OSMANLI DÖNEMİNDE EĞİTİM ÖZCAN PALAVAN

BEŞ BAŞLIKTA ELE ALINANBİLİR YENİLEŞME HAERKETLERİNE KADAR OLAN EĞİTİM DÖNEMİ (1299-1776) İLK YENİLEŞME HAREKETLERİ DÖNEMİ (1776-1839) TANZİMAT DÖNEMİ (1839-1878) MUTLAKİYET DÖNEMİ (1878- 1908) MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1918)

YENİLEŞME HAREKETLERİNE KADAR OLAN EĞİTİM DÖNEMİ

Osmanlıda ilköğretim seviyesindeki okullara genel olarak “sıbyan mektebi” veya “mahalle mektebi” denirdi. Başlama yaşı 5- 6 idi Öğretimini asıl amacı Kuran- Kerim Öğretim metodu ezberdi

Mekteplerin ilk örneği olan küttaplarda sadece erkek çocuklar öğrenim görürken Osmanlılar devrinde kız çocukları da erkeklerle birlikte mekteplere devam ederlerdi.

Bazı mekteplerde erkek ve kız çocukları yan yana otururken bazılarında ise ayrı ayrı otururlardı

Bu bölüm medreseler başlığında detaylı olarak ele alınmıştır

Osmanlı savaş kaybetmeye başladığında askeri alanda bazı yenilikler yapmak istedi. Çünkü yenilgilerimizin sebebi avrupa asker ve subayların iyi yetişmesi diye düşünüldü.

EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETİ

Eğitim Yeniliklerinin Başlangıcı (askeri) I. Abdulhamit (1774-1789) III. Selim (1789-1807) II. Mahmut (1808-1839) Avrupadan yabancı uzman ve öğretmen getirildi. Yabancı dil dersi eğitime dahil edildi.

Tanzimata kadar açılan okullar III. Mustafa zamanında 1773’te ilk askeri deniz okulu olan “Mühendishane-i Bahr-i Hümayun” açıldı.

Çeşme deniz bozgununun verdiği sarsıntının da tesiriyle ihtiyaç duyulan donanma için açılmıştır.

Daha sonraları bu okula bazı Fransız hocalar da getirildi. Okulda en çok matematik ve tahkimat (savunma) dersine önem veriliyordu.

Mühendishane-i Berri-i Hümayun (1796) III.Selim tahta geçişinin 7. yılında 10 Mayıs 1796’da, Kara kuvvetlerinin de yetişebilmesi için kara, topçu, ve istihkam subayları ve askeri mühendisler yetiştirmek üzere Mühendishane-i Berri-i Hümayun’u kurdu. (hasköy)

Muhammed’in Zafer Kazanmış Orduları II. Mahmut, 1826 yılında “Yeniçeri Ocağı”nı kaldırarak, “Asakir-i Mansure-i Muhammediye”yi kurdu. Muhammed’in Zafer Kazanmış Orduları

Yeni kurulan orduya subay ve doktor yetiştirmek için 1827’de Tıphanei Amire ve Cerrahhanei Mamure” kuruldu

II. Mahmut döneminde kuruldu. Mekteb-i Harbiye (1834) II. Mahmut döneminde kuruldu. Eğitime başladığı 1836 yılından itibaren bu okulun ilk hocaları mühendishane mezunları, ordudan yetişen subaylar ve yabancılardan oluşuyordu

Mektep-i Harbiye’nin ilk açıldığı dönemde 4 yıl olan eğitim süresi daha sonra 3 yıla indirilmiştir. İlk kez eğitime Selimiye kışlasında başlayan harbiye, daha sonra Maçka kışlasına taşınmıştır. 1863-1914 yılları arasında ise, Pangaltı’da inşa edilen Harbiye binasında faaliyet göstermiştir. Cumhuriyet döneminde ise Kara Harp okulu adıyla Ankara’ya taşınmıştır.

