Öğretim Görevlisi Özge ELİÇİN Uludağ Üniversitesi Üniversitesi Sistematik Öğretim Öğretim Görevlisi Özge ELİÇİN Uludağ Üniversitesi Üniversitesi

SİSTEMATİK ÖĞRETİM Sistematik öğretim, öğretimin bir plana bağlı kalınarak tutarlı bir biçimde yürütülmesidir ve uygulamalı davranış analizi ilke ve kavramları temel alınarak geliştirilmiştir. Uygulamalı davranış analizinin en temel ilkesi, her davranışın bir öncülü ve sonucu olduğu anlayışıdır.

Sistematik Öğretim Süreci Programı belirleme Zihin engelli çocuklara ne öğretileceğine karar verilir. Zihin engelli çocuklar için sunulacak olan program içeriğinin sıralanan amaçları karşılaması gerekmektedir; Toplumda işlevsel olma ile ilgili performansını iyileştirme Toplumsal etkinliklere en üst düzeyde katılımını sağlama Yaşam kalitesini arttırma Anne-baba, bakıcı gibi çocuğun yakınlarının yaşamlarını kolaylaştırma ve stres düzeylerini azaltma

Zihin engelli çocuklar için işlevsel öğretim alanları olarak; özbakım becerileri, günlük yaşam becerileri, toplumsal yaşam becerileri, serbest zaman becerileri, iletişim becerileri, devinsel beceriler, işlevsel akademik beceriler, mesleki beceriler sıralanabilir.

Programa dayalı olarak sürekli değerlendirme yapma Zihin engelli çocuklara ne öğretileceğine ilişkin veri toplama sürecidir. Çevresel değerlendirme, aileden alınan bilgiler ışığında ayrıntılı olarak öğretimsel plan hazırlanır.

Bireyselleştirilmiş eğitim planı hazırlama BEP, çocuğun güçlü ve zayıf yönlerini dikkate alarak çocuğun gereksinimlerini karşılamaya yönelik öğretim planlamasıdır.

Programı planlama, uygulama ve öğrenci gelişimini izleme BEP, öğretmen ve diğer ilgili uzmanlar tarafından uygulanır. Bu aşamada çocuğun performansına, çocuk için belirlenen hedef davranışların uygunluğuna, çocuğun programının işe yarayıp yaramadığını belirlemeye yönelik olarak sürekli kayıt tutulur.

Değerlendirme Düzenli olarak yapılmalıdır. Bu aşamada çocuğun gösterdiği gelişmeye yönelik ve öğretim programının etkililiğine ilişkin bilgi toplanır ve uygun kararlar alınır.  

ÖĞRETİM PROGRAMI HAZIRLANIRKEN DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR Öğretim planlanırken öğretilecek davranışların türü, dikkat sağlayıcı ipuçları, araç-gereçler, deneme sunuş biçimi, ortam, öğretim düzenlemeleri (bire bir ya da grup), ipuçları davranış sonrasında sunulacak uyaranlar belirlenmeli, kayıt sistemi seçilmeli ve öğretim süreci ayrıntılı olarak yazılmalıdır.

Öğretilecek davranışın türü Tek-basamaklı davranışlar, başlangıcı ve sona erişi kolayca ayırt edilebilen davranışlardır ve genellikle ayrık denemelerle öğretilir. Ayrık denemelerle öğretim, öğretilmek istenen hedef davranışın sorulup öğrencinin bu yönergeye verdiği yanıtın alınması ve bu yanıta uygun pekiştirme sunulmasını içerir.

Zincirleme Davranışlar, birden fazla tek-basamaklı davranışın belirli bir sıra ile art arda gelerek daha karmaşık bir davranış oluşturmasıdır. Zincirleme davranışın öğretimi için belli bir sıra izlenerek zincirleme öğretim yapılır. Davranışın belirli bir sıra ile bir araya getirilmesine beceri analizi denir.

