İDARELER ARASI REKABETTE KAMUSAL MAL VE HİZMETLER ÖĞR. GÖR. AYNUR ARSLAN BURŞUK DERS 5

İ DARELER ARASı REKABET Aynı ülke sınırları içerisinde bulunan eş düzeydeki farklı idari ve mali birimlerin kendi aralarındaki rekabettir. Yerel kamusal üretici birimleri arasında yatay rekabet söz konusudur. İdareler arası yatay rekabet, benzer güçlere sahip kamu birimleri arasında meydana gelir. Belediyeler arasındaki,il özel idareler arasındaki, federe devletler arasındaki rekabet bu tür rekabettir. Üniter devletler açısından idareler arası rekabette, yerel birimler, mobil olan üretim faktörlerini kendi sınırları dahiline çekmek ve mevcut durumda kendi sınırları dahilinde bulunan mobil üretim faktörlerini ellerinde tutmak için vergi veya diğer mali araçları aktif bir biçimde kullanabilirler.

İ DARELER A RASı R EKABETTE K AMUSAL M AL VE H IZMETLER Yerel kamusal mallar, dışlanamazlık ve bir dereceye kadar faydada rekabet olmaması özelliklerine sahip mallardır; ancak bu malların faydalarının yayılma alanı belli bir coğrafi bölge ile sınırlıdır. Su, kanalizasyon,parklar, itfaiye hizmetleri, şehir içi yollar, trafik gibi hizmetler yanında halk sağlığı, polis,eğitim ve tedavi edici sağlık hizmetlerinin yerel yönetim birimlerine bırakılması idareler arası rekabette kamusal mal ve hizmetleri çeşitlendirmektedir.

İ DARELER A RASı R EKABETTE K AMUSAL M AL VE H IZMETLER Yerel birimler, ulusal nitelikte tüketimde rakip olmama ve mahrum edilemezlik özelliklerine sahip milli savunma, diplomasi, adalet gibi saf kamusal malların üretimini gerçekleştiremezler. Bunlar merkezi yönetimler tarafından gerçekleşir. Sağlık, eğitim ve iç güvenlik (polis) hizmetlerinin sunumunda merkezi yönetim ile yerel yönetimler arasındaki seçim ülkenin geleneklerine ve tercihlerine bağlıdır. İdareler arası rekabette pozitif dışsallığa sahip harcamalar ve transfer harcamaları birer araç olarak kullanılabilir. Ancak kamu harcamalarını finanse etmek için uygulanması gereken vergi politikaları yerel sakinlerin, söz konusu yerel birimden uzaklaşmasına neden olabilecektir.

İ DARELER A RASı R EKABETI HıZLANDıRAN GLOBAL GELIŞMELER 1. Subsidiarite İlkesi: Devletin gücünü sınırlandırmaya yönelik bir ilkedir. Bir hizmetin veya yetkinin bireye en yakın birim tarafından yerine getirilmesi; hizmetin veya yetkinin sadece söz konusu alt birimi aşması durumunda, bir üst birime müracaat edilmesi anlamına gelmektedir. Kamu yetkilerinin yerinden yönetimler lehine düzenlenmesi kamu harcamaları açısından ve kamu mallarının sunumunda yerinden yönetim lehine değişmeyi beraberinde getirmektedir. Bu da idareler arası rekabetin tesis edilmesinde önemli bir etken olmaktadır.

İ DARELER A RASı R EKABETI HıZLANDıRAN GLOBAL GELIŞMELER 2. Dezantralizasyon: Kamunun harcama eğilimlerinin azaltılması ve yerelliğe yönelinmesi için önerilen bir politika aracıdır. İdareler arası rekabetin tesis edilmesinde önemli bir etken olmaktadır. Dezantralizasyonun temel gereçleri, kamusal hizmetlerden yararlananların bu hizmetlere ulaşma imkanını arttırma, merkezi yönetimin farklı yerel ihtiyaçların karşılanmasında yetersiz kalmasını ortadan kaldırmaktır. Dezantralizasyon, hizmetten yararlananların hizmeti sunan birimleri denetleme hakkını kullanmasına ve hesap verme sorumluluğunun sağlanmasına olanak sağlar.

T IEBOUT TEORISI Tüketici-seçmen olarak nitelendirilen bireyler kamusal mallara yönelik tercihleri en iyi şekilde karşılayacak olan idari birimlere taşınacaklardır. Tiebout teorisiyle bireyler, yerel kamusal mallara yönelik tercihlerini etkili bir biçimde ortaya koyabilirler. Bireyler gittikleri bölgelerde ödedikleri yerel vergiler karşılığında talep ettikleri hizmetleri alacaklardır.

Oates’in teorimine göre bir kamu malının merkezi hükümet tarafından aynı miktarda sunulmasındansa, farklı miktarlarda ve yerel olarak sağlanmasının daha etkin olduğunu iddia etmektedir. Brennan ve Buchanan kamunun hantallığından yola çıkarak geliştirdikleri “ Rekabet Modelinde”, yerel yönetimlerin sahip olduğu hareket serbestisinin bireylere tercihini ortaya koyabilme şansını yarattığını ve kamusal mal sunumunun yerelleşme sayesinde daha etkin olacağını ileri sürmüştür.