Harbiye ve Harbiyeliler, II.Meşrutiyet, Balkan savaşları ve I. Dünya Savaşı sürecinde Türk Siyasi hayatında üstlendikleri rolle Osmanlı Devletinin kaderine egemen olmuşlar ve topluma yön vermişlerdir.

Bu dönem eğitiminin temel özellikleri şunlardır: 1.Eğitimde yenileşmeye askerî okullar açılarak başlanmıştır. Buralarda yabancı öğretmenlere de görev verilmiş, ilk kez Batı dilleri (Fransızca, İngilizce) programlara girmiştir. 2. İlköğretim zorunluluğu ilk kez bu dönemde getirilmiştir (1824).

3. 1826’da Yeniçeri Ocağı kaldırılmıştır 3. 1826’da Yeniçeri Ocağı kaldırılmıştır. "Hayırlı olay" anlamında buna Vak’a-i Hayriye denir. Medrese zihniyeti böylece önemli bir destekçisini kaybetmekle beraber yine güçlü biçimde sürmektedir. 4. Batı ile ilişkiler artmış ve ilk kez 1830’larda Avrupa’ya öğrenci gönderilmiştir.

TANZİMAT DÖNEMİ

Tanzimat Dönemi (1839-1878) Abdülmecit (1839-1861) 1839’da tahta çıkınca, Tanzimat Fermanı (ya da Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu) denen bir ferman yayınlamış, siyasal ve sosyal bazı düzenlemeler yapılacağını duyurmuştur. Aynı doğrultuda, 1856’da Islahat Fermanı yayınlanmıştır. Sonra Abdülaziz Padişah olmuş ve 1876-78’lerde bu dönem kapanmıştır.

Sultan Abdülmecit

1839 Tanzimat Fermanı Cevdet Paşa ya göre Reşit Paşa ve arkadaşlarının amacı örgün ve yaygın eğitim yoluyla Okullar açarak halkı eğitmek Devleti Avrupa’nın yeni usullerine göre yeniden düzenlemekti.

Rüşdiye Mektepleri Sıbyan mektepleri ile askeri okullar arasında eğitim düzeyi bakımından büyük bir uçurum vardı Sıbyan mektepleri ile askeri okullar arasında yer alan ve “rüşdiye” denilen yeni bir okulun kurulması uygun görülmüştür.  

İlk olarak açılan ve kendine özgü yönleri bulunan rüşdiye mektepleri; 1839  yılında açılan mekteb-i Maarifi Adliye ve Mekteb-i Ulum-i Edebiye’dir. Bu iki mektep, devletin ihtiyaç duyduğu sivil memurları yetiştirmeyi amaçlamıştır. 1867’ye kadar rüşdiyelere yalnız Müslüman öğrenciler alınırken bu tarihten itibaren gayrimüslim çocukların da alınması prensip olarak kabul edilmiştir. Ancak rüşdiyelere giriş için adayların Türkçeden imtihana girmeleri şart koşulmuştur.

İdadiler Tanzimat dönemi başında, askeri ve mesleki-teknik yüksek öğrenim kurumlarına ortaöğretim seviyesinde öğrenci hazırlayan ilk idadiler 1845’te İstanbul ve Bursa’da açılmıştır.

Mülkiye idadisi (1885)

Ziraat Mektebi 24 Ocak 1847 de İstanbul civarında ilk Ameli Ziraat Okulu’nun Ziraate ait Fünun Mektebi adı ile açıldığını görüyoruz. Bu okula 5 Mart 1847 tarihinde bir de Amerikalı hoca tayin edilmiştir.