Zincirleme bir davranış üç şekilde öğretilebilir; a) İleri zincirleme, b) Geriye zincirleme, c) Tüm basamakların birlikte öğretimi

Dikkat Sağlayıcı İpuçları Sistematik öğretim sürecinde herhangi bir davranışın öğretimine başlamadan hemen önce çocuğun uyarana ilgisini yöneltmesi sağlanmalıdır. Çocuğun uyaran ilgisini yöneltmesi, göz kontağı kurması, uyarana bakması ya da ilgilenmesi olarak düşünülebilir. Genel dikkat sağlayıcı ipucu : “Bak” Özel dikkat sağlayıcı ipucu: “Şimdi başlayalım mı?”

Araç-Gereçler Öğretim sırasında kullanılan araç-gereçler; Hedef uyaranın sunumunda kullanılan araç-gereçler (çok sayıda örnek ile gerçek örneklerinin özgün biçimleri tercih edilmeli) Hedef davranışın sergilenmesini kolaylaştıran kullanılan araç-gereçler (öğretimde doğrudan kullanılmasalar da örneğin iletişim kurması için ortamda bulunan araç-gereçler) Çocuğun hedef davranışı bağımsız olarak sergilemesine yardımcı olacak araç-gereçler (etkinlik klasörü kullanması, onun bağımsız olarak hedef davranış sergilemesini sağlar) Pekiştireç olarak sunulan araç-gereçler (davranış sonrası uyaranlar olarak değerlendirilir)

Davranış sonrası uyaran Deneme Sunuş Biçimi Hedef uyaran Çocuğun tepkisi Davranış sonrası uyaran

Tek basamaklı bir davranış ya da zincirleme bir davranıştaki bir basamağın öğretimi bir deneme olarak tanımlanır. Öğretim sırasında denemeler üç biçimde sunulabilir, Art-arda deneme sunuşu (Kalem, kitap, defter sırayla) Aralıklı deneme sunuşu (Denemeler arası kısa bir dinlenme süresi) Dağınık deneme sunuşu (Gün içinde değişik zamanlarda)

Ortam Okulun tüm açık ve kapalı mekânları öğretim ortamı olarak kullanılmalıdır. Çocuğun öğrenme gereksinimleri ve özellikleri dikkate alınarak doğal ortamdan çıkarılmadan ya da çıkarılarak öğretim yapılmalıdır.

Öğretim Düzenlemeleri Öğretim düzenlemeleri birebir ve grup öğretim düzenlemeleri olarak ikiye ayrılır. Bireysel öğretim düzenlemesinin yararı, ortamda bulunan ve çocuğun dikkatini çeken tüm durumların kontrol altına alınmasıdır. Temel sınırlılıkları ise, genellemenin düşük olması ve çocuğun gruptan uzaklaştırılmış olmasıdır.

Grup öğretimi için öğretmen şu soruları sormalıdır; Grubun büyüklüğü (en az 2, en fazla 8) ve türü (homojen ya da heterojen) nasıl olmalı? Grup öğretim düzenlemeleri ne şekilde düzenlenmeli? (Çocukları gruba birer birer dâhil etme, grup içinde gerektiğinde birebir öğretim sunma, grup içinde ve dışında öğretim sunma gibi) Nasıl bir öğretim süreci kullanılmalı? ( Dikkat sağlayıcı ipucu ne olacak, uyaranları nasıl sunacak, deneme sunuş biçimi nasıl olacak, öğrencilerden nasıl bir tepki bekleyecek, davranış sonrası hangi uyaranları kullanacak (hata düzeltme, pekiştirme gibi), ölçüt ne olacak, bunlara karar verilmelidir)

Gruptaki öğrencilerin göstereceği performans ve gelişimin nasıl ölçüleceği ve değerlendirileceğine ilişkin karar alınmalı. (Etkililik ve verimlilik verilerini nasıl toplayacak, verileri nasıl analiz edecek). Gruptaki öğrencilerin davranışları nasıl kontrol edilmeli? (Davranış kontrolünde ölçüt olarak gruptaki öğrencilerin bağımsız performansları mı yoksa grubun tümünün performansı mı dikkate alınacak?)

