DI Ş T İ CARET VE ÖDEMELER DENGES İ BY MUSTAFA KAHRAMAN

III. TÜRK İ YE'N İ N DI Ş ÖDEMELER DENGES İ 1. TÜRK İ YE'DE DI Ş ÖDEMELER AÇI Ğ I VE ETK İ LER İ Türkiye ekonomisinde; cumhuriyetin kurulu ş undan 1930 yılına kadar geçen süreçte ba ğ ımsız bir gümrük politikası uygulanamaması sebebi ile iktisadi hedeflere uygun bir dı ş ticaret politikası yürütülememi ş ve bu durum dı ş ticaret dengesinin dönem boyunca açık vermesine neden olmu ş tur yılından sonra ise alınan önlemlerle 1938 yılı hariç 1946 yılına kadar bir dı ş açık ile kar ş ıla ş ılmamı ş tır. Ancak daha sonraki yıllarda dı ş açıklar Türkiye'nin önemli bir problemi haline gelmi ş tir yılından itibaren ödemeler dengesi kalemlerinin ayrıntılı olarak gösterilmesi ile ortaya çıkan cari i ş lemler dengesi 1973 yılı hariç 1988 yılına kadar hep açık vermi ş tir. Özellikle Türkiye'de 1960 yılına kadar iktisadi ş artlar gere ğ ince bilinçsiz bir ş ekilde uygulanan ithal ikamesi sanayile ş me stratejisi, üretimin ara ve yatırım malları ithalatına ba ğ ımlı olmasına sebep olmu ş tur. Ayrıca ülkenin büyümesinin dı ş kaynaklara ba ğ lanması ve dı ş dünyadaki olumsuz geli ş meler 1980 yılına kadar dı ş açıkların temel nedeni olmu ş tur. Türkiye 1980'den sonraki dı ş a açık kalkınma politikası çerçevesinde gerek ihracatında, gerek ithalatında önceki dönemlerle kar ş ıla ş tırıldı ğ ında önemli artı ş lar gerçekle ş tirmi ş tir. Bununla birlikte kalkınma yolundaki bir ülke olarak sürekli artan ara ve yatırım malları ithal zorunlulu ğ u dolayısıyla, dı ş ödeme sorunları ülke gündeminde daima ilk sıralarda yer almı ş tır sonrası dönemde görülen önemli bir yenilik de özel uluslararası sermaye akımlarındaki geli ş melerle ilgilidir. Kambiyo rejiminin liberalle ş tirilmesi ile birlikte hükümet, resmi kurumlar ve bir çok özel ş irket, uluslararası mali piyasalarda borçlanmaya ba ş lamı ş tır. Bu arada yerli tasarruf sahiplerine yurtdı ş ında serbestçe yatırım yapma olana ğ ı tanınırken, yabancı tasarrufçuların da İ stanbul Menkul Kıymetler Borsası kanalıyla Türkiye'de yatırım yapmaları veya banka mevduat hesabı açtırma, hazine bonoları satın alma gibi kısa vadeli yatırımlarda bulunmaları sa ğ landı. Bütün bu geli ş meler, Türkiye'de cari i ş lemler dengesinin yanında sermaye bilançosunun giderek artan önemini ortaya koymaktadır sonrası dönemde görülen önemli bir yenilik de özel uluslararası sermaye akımlarındaki geli ş melerle ilgilidir. Kambiyo rejiminin liberalle ş tirilmesi ile birlikte hükümet, resmi kurumlar ve bir çok özel ş irket, uluslararası mali piyasalarda borçlanmaya ba ş lamı ş tır. Bu arada yerli tasarruf sahiplerine yurtdı ş ında serbestçe yatırım yapma olana ğ ı tanınırken, yabancı tasarrufçuların da İ stanbul Menkul Kıymetler Borsası kanalıyla Türkiye'de yatırım yapmaları veya banka mevduat hesabı açtırma, hazine bonoları satın alma gibi kısa vadeli yatırımlarda bulunmaları sa ğ landı. Bütün bu geli ş meler, Türkiye'de cari i ş lemler dengesinin yanında sermaye bilançosunun giderek artan önemini ortaya koymaktadır.

2. TÜRK İ YE'DE 2004 YILI OCAK-A Ğ USTOS DÖNEM İ NE İ L İŞ K İ N DI Ş ÖDEMELER B İ LANÇOSU VER İ LER İ N İ N DE Ğ ERLEND İ R İ LMES İ 2004 yılı Ocak-A ğ ustos dönemine ili ş kin ödemeler dengesi geli ş melerine ili ş kin ba ş lıca hususlara a ş a ğ ıda yer verilmi ş tir.