17 kasım 1857 Orman Mektebi açılır

İstanbul’da 1859’da kurulan mülkiye mektebi, Tanzimat döneminin başından itibaren geleneksel Osmanlı yargıçları olan kadıların idari, adli ve beledi fonksiyonlarını üstlenmeye başlayan taşradaki belirli meslek memurlarını ve özellikle yöneticileri eğitmek üzere İstanbul’da 1859’da kurulan mülkiye mektebi,

Bu okulun 2 yıllık öğrenim süresi önce 3 yıla daha sonra ise 4 yıla çıkarılmıştır. Mülkiye mektebinde, öğrencilere uluslar arası ilişkiler, hukuk, ekonomi ve istatistik dersleri veriliyordu. 1877’de Mekteb-i Mülkiye-i Şahane adıyla reforme edildi 1914-1918 yılları arasında eğitim öğretime ara veren mülkiye mektebi, 1936 yılında Ankara’daki kendi özel binasına taşınmıştır. Mülkiye mektebi cumhuriyet döneminde Türkiye de siyaset alanında ve devlet yönetiminde etkin rol üstlenen bir çok aydının yetişmesine katkıda bulunmuştur

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi Yapılan değişiklikle klasik Osmanlı medrese eğitiminden vazgeçilerek ilk kez yeni bir eğitim nizamnamesi hazırlanmıştır. Bu nizamname ile idadilerin öğrenim süresi beş yıl olarak kabul edilmiştir. 1876 yılına kadar taşrada bir, İstanbul’da dört veya beş civarında idadi açılabilmiştir.

Darülmuallimin (1848) ve Darülmuallimat(1870) Osmanlı sisteminde, muallim eğitimi için bir örgün eğitim kurumu bulunmuyordu. Öğretmen yetiştirmeye yönelik ilk teşebbüs Tanzimat devri başlarında görülür Osmanlı Devletinde profesyonel öğretmen yetiştirme düşüncesi ilk defa rüştiyelerin açılmasından sonra gündeme gelmiştir.

Osmanlı Devleti'nde, kızlar için ilk iptidâiye (ilkokul) ve rüştiye (ortaokul) mektepleri 1858 yılında açıldı. 1869 Maârif-i Umûmiyye Nizamnâmesi’nde (Genel Eğitim Yönetmeliği'nde), bu okullara öğretmen yetiştirmek amacıyla bir kız öğretmen okulunun açılması öngörüldü.

Darülmuallimin (İstanbul)

Sultaniler Ortaöğretim kuruluşları olarak düşündüğümüz ikinci kademe okul ise sultanilerdir. Batı devletlerinin etkisiyle 1 Eylül 1868’de Galatasaray’da eskiden kışla olarak inşa edilmiş olan bir binada Mekteb-i Sultani” açıldı.

Fransız liselerine benzeyen Mekteb-i Sultani’nin öğrenim süresi 5 yıldı. Bilgi seviyesi düşük olanlar için üç yıllık hazırlık sınıfları açıldı. İdareci ve öğretmenlerin çoğu Fransızdı. Osmanlılık fikrinin aşılanması için uygulama sahası olarak açılan bu okul, 1877 yılına kadar Türk ve Müslümanlardan ziyade gayrimüslim çocukların işine yaramıştır.

Hukuk Mektebi 1860 lı yıllardan itibaren teşekkül etmeye başlayan nizamiye mahkemelerine nitelikli yargıç ve diğer kamu görevlisi yetiştirmek üzere, 1870’de divan-ı ahkam-ı adliye nezaretinde verilen derslerle hukuk mektebinin tesisi için ilk girişim başlatılmış oluyordu.

Modern hukuk eğitimiyle ilgili ikinci teşebbüs, 1874 yılında Galatasaray sultanisinde bir hukuk mektebi ya da şubesinin açılması olmuştur. 1876’da dahili nizamnamesi hazırlanarak müfredatı hazırlanan bu ilk örgün eğitim kurumunun eğitim süresi 4 yıl olarak belirlenmiştir. Bu okul 1880’de tamamlanarak açılan, 1881 de faaliyete geçen ve sürekli olarak örgün hukuk eğitiminin verildiği Mekteb-i Hukuk-ı Şahane’nin kurulmasıyla kapanmıştır.

Darülfünun Uzun süreden beri açılmayan darülfünun, sadrazam Fuat Paşa’nın emriyle 12 Ocak 1863 tarihinde eğitime başladı. 1869 nizamnamesinde yüksekokul olarak kabul edilen darülfünun 20 Şubat 1870 yılında Maarif nazırı Saffet Paşa tarafından ikinci kez açıldı. 1871 yılında kapatılan darülfünun 1874 - 1875 ders yılında sultani binasında tekrar açıldı.