İpuçları İpucu, çocuk tepkide bulunmadan önce çocuğun doğru tepkide bulunmasını sağlamak ya da kolaylaştırmak için sunulan uyarandır. Fiziksel ipucu, model ipucu, görsel ipucu, sözel ipucu, jestsel ipucu İpucu bağımlılığını önlemek için ipuçları silikleştirilmelidir. İki tür silikleştirme yapılabilir; a) zaman bağlamında silikleştirme, b) yoğunluk bağlamında silikleştirme.

Davranış Sonrasında Sunulacak Uyaranlar Davranış sonrası uyaranları belirlemek oldukça önemlidir. Davranış sonrası uyaranlar, davranışın artmasına ve devam etmesine ya da azalmasına ve ortadan kalkmasına yol açmaktadır. İzlediği davranışın oluşum sıklığını arttırmak için ortama hoşa giden bir uyaran eklenmesi ya da ortamda bulunan itici bir uyaranın çıkarılması durumuna pekiştirme denir.

Pekiştirme, olumlu ve olumsuz pekiştirme olarak ikiye ayrılır Pekiştirme, olumlu ve olumsuz pekiştirme olarak ikiye ayrılır. Olumlu pekiştirme Olumsuz pekiştirme Not: Her ikisi de davranışın ileride yapılma olasılığını arttırır.

Pekiştireçler birincil ve ikincil olarak ikiye ayrılmaktadırlar; Birincil pekiştireçler, Yiyecek, içecek İkincil pekiştireçler Nesnel pekiştireçler Etkinlik pekiştireçleri Sosyal pekiştireçler Sembol pekiştireçler

Öğrencinin sergilediği yanlış davranıştan sonra yapılması daha uygun olan üç davranış sonrası durum kullanılabilir, Doğru tepki sergilenerek öğrenciye model olunur Öğrencinin yaptığı yanlış düzetilir Yanlış tepki görmezden gelinir

Kayıt Tutma Öğretilmesi hedeflenen davranışın tek-basamaklı ya da zincirleme bir davranış oluşuna göre kayıt tekniği farklılaşmaktadır. Tek-basamaklı davranışların öğretildiği ayrık denemelerle öğretimde tek-basamaklı davranış kaydı yapılır,

Soru Sorma Öğretim Genelleme Annenin adı ne Babanın adı ne Nerde oturuyorsun Hangi ildesin

Zincirleme becerilerin öğretiminde ise beceri analizi kaydı kullanılarak kayıt tutulur. Beceri analizi kaydı tek-fırsat ve çok fırsat yöntemi olmak üzere iki biçimde tutulabilir.

Çorap Giyme Becerisi Öğrenci Tepkisi Çorabı eline alır Çorabın koncunu iki eliyle toplar Çorabı ayağının ortasına kadar geçirir Çorabı topuğundan geçirir Çorabı yukarı geçer

Öğrenmenin Aşamaları EDİNİM Daha önce yapılmayan bir davranışı yapma KALICILIK Davranışı rutin olarak kullanma AKICILIK Davranışı hızlı kolay ve iyi yapma GENELLEME Davranışı gerektiği yerde ve zamanında yapma

Edinim Çocuğun daha önce yapmadığı bir davranış ya da belli bir doğrulukta yapabilir hale gelmesine edinim denir. Bu aşamada hata düzeltmesi çok sık kullanılır. Hata düzeltmesi, öğretmenin çocuğun verdiği yanlış tepki düzeltmesidir.

Edinim aşamasında dikkat edilmesi gerekenler: Çocuğun dikkatini yöneltmesi sağlanmalıdır Öğretim oturumları kısa tutulmalı Art arda deneme sunuş biçimi kullanılmalı Çocuğun performansına uygun olarak geri bildirim sunulmalıdır Çocuk tepkide bulunmadan önce nasıl tepkide bulunacağına ilişkin bilgi sunulursa edinim kolaylaşır.

