Medreseler, din öğretimi ve İslam hukuku yanında; tıp, felsefe, tarih, astronomi ve matematik gibi bilimlerin de okutulduğu öğretim kurumlarıdır. Anadolu Selçuklu medreseleri, Orta Asya ve İran’da gelişen İslamiyet'ten sonraki Asya Türk mimarisinden etkilenmiş, kendilerinden sonraki Beylikler Dönemi ile Osmanlı medreselerini etkilemiştir.

Kapalı Avlulu (Kubbeli) Medreseler Tokat ve Niksar Yağıbasan Medresesi Tokat (1121-1152)-Niksar (1157-1158) Danişmendlilerden Yağıbasan tarafından yaptırılan ilk kubbeli medreseler moloz taştan sade, süslemesiz medreselerdir. Anadolu’nun bu en eski iki medresesinde, büyük kubbe iki yanda dar eyvanlara, diğer yanlarda ise duvarlara oturmaktadır. Etrafını çeviren büyüklü küçüklü tonozlu odalara, sadece tuğladan birer kapı açılmıştır.

Isparta Atabey Ertokuş Medresesi (1224) Sağlam kesme taş yapısı portalin bordür süslemeleri ve kitabesiyle gelişmiş bir mimari göstermektedir. Dört sütun üzerine oturan ve tonozlarla yanlara bağlanan orta kubbenin ortası açık olup altında bir havuz vardır. Büyük eyvanın arkasındaki kümbet ve iki yanındaki tromplu kubbeler, esas girişten başka, yanlardan da koridorlar halinde diğer girişlerin açılması gibi yenilikler dikkat çekmektedir.

Konya Karatay Medresesi II. Keykuvus’un vezirlerinden Emir Celalüddin adıyla meşhur olan Karatay b. Abdullah 1251- 1252 yılları arasında Konya Alaeddin tepesinin kuzey yönü olan yerde yaptırmıştır.

Kare planlı avluyu örten kubbeye geçmek için yelpaze biçimli üçgenler kullanılmıştır. Ağırlığını kaybetmiş ve yükselmiş olan kubbe, ana eyvanla iyice kaynaşarak uyumlu bir mekân birliği oluşturmuştur. Bu plan, daha sonraları Osmanlı camileri mimarisine bir hazırlık oluşturmuştur.

Avluyu örten kubbe çini mozaiklerle kaplıdır Avluyu örten kubbe çini mozaiklerle kaplıdır. Lacivert zemin üzerine firuze renkli yıldız süslemeler gökyüzünü andırmaktadır. Bu özellik yapının işlevi ile ilgili olmalıdır. Tek katlı yapıda malzeme olarak kesme taş, mermer ve tuğla kullanılmıştır.

Konya İnce Minareli Medrese Konya Alâeddin Tepesi’nin batı eteğinde bulunan İnce Minareli Medreseyi Selçuklu Veziri Sahib Ata Fahreddin Ali 1260’ta yaptırmıştır. Mimarı taç kapı üzerindeki iki madalyonda ismi yazılı olan Kölük bin Abdullah’tır. Bu mimar Selçuklu döneminde yeni denemeleri ile tanınmış ve Selçuklu mimarisinde etkili olmuş bir mimardır. Konya’da avlusunun üzeri kubbe ile örtülü olan üç medreseden biri olan bu medrese aynı zamanda Sahip Ata Darülhadis’i olarak da anılmaktadır. Medreseye bitişik olarak yapılan mescidin cephesi üzerindeki sırlı tuğlalarla süslenmiş olan minaresi bu medreseye İnce Minareli isminin verilmesine neden olmuştur

7. 40x6. 00 m. ölçüsündeki ana eyvana üç basamakla çıkılmaktadır 7.40x6.00 m. ölçüsündeki ana eyvana üç basamakla çıkılmaktadır. Sivri kemerli bir tonozla örtülü olan eyvanın iki yanında karşılıklı birer niş yerleştirilmiştir. Ancak, eyvanın çevresinde olması gereken hücreler günümüze gelememiştir. Günümüze medrese odalarının tamamı gelememiş ancak, avlunun her iki yanında dörderden sekiz hücre olduğu temel kalıntılarından anlaşılmaktadır. Günümüze gelemeyen mescidin minaresi kesme taştan kare kaidelidir. Bu kaidenin ön yüzü düğümlü kaval silmelerin çevrelediği kıvrık dallar, Rumiler ve yapraklarla bezenmiştir. Minarenin küp kısmı mavi sırlı tuğladan yapılmıştır. Üzerindeki sıvalı bölümde çini bir kitabenin olduğu sanılmaktadır. Minare çokgen gövdeli olup, aralarına firuze sırlı tuğlalar yerleştirilmiştir. Ayrıca bu tuğlaların iki yanına ince lacivert çiniler de yerleştirilmiştir