1882’lerde darülfünun tekrar kapatıldı. II. Abdülhamid tahta çıkışının 25. yıl dönümünde  Darülfünun-u Şahaneyi kurdu II. Meşrutiyetin ilanına kadar hiç ara vermeden devam etti. II. Meşrutiyet yıllarında darülfünun şubelere ayrılmıştır. 1911 yılında darülfünun’un ulum-ı şeriye, ulum-ı hukukiye, ulum-ı tıbbiye, ulum-ı edebiye ve fünun şubeleri bulunmaktaydı.

1864 lisan mektebi kuruldu

1874 maadin mektebi kuruldu

1846’da yayımlanan bir talimatla dört beş yaşındaki çocukların ebeveynlerinin rızası ile okula gönderileceği, altı yaşını bitiren çocuklarını sıbyan mektebine göndermeyenlerin ise cezalandırılacağı, 1868 tarihli tebliğde ise herkesin altı yaşındaki çocuğunu okula göndermeye mecbur edildiği ifade edilmektedir.

I. MEŞRUTİYET DÖNEMI 1876-1878 yıllarında I. meşrutiyet dönemi yaşanmıştır. 93 Harbi (Rus Savaşı) sebebiyle kısa süren bu dönemde Kanun- I Esası kabul edilmştir. Kısa olması sebebiyle Tanzimat dönemi çinde değerlendirilir.

Eğitim konusunu doğrudan işleyen ilk anayasa 23 aralık 1876 Kanun-i Esasi Eğitim konusunu doğrudan işleyen ilk anayasa

Madde 15. “Emr-i tedris serbesttir, muayyen olan kanuna tebaiyyet şartıyla her Osmanlı umumi ve hususi tedrise mezundur.” Anlamı “Öğretim işini herkes özgürce yapabilir; ilgili kanuna uymak şartıyla her Osmanlı vatandaşı genel ve özel eğitim yapmaya izinlidir.

Tanzimat dönemi eğitiminin bazı temel özellikleri 1. Tanzimat döneminde, başlıca üç nedenle, eğitim alanında yenileşmelere ve yeni düzenlemelere girişilmiştir a) Tarihî gelişim süreci içinde, ülkede yenilikler gerekli bir ihtiyaç olduğu ve halkın eğitilmesi "Devlet ve hükümetin önemli bir görevi" olarak görüldüğü için. b) Osmanlı yönetimine ve Türklere karşı düşmanca davranan Avrupa kamuoyunu kazanmak umuduyla. c) Avrupa devletlerinin baskıları nedeniyle.

2. Eğitimin geliştirilmesi, Devleti felâkete gidişten kurtaracak bir yol olarak görülmeye başlanmıştır.

3. Eğitimciler ve yazarlar, ailenin ve Devletin eğitim görevlerini, çocuklara ve topluma olan sorumlulukları açısından ele almaya başlamışlardır. 4. Eğitim bir bilim olarak görülmeye ve eğitim bilimi kitapları yazılmaya başlanmıştır. 5. Okul ve sınıf ortamının düzenlenmesine, yeni ders araç gereçlerinin kullanılmasına, genel ve özel yeni öğretim yöntemlerinin denenmesine gidilmiştir.

6. Örgün eğitim alanında İstanbul’da ve taşrada bir çok okul kurulmuştur. 7. Yayınlandığı 1 Eylül 1869 tarihinden itibaren bir çok hükmü uzun süre yürürlükte kalan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, ile , Örgün eğitim ilk kez ilk, orta, yüksek şeklinde derecelendirilmiş, üniversite, erkek ve kız öğretmen okulları, özel okullar ve tüm okulların ders programları vs. belirtilmiş, öğretmenlik mesleği düzenlenmeye çalışılmış, eğitimin malî yönü ele alınmıştır. 8. Örgün eğitimin kurulup geliştirilme çabaları mantıkî bir sıra izlememiş, ilköğretime pek el atılmadan orta ve yüksek öğretimde düzenlemelere gidilmiştir.