Akıcılık Akıcılık, edinimi gerçekleşmiş olan tek basamaklı ya da zincirleme bir davranışı çocuğun hızlı ve kolay biçimde sergilemesi olarak tanımlanır. Akıcılığı sağlamak ya da kolaylaştırmak için şunlara dikkat edilmelidir:

Çocuğun sergilediği her davranış yerine tüm performansı ödüllendirilebilir Pekiştireç, önceden belirlenen ölçüt karşılanınca verilmeli, daha az performans sergilediğinde kesinlikle verilmemelidir Çocuğun doğru tepkileri ölçütün üzerinde olduğunda ve yanlış tepkileri belli bir düzeyin altında olduğunda pekiştirilir Alıştırmalara yer verilmelidir.

Kalıcılık Öğretim sırasında elde edilen öğrenme ya da davranış değişikliğinin öğretim koşulları ortadan kalktıktan sonra da sürüyor olması olarak tanımlanır. Kalıcılık, öğretim koşullarının olmadığı durumlarda süregelen davranışın sürekliliği ve gücü ile ölçülür. Kalıcılık eğitimine davranış edinim aşamasında sergilendikten sonra ve çocuğun doğru ve yanlış tepki oranları gözden geçirilerek karar verilir. Çocuk %80 düzeyinde doğru tepkide bulunmaya başladığında kalıcılık eğitimine geçilebilir.

Kalıcılık eğitiminde dört uygulama vardır; İşlevsel beceri öğretimi Pekiştireçlerin slikleştirilmesi/geciktirilmesi Aşırı öğrenme oturumlarının düzenlenmesi Anımsatıcı alıştırmaların düzenlenmesi

Genelleme Genelleme, öğretim koşulları altında öğrenilen davranışların başka araç-gereçler, kişiler, ortamlar ve zamanlarda da sergilemesi olarak tanımlanmaktadır. İki tür genelleme vardır, Uyaran genellemesi (davranış değişikliğinin başka ortam ya da uyaralanlar varlığında olması) Tepki genellemesi (Davranışla ilişkili olan, davranışa bezeyen ve henüz öğrenilmemiş olan davranışların sergilenmesi)

Genelleme stratejileri üç grupta toplanabilir; Ortamda düzenleme yapma yoluyla geliştirilen stratejiler Öğretim ortamını genelleme ortamına benzetmek Çok sayıda ve çeşitli ortamlarda öğretim yapmak Çok sayıda ve çeşitli uygulamacılarla öğretim yapmak Toplum merkezli öğretim stratejileri

Davranış öncesi uyaranlarda düzenleme yapma yoluyla geliştirilen genelleme stratejileri Çoklu örneklere göre genelleme Yaygın örneklere göre genelleme

Davranış sonrası uyaranlara düzenleme yapma yoluyla geliştirilen genelleme stratejileri Doğal pekiştireçler kullanma Pekiştirmeyi doğal genelleme ortamlarındakine benzer olarak silikleştirme Davranış doğal ortamda gerçekleştiğinde pekiştirme Davranış değiştirme ya da öğretim sürecine katılan ve bu süreçten etkilenen herkesten beklenen davranışları listeleme

Öğretmen öğretim planını yaparken şu noktalara dikkat etmelidir; Tüm istendik davranışları belirleme Genellenmesi beklenen durum, ortam, yer ve kişileri belirleme Öğrenmenin aşamaları için davranışsal amaç yazma Birey Davranış Koşullar Ölçüt

TEPKİ İPUÇLARI VE UYARAN İPUÇLARI Tepki ipuçları çocuk tepkide bulunmadan önce ipucu sunularak çocuğun doğru tepkide bulunmasının sağlandığı yöntemlerdir. İpucu belli ilkelere bağlı olarak silikleştirilerek, çocuğun yalnızca kendisine sunulan hedef uyarana doğru tepkide bulunması hedeflenir.

Tepki ipucu sunmak için aşağıdaki yöntemler kullanılır, Eşzamanlı ipucuyla öğretim Sabit bekleme süreli öğretim İpucunun giderek azaltılmasıyla öğretim

Uyaran ipuçları ise iki şekilde gerçekleştirilebilir; Uyaranı silikleştirme Uyarana şekil verme