Kırşehir Caca Bey Medresesi Kırşehir il merkezinde bulunan Cacabey Medresesini, giriş kapısı üzerindeki iki satırlı kitabesinden öğrenildiğine göre Kılıçarslan’ın oğlu III.Keyhüsrev zamanında Kırşehir Emiri Nureddin Cebrâil bin Cacabey tarafından 1272-1273 yılında yaptırılmıştır. Medresenin 1272 tarihinde düzenlenmiş, Arapça ve Moğolca vakfiyesi günümüze kadar gelmiştir. Medresenin giriş kapısı üzerinde kitabeden başka, giriş kemeri üzerine tek satır halinde Besmele ve Kuran’ın Nahl Suresi’nin 9.Ayetinin baş kısmı yazılmıştır. Bunun altında ve uçları iki yana dönen kitabeliğe de Al-i İmran Suresi’nin 18. ve 19. Ayetleri yazılmıştır. Bu kitabeler ile kapı kemeri arasına da iki satır halinde başka bir metin eklenmiştir. Bu metin vergilerin kaldırıldığını belirten bir emirnamedir.

Medrese kesme taştan olup, giriş kapısı etrafında kabartma şeritler halinde iki ayrı renkte taşlardan frizler yapılmıştır. Plan olarak Selçuklu ve Osmanlı mimarisinde görülen avluya açılan dört eyvanlı plan şemasına göre yapılmıştır. Bu eyvanların üzerleri beşik tonozlarla örtülmüştür. Eyvanların etrafında küçük hücreler bulunmaktadır. Büyük eyvanın iki yanında bir çift dikdörtgen planlı büyük hücreye yer verilmiştir. Girişin karşısındaki üzeri beşik tonozla örtülü ana eyvan aynı zamanda namaz kılınan bölümdür. Buraya son derece zengin bezemeli bir mihrap konulmuştur. Giriş eyvanının sağındaki hücrenin içerisinden taş bir merdivenle ön cephesinin arkasında bulunan üst kat hücrelerine ulaşılmaktadır. Burada biri mihraplı olmak üzere iki hücre bulunmaktadır.

AÇIK AVLULU (EYVANLI) MEDRESELER KAYSERİ ÇİFTE MEDRESE (GEVHER NESİBE SULTAN MEDRESESİ) Selçuklu Sultanı I. Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından 1204-1206 yılları arasında Kayseri'de inşa ettirilmiş ünlü Darüşşifa Gevher Nesibe Hatun'un adı ile anılmaktadır. Darüşşifa'da ayrıca Gevher Nesibe'nin türbesi bulunmaktadır. Anadolu'nun İslam dönemine ait en eski hastahanesi olan bu muhteşem bina günümüzde Tıp Tarihi Müzesi olarak kullanılmaktadır. Darüşşifa binasının bitişiğindeki 1206-1210 yılları arasında inşa ettirilmiş tıp medresesinin de yine Gevher Nesibe Hatun'un vasiyeti olması, kesin kaynaklarla doğrulanamamakla birlikte, çok güçlü bir olasılıktır. Bu medrese dünyanın ilk tıp medresesidir.

Konya Sırçalı Medrese Sırçalı Medrese Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında, Sultan II. Alaeddin Keykubat’ın lalası Bedreddin Müslih tarafından 1242-1243 yılında yaptırılmıştır

Medresenin planı doğu-batı doğrultusunda, yaklaşık 25. 00x30. 00 m Medresenin planı doğu-batı doğrultusunda, yaklaşık 25.00x30.00 m. Ölçüsünde dikdörtgen planlıdır. Avlunun üç tarafında iki katın yüksekliğine ulaşan sivri kemerli revaklar sıralanmıştır. Girişin karşısında, avlunun revaksız kenarında kare planlı baş eyvan bulunmaktadır. Bu bölüm açık dershane ve namaz kılmak için de kullanıldığından içerisine çini mihrap yerleştirilmiştir. Eyvanı kaplayan dört renkli zengin çini süslemeleri ve mihrap çinilerinin çoğu dökülmüştür. Eyvan kemerinin içerisinde solda Ameli Muhammed bin Muhammed bin Osman el Benna el Tusi olarak medresenin mimarının ismi yazılıdır. Bunun karşısındaki Farsça kitabede; “Yaptığım eserin dünyada eşi yoktur, ben baki değilim, bu eser hatıra olarak bakidir” yazılıdır. Baş eyvanın sağ ve solunda iki büyük kubbeli dershane bulunmaktadır. Avlunun sağ ve solundaki revakların arkasında sekizer hücre bulunmaktadır.