9. Örgün eğitimde mantıkî sıra izlemeyen girişimlerin esas amacı medreselilerin tepkisinden kaçınmak, medreseler ve geleneksel sıbyan mektepleri dışında yeni okullar açmak amacıyla gerçekleştirilmiştir. 10. Medreselerin düzeltilmesine gidilmemiş, bazı meslek medreseleri açılmıştır. 11. Öğretim kurumlarında birlik olmadığı için, uzun yıllar, "medrese", "Tanzimat mektepleri", "askerî mektepler", "azınlık" ve "yabancı" mektepler... gibi çeşitli kaynaklardan çok farklı bilgi, düşünce, ideal ve dünya görüşüne sahip insanlar yetişmiştir. Bu zıtlıkların toplumda olumsuz sonuçları görülmüştür.

12. Eğitimde yenileşmeler, bir avuç yönetici, aydın ve öğretmen tarafından başlatılmıştır. 13. Eğitimdeki yenileşmelerde Avrupa’da görev yapan Osmanlı elçilerinin ve öğrenim gören aydınların önemli katkıları olmuştur. 14. Eğitimdeki yenileşmeler, hemen her zaman, eski malzeme ile yeni bir şey yapmak biçiminde gerçekleştiği için, medrese, böylece, yeni okullarda etkisini şu yollarla kısmen sürdürmüştür: Öğretmen, öğrenciler, programlar, yöntemler

15. Tanzimat döneminde, siyasî gelişmelerin sonucu olarak, çeşitli din, dil ve kültürlerden oluşan ülke insanlarını birarada tutmak amacıyla "Osmanlılık" ideali ortaya çıkmış ve bir Osmanlı insanı tipi meydana getirmek için eğitimden de yararlanılmaya çalışılmıştır. Ancak, azınlıklar, esasta ayrılıkçı ve millî emellerinden vazgeçmemişlerdir. 16. Azınlık ve yabancı okulları çok büyük gelişmeler göstermiş, Devlet için bir tehlike haline gelmeye başlamışlardır.

17. Açılan yeni okulların programlarına hayata dönük dersler konulmuştur. 18. Uzun süre, çeşitli okulların programları birbirlerine çok yakın bir özellik göstermişlerdir. 19. Tanzimatın kökleşmesi için aydınlar ve memurlar yetiştirilmesi gerekli görülmüş, bu nedenle sivil okullara ve memur yetiştirmeye fazla önem verilmiştir.

21. Meslekî ve teknik eğitimin temelleri atılmaya başlanmıştır 20. Medrese dışındaki okullarda, Osmanlıca denen Türkçe öğretim dili olarak benimsenmiştir. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869)’nin gerekçesinde "bir milletin eğitimde ilerleme sağlamasını, kendi dilinde eğitim öğretim yapmasında aramak gerekir; bir topluma yabancı dille bilim ve sanatta ilerleme yolunu göstermek zordur" denilmesi çok önemlidir. Bu dönemde, dilin öğretimdeki önemi yanında, sadeleşmesinin de gerektiği anlaşılmaya başlanmıştır. 21. Meslekî ve teknik eğitimin temelleri atılmaya başlanmıştır

22. İlk kez, öğretmen yetiştiren meslek okulları açılmıştır. 23. İlk kez, kızlar için, orta dereceli okullar açılmıştır. 24. Öğrenci ve öğretmenlerin kılık ve kıyafetleri belirlenip düzenlenmeye başlanılmıştır. 25. Disiplin aracı olarak falaka yasal olarak kaldırılmıştır.

26. Az zamanda çok iş yapmak düşüncesi vs 26. Az zamanda çok iş yapmak düşüncesi vs. nedeniyle, sivil okulların pek çoğu için uygun binalar yapılmamıştır. Askerî okullar bu açıdan daha şanslıdır. 27. Halk eğitiminin önemi daha iyi anlaşılmaya başlanmış, bu alanda gelişmeler görülmüştür.