İ DARELER ARASı REKABETTE ORTAYA ÇıKAN SORUNLAR 1. Kentler Arası Gelişmişlik Sorunu: İdareler arası rekabette kentler arası aşırı gelişmişlik farkları bulunmaması gerekir. Ancak Türkiye’de sadece doğu kentlerinden batı kentlerine, kenar kentlerden bölgesel merkez konumunda olan kentlere doğru bir akım gözlemlenmekte ve bu akım bazı kentlerin aşırı büyümesine ve yerel kamu hizmetlerinde etkinsizliğe neden olmaktadır. 2. Nüfus Farklılıkları Sorunu: Büyük nüfusa sahip yerel birimler daha çok ve çeşitli kamusal mal üretirken, küçük nüfusa sahip yerel birimler daha az ve çeşitlilik bakımından sınırlı kamusal mal üretebilirler. Bu durum idareler arası rekabeti olumsuz etkiler.

İ DARELER ARASı REKABETTE ORTAYA ÇıKAN SORUNLAR 3. Bölgeler Arası Kamu Hizmet İhtiyaçlarının Farklılaşması Sorunu: Ekonomik, kültürel veya sosyal nedenlerle yerel birimin bulunduğu coğrafyaya göre kamu hizmeti ihtiyacının farklılaşması idareler arası rekabette istenmeyen bir durumdur.ülke genelindeki tüm yerel birimlerin her türlü kamusal malı, makul seviyede üretmesi istenir. Ulaştırma hizmetleri, Ege ve Doğu Anadolu bölgelerinde açık bir ağırlık kazanırken, su ve kanalizasyon harcamaları Karadeniz belediyelerinde daha çok olmaktadır.

İ DARELER ARASı REKABETTE ORTAYA ÇıKAN SORUNLAR 4. Yatay Eşitsizlik Sorunu: Bu durum yerel birimler arasındaki mali farklılıkların varlığından kaynaklanır. Bu durum idareler arası rekabeti engeller. Fazla taşra nüfusa sahip illerde kişi başına düşen yerel harcama düzeyi düşmektedir. Yatay eşitsizliğin giderilmesi için yerel birimlere transfer yapılmalıdır.

İ DARELER ARASı REKABETTE T ÜRKIYE ÖRNEĞI Türkiye açısından değerlendirildiğinde, kamusal mal üretimi açısından yerel yönetimler lehine bir değişme olduğu görülmekle birlikte, yatay eşitsizlik sorunu, kentler arası gelişmişlik farkı, bölgeler arası kamusal hizmet ihtiyacının farklılaşması ve GSYİH içerisinde yerel harcamaların hala çok cüz’i bir yer kaplaması, yerel kamusal mal ve hizmetlerin idareler arası rekabet aracı olarak kullanılmasını engellemektedir.

İ DARELER ARASı REKABETTE T ÜRKIYE ÖRNEĞI Türkiye’de yerel yönetimlerin hizmet yelpazesinin geliştiği ve değiştiği gözle görülür bir düzeye ulaşmıştır. Yerel birimler klasik belediye hizmetleri dışına çıkabilmektedirler. Ancak 50 bin nüfus eşiğini geçen kentler kolayca hizmet çeşitlemesine gidebilmektedirler. 250 bin nüfusu geçen yerlerde kalite ve hizmet çeşitliliği daha da artar.

G LOBAL KAMUSAL MAL VE ÖZELLIKLERI Global kamusal mallar, dünya üzerinde şu anda yaşayan bireyler ve gelecek kuşaklar tarafından elde edilebilen, tüketiminde rekabetin ve kısıtlamanın bulunmadığı, herkesin yararlanabildiği ve finansmanının global olarak sağlandığı mal ve hizmetlerdir. Global kamusal malların iki önemli kriter mevcuttur. İlki kamusal mal ve hizmetlerin yüksek derece kamusallık niteliğine sahip olması gerekir. Yani bu malların tüketimden mahrum bırakılamama ve tüketimde rekabetin olmaması genel özelliklerine sahip olması gerekir. İkinci kriter ise faydalarının tüm ülkeleri, insanları, bugünkü ve gelecek nesilleri içine alacak şekilde evrensel benzeri özellikler taşıması gereklidir.

G LOBAL KAMUSAL MALLARıN ÖZELLIKLERI Global malların en temel belirleyicisi sınır ötesi dışsallıkların olmasıdır. Günümüz örneklerinde görüldüğü gibi global kamusal malların çoğu negatif dışsallığa sahiptirler. Çevre kirliliğinin doğurduğu ozon tabakasının delinmesi, iklim değişiklikleri, biyolojik çeşitliliğin azalması,asit yağmurları buna örnek olarak verilebilir. Ulusal kamusal mallarda olduğu gibi global kamusal mallarda da tüketimden mahrum bırakılmama, başka bir deyişle bedel ödemeyenin de mal ve hizmetlerden yararlanması özelliği mevcuttur.

G LOBAL KAMUSAL MALLARıN ÖZELLIKLERI Bir diğer özelliği de bir bireyin global kamusal malı tüketiminin, diğerlerinin o malı tüketmesini engellememesidir. Ulusal kamusal mallar bir ülkenin siyasi yapılanmasına bağlı olarak merkezi idare ile yerel yönetim kuruluşları tarafından üretilmektedir. Ancak sunumları yaşamsal bir zorunluluk arz eden global kamusal mallar uluslar arası organizasyonlarca sağlanmaktadır. Ulus devletlerin bu organizasyona katılım zorunluluğu olmadığı için global kamusal mal üretiminde kara mekanizmasının istenilen düzeyde olmadığı belirtilebilir.

G LOBAL KAMUSAL MALLARıN ÖZELLIKLERI Global kamusal malların bir diğer özelliği de finansman şeklidir. Global kamusal malların finansmanı bağış ve yardımlarla veya kurum ve kuruluşlara üye ülkelerin ödedikleri aidatlarla sağlanmaya çalışılmaktadır. Oysa ulusal kamusal malların finansmanı büyük ölçüde, ulus devletlerce zora dayalı bir finansman tekniği olan vergilerle sağlanmaktadır.

SON