Selçuklu döneminde Konya’da yapılan diğer yapılarda olduğu gibi burada da çeşitli malzemenin bir arada kullanıldığı görülmektedir. Duvarların çoğu moloz taştandır. Aralarına yer yer ahşap kuşak ve hatıllar yerleştirilmiştir. Medresenin dikkati çeken yüzlerine yontma taş kaplanmıştır. İç kısımlardaki bazı duvarlarla kemerler, tonoz ve kubbeler tuğladan yapılmıştır.

ERZURUM ÇİFTE MİNARELİ MEDRESE İki katlı, dört eyvanlı, açık avlulu bir yapıdır. Bu yapı, Anadolu’daki en büyük avlulu medrese olarak bilinir. Yapı dış görünümü ile oldukça anıtsaldır. Giriş cephesinin düzenlenişi Anadolu Selçuklu çifte minareli yapılarıyla benzerlik gösterir. Çifte Minareli Medrese’nin kitabesi bulunmadığından yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır. Bununla beraber XII.yüzyılın ortalarına ait bir Saltuklu eserinin kalıntıları üzerine yapılmıştır. Yapının doğu duvarının aynı zamanda kale surları oluşundan ve mimari özelliklerinden XIII.yüzyıl sonlarında veya XIV.yüzyılın başlarında yapıldığı sanılmaktadır. Osmanlı döneminde harap bir halde bulunan yapıyı Sultan IV.Murat (1623-l640) onarmış ve top imalathanesi ve kışla haline getirmiştir.

Ön cephesiyle dikkati çeken bu medresenin bu bölümünde cephe kompozisyonu oldukça belirgindir.

BURUCİYE MEDRESESİ Selçuklu Veziri Hibetullah Burucerdi oğlu Muzaffer 1271 yılında yaptırmıştır. Çeşitli ilimlerin okutulması amacıyla yapılan bu medresede müzik ile akıl hastaları tedavi edilmiştir.

Giriş kapısının karşısında sivri kemerli, basık tonozlu büyük bir eyvan bulunmaktadır. Eyvanın iki yanına büyük iki oda yerleştirilmiştir. Bu odaların iç kısımlarındaki merdivenlerden ikinci kata çıkılmaktadır. Avludaki kemerler arasına da yuvarlak sekiz madalyon yerleştirilmiştir. Bu madalyonların içerisinde çeşitli yazılar bulunmaktadır.

SİVAS GÖK MEDRESE Adını yapıda kullanılan mavi renkli çinilerden almıştır. Dört eyvanlı ve açık avluludur. Portali, çifte minareleri ve cephe düzenlenişiyle Anadolu Selçuklu medreselerinin önemli örneklerinden biridir. Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahrettin Ali 1271 yılında yaptırmıştır. Mimarı (Kaluyan-ı El Konevi) Konyalı Kaluyan'dır.

Selçuklu medreselerinden günümüze iyi bir durumda gelebilen bu medrese dikdörtgen planlıdır. Gök medresenin 14 odası ve bir mescidi bulunmaktadır. Giriş kısmının üzeri dört kollu yıldız şeklinde bir tonoz ile örtülmüştür. Gök Medrese’nin mermer portali Çifte Minareli Medrese’ye benzer şekilde iki yanına kabartma bezemeli kuleler üzerinde yükselen iki minare ilave edilmiştir.

Kubbe: Yarım küre biçiminde taştan ya da tuğladan çatı örtüsü. Kırlangıç Kubbe: Kırlangıç yuvasına benzer biçimde bindirmeli ahşap kirişlerle oluşturulmuş örtü çeşitlerine kırlangıç kubbe denilmektedir. Tonoz: Taş ya da tuğla malzemeyle örülmüş, alttan iç bükey görüntülü tavanlara tonoz denilmektedir. Bir kemerin aralıksız olarak devam ettirilmesiyle oluşturulanlarına beşik tonoz denilmektedir. Tonoz örtülerin, çapraz, haç, kaburgalı haç, yıldız ve bileşik tonoz olarak adlandırılan çeşitleri bulunmaktadır. Paye: Taş ve tuğla gibi kargir malzemelerle örülerek inşa edilen taşıyıcı ayaklara paye denilmektedir. Kârgir: Taş tuğla, kerpiç gibi malzemelerden inşa edilmiş her türlü mimari öge kârgir olarak adlandırılmaktadır. Portal: Ana kapı Eyvan: Üç yönden kapalı ve bir yönden dışa açılan, üzeri tonozla örtülü mimari yapı.

Pandandif: Bir kubbeyi taşıyan kemerler ile kubbe kaidesinin arasını kapatan ve kare bir plandan kubbenin dairesel kaidesine geçmeyi sağlayan küresel üçgen. Tromp: Kare Planlı kubbeli bir yapının duvarları arasındaki köşelerin üst bölümüne yapılan ve binanın üstünü sekiz kenarlı bir şekil haline getirerek kubbenin oturması için köşeleme örülen tonoz.