TÜRKİYE’DE MADENCİLİK VE MADEN YATAKLARI

Maden: Yer kabuğundaki çeşitli iç ve dış doğal etkenlerle oluşan, ekonomik yönden değer taşıyan mineral bileşimlerine maden denir. Cevherleşme: Tektonik, volkanik ve metamorfik (başkalaşım) olaylar, kayaçların yapılarındaki mineralleri etkileyerek maden yataklarını oluşturmuştur. Bu oluşuma cevherleşme adı verilir. Filiz: Madenlerin taş ve toprakla karışık olarak çıkarılmasına denir. Rezerv: Bir madenin yeraltında bulunan henüz çıkarılmamış toplam miktarına «maden rezervi» denir.

Tenör: Maden yatağından taş ve topraklarla karışık halde çıkarılan mineral maddenin, artık maddelerden ayrıldıktan sonra elde edilen net maden miktarına «tenör» denir. --- (kayacın içindeki cevher oranı) Tuvenan: Bir maden yatağından çıkarılan taş ve toprakla karışık maden miktarıdır. Ayıklanmış: Taş ve topraktan ayıklanan madenlere ayıklanmış denir.

Madenler 3’e ayrılır: Metal madenler: Demir, krom, bakır, kurşun, çinko vb. Metal dışı (ametal) madenler: Mermer, lületaşı, granit, oltu taşı vb. Yakıt madenler: Taşkömürü, linyit, petrol. Metal (metalik) madenler: Kayaçların bileşiminden ergitilerek ayrıştırılan madenlere metal (metalik) madenler adı verilir. Demir, krom, bakır, nikel, kurşun vb. Bunlar her kayaç içinde az çok bulunur. Metal dışı (ametal) madenler: Cevherleşmeye uğramadığı halde, kayacın kendi yapısındaki elementlerin maden olarak kullanıldığı kayaçlardır. Mermer, lületaşı, zımpara taşı, fosfat, kükürt, amyant (asbest), vb.

Bir madenin işletilebilmesi için gerekli şartlar: Bir madenin içindeki tenör oranının fazla olması Maden rezervinin yeterli olması Madenin sanayi merkezlerine ve kullanım alanlarına yakın olması gerekir.

Ülkemizin maden kaynakları bakımından çeşitlilik göstermesinin nedeni: Farklı jeolojik zamanlara ait arazilerin bulunmasıdır. Ülkemizin bulunduğu alan Alp orojenezinden aşırı derecede etkilenmiş, bunun sonucunda çeşitli volkanizma ve başkalaşım (metamorfizma) olayları meydana gelmiştir. Ülkemiz maden bakımından zengin olmasına rağmen çoğu maden yatağının işletilememesinin sebebi: Alp orojenezi sırasında aynı yer hareketlerinin aynı bölgede birkaç kez tekrarlanması maden yataklarının parçalanarak daha küçük yataklar şeklinde dağılmasına yol açmıştır. Bu durum çoğu madenlerimizin işletmeye açılmasını engelleyen olumsuz bir faktördür.

1815 --- bor minerali --- Bandırma 1822 --- taş kömürü --- Zonguldak 1848 --- kromit --- Harmancık-Bursa Cumhuriyetin kurulmasıyla madencilik alanında meydana gelen en önemli gelişme: Osmanlı’nın son döneminde madenlerin çoğu yabancılar tarafından işletilmekteydi. Cumhuriyetin kurulmasıyla bine yakın madenin imtiyazı (arama ve işletme ruhsatı) yabancı kişi ve kurumlardan geri alınarak devletleştirilmiştir.

En çok demir çıkarılan bölgemiz — Doğu Anadolu Bölgesi Önemli demir yatakları: Sivas-Malatya bölgesindeki Divriği ve Hasançelebi arasındaki demir yatakları Kayseri’den Adana ve Kahramanmaraş’a kadar uzanan saha (Mansurlu, Karamadazi demir yatakları) Bitlis masifi Sakarya Eskişehir Edremit-Eymir Ayvalık (Ayazmant) Simav Kastamonu Düzce Mersin Sivas --- Divriği, Kangal Malatya --- Hasançelebi, Hekimhan Demir-Çelik Tesisleri: Karadeniz Ereğlisi (Erdemir) Karabük (Kardemir) --- 1937 İskenderun (İsdemir) Sivas Kırıkkale İzmir

