6 hafta ile 3 aya kadar sürmektedir. Puberte sırasında hormonlara bağlı olarak larenkste gelişme olur. Bu gelişme erkek çocuklarda anteriör-posterior doğrultudadır. Kız çocuklarda ise daha yukarıya doğru gelişme gösterir. Erkeklerde konuşma tonu 1 oktav, kızlarda bir üçlü kalınlaşır.

Tanımlar Sağlıklı Ses; organik patolojisi olmayan ve ses cerrahisi geçirmemiş olan ya da pürüzsüz, canlı, parlak ve vücut imajıyla uyumlu ses olarak tanımlanabilir. Profesyonel/ Elit Ses; takriben 2 yıldır haftada 2 saatten az olmamak kaydıyla ses eğitim pratiği kazanmış sestir.

Güzel Ses; değişik toplum ve kültür çevrelerine göre belli kriterleri olmadan sadece duyu ile değerlendirilen sestir. İyi Ses; ses çıkarmak için gerekli kasları belirli bir harmoni içinde çalıştırabilmek, forte ve pianoda eşdeğer, temiz tınılamak, duyulabilir, anlaşılabilir olmak, rezonanslı olmak, tek bir register şeklinde tınılamak, yumuşak fonasyonla sese başlayabilmek ve belirli bir teknik beceriye sahip olmaktır.

DÜNYANIN EN İYİ SESLERİNDEN BİRİ LUCIANO PAVAROTTİ

Ses eğitimi; elit sesin normal seslerden fizyolojik, akustik ve perseptual parametrelerdeki farklılıklarını oluşturan bir alandır. Ses eğitimine erkek çocuklarda 18 yaşından önce, kızlarda ise 16 yaşından önce başlanmamalıdır.

Ton: müzikal açıdan ton, fizyolojik olarak tınıya (frekans) eşittir. Sesin Özellikleri: Ton: müzikal açıdan ton, fizyolojik olarak tınıya (frekans) eşittir. Ton yüksekliği: ses tellerinin saniyedeki titreşim sayısına bağlıdır. Ulaşılabilir en yüksek ton mi4=2610 Hz, en kalın ton fa1= 43Hz’dir. Ses tellerinin saniyedeki titreşim sayısı, yani frekansı, titreşen kitlenin elastikiyetine, ses tellerinin gerilimine, hava akımının şiddetine, ses tellerine ulaşan havanın basıncına ve ses tellerinin yapısına bağlıdır. Konuşma tonu: erkeklerde la ile re veya mi arasında 110-147 Hz, kadınlarda ise la-re1-mi1 220-294 Hz arasındadır. Konuşma tonu kişinin verebileceği en kalın tondan 5 li yukarısı olarak hesaplanır.

Ses kapasitesi: genel olarak 1,5-2,5 oktav arasındadır Ses kapasitesi: genel olarak 1,5-2,5 oktav arasındadır. Ulaşılabilir en kalın ton fa1=43 Hz, en ince ton mi4= 2610 Hz ‘dir. Kaliteli seslerde ses sınırları; Soprano= la-do3-fa3 M.soprano= sol-do3 Alto= fa-do3 Tenor= la-do2-mi2 Bariton= sol-la1 Bas= re-sol1 Normal seslerde ses sınırları; Soprano= la-sol2 M.soprano= sol-fa2 Alto= fa-mi2 Tenor= si- sol1 Bariton= la-fa1 Bas= mi-do1

Ses kuvveti; ton amplitüdlerine bağlıdır Ses kuvveti; ton amplitüdlerine bağlıdır. Titreşim amplitüdleri ise hava akımının şiddeti ve ses telllerinin gerilimi ile değişmektedir. Kuvvetli (Forte) ses verirken ses teli gerilimi artar ve titreşim amplitüdleri büyür. Ayrıca ses tellerinin hacmi büyür ve kalınlaşır. Piano ses verirken görülmeyen yeni kısmi tonlar ortaya çıkar. Titreşim amplitüdleri pes tonlarda tiz tonlara göre daha büyüktür. Lied söyleyen bir soprano seste 1 m uzaklıktan maksimum güç olarak 102 dB ölçülmüştür.