2.1. CAR İ İŞ LEMLER 2004 yılı ilk 7 ayında toplam cari i ş lemler açı ğ ı milyon ABD Doları iken A ğ ustos ayında meydana gelen 118 milyon dolarlık cari i ş lem fazla ise birlikte 2004 Ocak-A ğ ustos dönemindeki 8 aylık toplam cari i ş lemler açı ğ ı milyon ABD Doları olmu ş tur. Geçen yılın aynı dönem (Ocak-A ğ ustos) cari i ş lemler açı ğ ı ise milyon ABD Doları idi. Buna göre 2004 yılının ilk 8 ayında geçen yılın aynı dönemine göre cari i ş lemler açı ğ ı %123 artmı ş tır.

2.1.A. Dı ş Ticaret 2004 yılının ilk 8 ayında dı ş ticaret açı ğ ı ise milyon dolar olmu ş tur. Geçen yılın ilk 8 ayında toplam dı ş ticaret açı ğ ı ise milyon ABD Doları olarak gerçekle ş mi ş idi. Buna göre geçen yılın aynı dönemine nazaran dı ş ticaret açı ğ ı %93'lük bir artı ş göstermi ş tir. Dı ş ticaret açı ğ ındaki bu arı ş ın nedenleri: - İ hracat gelirlerinin %31,8 oranında artarak milyon ABD Doları olarak gerçekle ş mesi - Bavul ticaretinin %10.3 oranında artarak milyon ABD Doları olması, - İ thalatın ise altın ithalatı da dahil olmak üzere %43 oranında artarak milyon ABD Dolarına ula ş masıdır. Yukarıda da görüldü ğ ü üzere her ne kadar ihracat %31.8 artarak milyon ABD Doları na ula ş mı ş sa da, ithalatın %43'lük artı ş la milyon ABD Dolarına ula ş mı ş olması dı ş ticaret açı ğ ının önemli miktarda artmasına neden te ş kil etmi ş tir.

(Milyon ABD Doları)Ocak-A ğ ustosOcak-A ğ ustos% De ğ i ş im İ hracat FOB ,8 Bavul Ticareti ,3 İ thalat CIF ,4 ( Altın İ thalatı) ,3 Dı ş Ticaret Dengesi ,5

2.1.B. Hizmetler Dengesi Hizmetler dengesi içerisinde yer alan turizm gelirleri, bir önceki yılın aynı dönemine göre %25 oranında artarak milyon ABD Dolarına, ülkemizi ziyaret eden yabancı turist sayısı da %31.1 oranında artarak yakla ş ık 12 milyona ula ş mı ş tır. Hizmetler içerisinde yer alan ta ş ımacılık incelendi ğ inde ise; gelirler, 2003 yılının Ocak-A ğ ustos dönemine göre % 22,3 oranında artarken, ithalattaki artı ş a paralel olarak ta ş ımacılık kaleminin bir alt kalemi olan navlun giderlerinde gözlenen % 47,9'luk artı ş tan dolayı ta ş ımacılık giderleri % 39,8 oranında artmı ş ; böylece net ta ş ımacılık giderleri, 2004 yılı Ocak-A ğ ustos döneminde geçen yılın aynı dönemine göre 366 milyon ABD Doları artarak 672 milyon ABD Dolarına yükselmi ş tir.

2.1.C.Yatırım Geliri Dengesi 2003 Ocak-A ğ ustos döneminde milyon ABD Doları, 2004 yılının aynı döneminde ise milyon ABD Doları net ödemeyle sonuçlanmı ş tır. Yatırım dengesi içerisinde yer alan di ğ er yatırımlar altında yer alan uzun ve kısa vadeli kredilere ili ş kin faiz giderleri, 2003 yılının aynı dönemine göre % 9,5 oranında azalarak milyon ABD Doları olarak gerçekle ş mi ş tir.

2.1.D. Cari Transferler 2003 yılı Ocak-A ğ ustos dönemiyle kar ş ıla ş tırıldı ğ ında cari transferler, 2004 yılının sekiz aylık döneminde % 64,7 oranında artarak milyon ABD Doları olmu ş tur. Cari transferlerin alt ba ş lıkları incelendi ğ inde ise, i ş çi gelirleri 482 milyon, bedelsiz ithalat ise 1542 milyon dolar artmı ş tır.

2.2. SERMAYE VE F İ NANS HESAPLARI 2004 yılının Ocak-A ğ ustos döneminde finans hesaplarında gerçekle ş en net sermaye giri ş i, bir önceki yılın aynı dönemine göre % 232 artı ş la milyon ABD Doları olmu ş tur. Finans Hesapları alt ba ş lıklar itibariyle incelendi ğ inde a ş a ğ ıda yer alan tespitler elde edilmektedir.