Bakır: Elektriği gümüşten sonra en iyi ileten metal olması nedeniyle elektrik ve elektronik sanayinde kullanılır. En çok bakır çıkarılan bölgemiz --- Karadeniz bölgesi Önemli bakır yatakları: Artvin-Murgul Kastamonu-Küre Elazığ-Maden Rize-Çayeli Siirt-Madenköy Bakır işletme tesisleri: Samsun Artvin-Murgul Elazığ-Maden (Kapalı)

Kurşun-Çinko: Önemli kurşun-çinko yatakları: Adana ile Kayseri arasında --- Develi, Yahyalı Orta Toroslar --- Hadım-Bozkır, Bolkardağ, Zamantı yöreleri Kuzeybatı Anadolu’da --- Edremit, Dursunbey, Balya (Balıkesir), Altınoluk, Yenice-Arapuçan (Çanakkale). İşletmeye açılan yataklar: Akdağmadeni (Yozgat) Çamardı (Niğde) Aladağ (Kayseri) Koyulhisar (Sivas) Yenice (Çanakkale) Köprübaşı (Giresun) Kurşun rezervi --- 860 000 ton Çinko rezervi ---2.3 milyon ton

Krom: Krom, çelik malzemeleri kırılma ve darbelere karşı güçlendirir. Çeliği oksitlenmeye ve aşınmaya karşı korur. (Demir-çelik sanayisindeki önemi) Önemli krom yatakları: Bursa-Eskişehir Bölgesi Guleman-Elazığ Bölgesi Fethiye-Köyceğiz-Denizli Bölgesi Kayseri-Adana-Mersin Bölgesi Kopdağı Bölgesi İskenderun-Islahiye-Kahramanmaraş Bölgesi Aladağ Bölgesi Krom işleme tesisleri: Antalya Elazığ ferrokrom tesisleri Krom rezervi --- 230 milyon ton

Boraksit: Boyacılık, eczacılık Füze yakıtı Önemli boraksit yatakları: Sultançayırı (Balıkesir-Susurluk arasında) Emet (Kütahya) Sındırgı-Kırka (Eskişehir)

Boksit: Alüminyum sanayinin hammaddesidir. Boksit aramalarına 1939’da başlanmıştır. 288 boksit yatağı Boksit rezervi --- 450 milyon ton Önemli boksit yatakları: Akseki (Antalya) Seydişehir (Konya) Milas (Muğla) Saimbeyli (Adana) Silifke-Taşucu Zonguldak Boksit işletme tesisleri: Seydişehir alüminyum tesisleri

Nikel: 10 nikel yatağı Henüz ülkemizdeki nikel yatakları işletilmemektedir. Önemli nikel yatakları: Çaldağ (Turgutlu-Manisa) --- 50 milyon ton rezerv Yunusemre (Eskişehir) Muratdağı (Kütahya) Güneş (Divriği-Sivas) Pancarlı (Tatvan)

Manganez: Çelik sanayinde, çeliğe sertlik, taşıma direnci ve aşınmaya karşı dayanıklılık kazandırır. 620 manganez yatağı Manganez rezervi --- 5 milyon ton Önemli manganez yatakları: Kütahya Eskişehir Denizli Ankara Bursa Karadeniz Ereğlisi

Fosfat: Flüorit: Fosfat rezervi --- 446 milyon ton 42 flüorit yatağı Önemli fosfat yatakları: Mazıdağı (Mardin) Adıyaman Hatay Bingöl Bitlis Flüorit: 42 flüorit yatağı Önemli flüorit yatakları: Kaman (Kırşehir) Şefaatli (Yozgat) Ovacık (Kütahya) Beylikova (Eskişehir)

Bor Mineralleri: Yüksek soğutma niteliğinden dolayı enerji santrallerinde ve gübre yapımında kullanılır. Roket ve jet yakıtlarında ve nükleer enerji üretiminde kullanıldığı için stratejik bir madendir. Dünya bor rezervinin % 60’ından fazlası Türkiye’de bulunur. Bor Minerali Yatakları: Balıkesir-Susurluk ve Bigadiç Bursa-Kestelek Kütahya-Emet Eskişehir-Kırka