Ton tutma süresi; hava volümüne, bu volümün dozajlı olarak kullanılmasına, ses tellerinin sağlıklı olmasına , addüksiyonuna ve eğitime bağlıdır. Ton tutma normal süresi erkeklerde 25, bayanlarda 17 saniyedir. Ses türleri; erkeklerde tenor, bariton, bas; bayanlarda soprano, m.soprano, alto ‘dur.

Ses registerları; register terimi org yapısından gelmektedir Ses registerları; register terimi org yapısından gelmektedir. İnsan sesinde register kavramı, rezonans ile ilgili olmayıp yalnızca ses tellerinin değişik hareketlerine verilen isimdir. Registerlar göğüs, orta, kafa olmak üzere üç gruba ayrılır. Göğüs registerı; vibrasyonun daha çok göğüs bölgesinde hissedilmesidir.Pes tonlar için kullanılır. Orta register; tam bir temel ton, az ölçüde üst kısmi tonlardan oluşur. Kafa registerı; vibrasyon hissi daha çok kafada algılanır. Tiz sesleri çıkartmada kullanılır.

Ses rengi; bir tını içindeki üst kısmi tonların sayı ve şiddetine bağlıdır. Ses rengi rezonatör bölgelerde oluşur. Ses rengini etkileyen faktörler; organın anatomik yapısı, rezonatör bölgelerin yapısı, rezonans kavramında kişisel beğeni, artikülasyon şekli. Entonasyon; ses tellerinin belirli bir tona ayarlanabilmesidir. Kişinin müzikal olup olmamasına ve ses tekniğine bağlıdır. Entonasyonun doğru olmaması detone ve sür tone olarak tanımlanır.

Vibrato; Ses güzelliğini tanımlamada kullanabileceğimiz bir kavramdır. Fiziksel olarak tutulan bir tonun saniyede 5- 7 kez ton yüksekliğinin değişmesidir. Değişim diyafragma hareketleriyle desteklenmektedir. Vibrato müzikal açıdan olduğu kadar fizyolojik açıdan da önem taşır. Düz tutulan bir tonun korti organında ve N. Recurrensin dallarında yorgunluğa neden olduğu bilinmaktedir.

Fonasyona başlama şekli Konuşma tonu Ses kapasitesi Ses registerı Sesi fonksiyonel denetlemek; Fonasyona başlama şekli Konuşma tonu Ses kapasitesi Ses registerı Ton tutabilme Ses türü Şarkı sesi denetimi Müzikalite Dayanıklılık Konuşma tonu türü Konuşma tonu volümü Konuşma melodisi Konuşma temposu Artikülasyon

Sesin objektif olarak değerlendirilmesi Aerodinamik performansın analizi Vokal performansın değerlendirilmesi Akustik analiz ( MDVP ve VRP ile) VLS

Aerodinamik performans analizi Dört paremetri incelenir. Bunlar; Subglottal basınç (Psub) Supraglottal basınç (Psup) Glottik impedans (GR) Glottisten geçen hava miktarı ( MFR) Psub – Psup= MFR * GR /a/ vokalizasyonunda supraglottik basınç atmosfer basıncına eşit olduğundan; Psub= MFR * GR ‘dir.

MFR ölçümü için spirometre kullanılır. Normal değeri 200 ml/sn ‘dir. Subglottik Basınç normal değeri 5- 10 cm su basıncıdır. Glottik Rezistans normal değeri 20 – 100 dyn sn/cm5 ‘dir.

Aerodinamik değerlendirmeyi sağlayan başka bir test ise s/z oranı’dır Aerodinamik değerlendirmeyi sağlayan başka bir test ise s/z oranı’dır. Kişi s ve z seslendirmesi yaparken saniye tutulur ve birbirine oranlanır. Normal s/z oranı 1,2 ve altıdır.

Vokal performans değerlendirmesinde; Maksimum fonasyon zamanı Maksimum fonasyon frekans aralığına bakılır. Maksimum fonasyon zamanı; derin inspirasyondan sonra /a/ vokalizasyonu istenir. Frekans ve yoğunluk SLM ile kontrol edilir. Test 3 kez tekrarlanarak en iyi derece kaydedilir. Normal değerleri erkeklerde 22- 34 sn, bayanlarda 16- 25 sn’dir.