2.2.A.Do ğ rudan Yatırımlar Do ğ rudan yatırımlar kalemi altında, yurtdı ş ında yerle ş ik ki ş ilerin yurtiçinde yaptıkları net yatırımlar, bir önceki yılın Ocak-A ğ ustos döneminde 839 milyon ABD Doları olarak gerçekle ş irken bu yılın aynı döneminde milyon ABD Dolarına ula ş mı ş tır. Yurtiçinde yerle ş ik ki ş ilerin yurtdı ş ında yaptıkları net yatırımlarda ise 2003 yılı Ocak-A ğ ustos döneminde net 265 milyon ABD Doları, 2004 yılının aynı döneminde de net 612 milyon ABD Doları artı ş gerçekle ş mi ş tir. Sonuç itibariyle, 2004 yılı Ocak- A ğ ustos döneminde do ğ rudan yatırımlar kaleminde net milyon ABD Doları giri ş gerçekle ş mi ş tir.

2.2.B. Portföy Yatırımları 2003 yılı Ocak-A ğ ustos döneminde milyon ABD Doları net sermaye giri ş i gerçekle ş en bu kalemde 2004 yılının aynı döneminde milyon ABD Doları net sermaye giri ş i gözlenmi ş tir.

2.2.C. Di ğ er Yatırımlar Ticari ve di ğ er krediler ile mevduatlardan olu ş an bu kalemde 2003 yılı Ocak-A ğ ustos döneminde milyon ABD Doları, 2004 Ocak-A ğ ustos döneminde de milyon ABD Doları net giri ş gerçekle ş mi ş tir.

2.2.D. Rezerv Varlıklar Finans hesaplarının son kalemi olan rezerv varlıkların içinde bulunan resmi rezervler, 2003 yılı Ocak-A ğ ustos döneminde milyon ABD Doları artarken 2004 yılının aynı döneminde 765 milyon ABD Doları artmı ş tır.

SONUÇ Dı ş ödemeler dengesi sorunları, Türkiye ekonomisinin yılları arasında ya ş adı ğ ı hızlı büyüme sürecini iki defa kesintiye u ğ ratmı ş tır. Artan dı ş ödeme güçlüklerinin 1969 sonlarında yarattı ğ ı kesintinin oldukça kısa sürede a ş ılmasına kar ş ılık, 1977 sonlarında girilen döviz darbo ğ azı ekonomik buhranla birlikte derinle ş mi ş ve izlenen iktisat politikalarında köklü de ğ i ş ikliklerin gerçekle ş tirildi ğ i 24 Ocak 1980 kararlarıyla noktalanmı ş tır li yıllarla birlikte Türkiye'nin ithal ikameci büyüme yerine ihracata dayalı büyümeye geçmesi ile birlikte ihracatta önemli artı ş lar olmu ş ancak ihracatta artı ş ile birlikte ba ş ta hammadde ve yarı mamul ithalatı ile birlikte tüm ithalat kalemlerinde büyük miktarlarda artı ş lar olmu ş tur. İ thalatın ihracatta çok daha büyük boyutlarda artması da beraberinde dı ş ticaret açıklarını meydana getirmi ş tir. Dı ş ticaret açıklarının kapatılabilmesi amacıyla ilk ba ş vurulan yöntemlerden birisi olan Türk lirasının devalüe edilmesi gereklili ğ i ile birlikte bilindi ğ i üzere 1994 ve 2001 yıllarındaki büyük kriz ve devalüasyonlar ortaya çıkmı ş tır. Burada Türk lirasının de ğ eri dü ş ürülerek ihracatta artı ş ile birlikte ithalatın pahalıla ş arak kısılması ve suretle de dı ş ticaret açıklarının kapatılması amaçlanmı ş tır. Esas itibariyle dı ş ticaret açıklarının ve dolayısıyla da cari i ş lemler açı ğ ının olu ş masını engelleyen veya açıkların kapatılmasında etkin rol oynayan husus ihracat gelirleridir. İ hracatın artırılması içinde serbest kur rejimi yanında ihracatçının dı ş piyasalar konusunda e ğ itilmesi, ihracat üretimine ucuz girdi ve kredi sa ğ lanması, ihracat bürokrasisinin önlenmesi gibi hususlar üzerinde durulmalıdır. Bunun yanında; ihracatçıların da modern yönetim ve üretim teknikleri uygulamak suretiyle uluslararası arenada rekabet kazandırıcı önlemler alması; bu çerçevede de toplam kalite yönetimi ile birlikte; kıyaslama, temel yetenek (çekirdek yetenek), ş ebeke organizasyonlar, süreç yenileme gibi post-modern yönetim teknik ve uygulamalardan yararlanmaları gerekmektedir.