Uranyum: Civa: Manyezit: 31 uranyum yatağı Önemli Uranyum Yatakları: Aydın Uşak Salihli-Manisa Çanakkale Sorgun-Yozgat Civa: 61 civa yatağı Rezerv --- 5.5 milyon ton. Önemli Civa Yatakları: İzmir Konya Uşak Niğde Balıkesir Manyezit: 300 manyezit yatağı Tahmini rezerv 220 milyon ton. Önemli Manyezit Yatakları: Eskişehir Kütahya Balıkesir Bursa

Antimon: Çoğunlukla, ilaç yapımında kullanılır. Rezervi --- 6.3 milyon ton. Önemli Antimon Yatakları: Turhal (Tokat) Dağardı Murat Dağı (Kütahya) İvrindi (Balıkesir) Ödemiş (İzmir) Gümüşler (Niğde) Kızılcahamam (Ankara) Sülüklüköy (İnegöl) Söğüt (Bilecik)

Volfram (Tungsten): Çok sert olması nedeniyle özel çelik yapımında ve elektriksel direncin fazla olması ile de akkor lamba telleri ve elektrik direnç tellerinin yapımında kullanılır. 27 volfram yatağı Önemli Volfram Yatakları: Uludağ (Bursa) Keban Akdağmadeni (Yozgat) Demirköy (Kırklareli) Gümüşler (Niğde) Dudaş (Bilecik)

Altın: Asbest: 28 altın yatağı 6500 ton altın rezervi Türkiye, dünya altın talebi yönünden 4. sıradadır. Önemli Altın Yatakları: Sart (Manisa) Menderes Masifi (Aydın) Kartaldağı (Çanakkale) Arpadağ (İzmir) Bolkardağ (Niğde) Altınoluk (Balıkesir) Nazaruşağı (Elazığ) Ovacık (Bergama) Mastra (Gümüşhane) Kışladağ (Uşak) Asbest: Önemli Asbest Yatakları: Topuk (Bursa) Cumaçay (Ağrı) Kızıldağ (Hatay) Yağcılar (İzmir) Armutalan (Muğla) Destuni (Siirt) Celali (Sivas)

Trona (Tabii Soda): (sodyum karbonat tuzu) 1979 --- Beypazarı (Ankara) 240 milyon ton rezerv Türkiye, dünya trona rezervi yönünden Dünya’da 2. sıradadır. Yakın yıllara kadar soda elde edilen göllerimiz: — Erçek ve Van gölü Ankara Beypazarı’nda dünyanın ikinci büyük katı sodyum karbonat yatakları bulunduktan sonra Van ve Erçek göllerinden soda elde etme işi bırakılmıştır. Harita-: Beypazarı trona (doğal soda) yatağının jeolojik konumu.

Harita-: Trona (doğal soda) yataklarının Dünya'daki dağılımı.

Zımpara Taşı: (silisli sert kayalar) Elmastan sonra en sert mineraldir. Mobilyacılık ile taşların, madenlerin, optik araçların parlatılması ve cilalanmasında kullanılır. Muğla, Aydın Ege Bölgesi --- metamorfik arazi Denizli

Tuz: Çankırı, Çorum, Yozgat, Sivas, Erzincan, Erzurum, Kars üzerinden İran’a bağlanan büyük bir kuşak --- evaporit havzalar Tuz Üretim Alanları: Çankırı Sekili (Yozgat) Tuzköy (Nevşehir) Tepesidelik (Kırşehir) Kağızman ve Tuzluçadır (Kars) Türkiye’nin en önemli göl tuzu yatağı --- Tuz Gölü Kaynak tuzlaları --- Çorum, Sivas, Erzincan, Erzurum, Muş, Siirt Deniz suyundan tuz üretimi --- İzmir Çamaltı tuzlası, Ayvalık tuzlası Kaya tuzundan tuz üretimi --- Hacıbektaş (Nevşehir) Toplam tuz üretimi --- 2 milyon ton Yemeklik tuzların % 80’i --- İzmir-Çamaltı Tuzlası’ndan elde edilir.

En fazla maden zenginliğine sahip olan bölgemiz ve bölümü — Doğu Anadolu Bölgesi - Yukarı Fırat Bölümü