Akustik analiz MDVP ( Multi Dimension Voicing Profile); CSL ( Computerized speech lab.) içinde yer alan bir programdır. Standart ses ve konuşma değerlendirmesi için kullanılmaktadır. Ses yalıtımlı oda içerisinde programın önerdiği mikrofon ile yeterli mesafeden alınan spontan /a/ vokalizasyonu ile kayıt yapılmakta ve analiz edilmektedir. Ses analiz programı genel anlamda fundamental frekansı, frekans perturbasyonunu (jitter), amplitüd perturbasyonunu (shimmer) ve gürültü-harmoni oranını ölçmektedir.

Temel Frekans ( F0); Larenks seviyesinde oluşan primitif sesin frekansına temel frekans denir ve Hz olarak ölçülür. Erkeklerde 100- 150 Hz; bayanlarda 200-300 Hz arasındadır. Doğada sesler kompleks halde bulunur ve bunlar parsiyer denilen birleşenlerden oluşur. Parsiyerlerin frekansı F0 ‘ın tam katı ise harmonik adını alır. Eğer tam katı değilse gürültü adını alır.

Pertürbasyon ölçümleri; Vokal foldların vibrasyonundaki varyasyonları içerir. Jitter; her bir periyottaki varyasyonu ifade eder. Milisaniye ya da glottik siklusun % si olarak ifade edilebilir. Shimmer; her bir glottik varyasyonunu % ya da dB olarak ifade eder. Kısa aralıklarla ses dalgalarının amplitudları arasındaki rölatif değişikliği göstermektedir. Harmonik gürültü oranı; frekansını F0 ve harmoniklerinin oluşturduğu ses enerjisinin gürültü frekansındaki ses enerjisine oranıdır.

Voice Range Profile CSL içinde yer alan program maksimum - minimum ses yoğunluğunu ve tını aralığını belirlemeyi sağlamaktadır. Kişiden günlük yaşantısında kullandığı tonda /a/ vokalizasyonu istenir ve ulaşabildiği en yüksek ve düşük ses tonlarında vokalizasyon sürdürülerek kayıt yapılır. Profesyonel seslerde ses açma egzersizlerindeki metod kullanılmalıdır.

Çalışmanın Amacı Ses eğitimi almakta olan elit seslerin normal seslere göre akustik-fizyolojik açıdan objektif ve subjektif parametrelerle farklılıklarının değerlendirilmesidir.

Araç ve Yöntem Çalışma G.Ü. Müzik Eğitimi bölümü öğrencileri üzerinde yapılacaktır. Deneklerin ses kayıtları, sesten yalıtılmış odada, CSL 4800B- MDVP,VRP VE Cool Edit 2000 programları kullanılarak, AKG C410 headset mikrofonla, dudakla mikrofon arası 2 cm mesafe bırakılarak alınacaktır.

Çalışma dışı bırakılacak grup Geçirilmiş veya devam etmekte olan solunum ve ses hastalığı olanlar Allerjisi olanlar Sigara kullananlar

Yöntem Deneklerin ses kayıtları alınmadan önce 15-20 dakikalık ses açma egzersizi yaptırılacaktır. Standart ses kaydı için günlük yaşamda kullandıkları ses tonunda 4 sn süresince /a/ vokalizasyonu istenecektir. Bireysel fonotogramlarının oluşturulması için konuşma tonundaki /a/ vokalizasyonunu ses egzersizlerinde olduğu gibi ulaşabildikleri en tiz ve pes ton kaydedilecektir. Konuşmanın değerlendirilmesi için deneklere ‘ Diyet’ Pasajı okutulacaktır. Tüm kayıtlar 3 kez tekrarlanacak ve her kayıt arasında 1 dakika sesi dinlendirmek amaçlı molalar verilecektir.

Yöntem Aerodinamik performans analizi için s/ z oranı Vokal performans değerlendirilmesi için MFZ kullanılacaktır. Bireysel değerlendirme için kişisel bilgi formu ve VHI verilecektir. Şan eğitmenleri Cool Edit 2000 programıyla kaydedilen CD leri dinleyerek subjektif değerlendirme yapacaklardır.

Elde edilmesi beklenenler Şeçilen akustik parametrelerle elit ses eğitimi alan bireylerin jitter, shimmer ve harmonik gürültü oranı belirlenecektir. Diyet pasajı okutularak temel konuşma frekansları, cümle ve kelime durasyonları, konsonant vokal oranı balirlenecektir. Böylelikle elit sesteki farklılıklar değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Teşekkürler…