NESLİ TÜKENEN BİTKİ ve HAYVANLAR

HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ Fen Bilgisi Öğretmenliği 2004-2005 Yaz Dönemi Ç E V R E E Ğ İ T İ M İ Yasin İNCELER http://ogrenci.hacettepe.edu.tr/~b0344524/

NESLİ TÜKENEN BİTKİ ve HAYVANLAR

GİRİŞ: Canlıların Nesilleri Niye Tükeniyor? Bilinçsiz Avlanma Kullanılan Kimyasal Maddeler (DDT gibi..) Doğal Yaşam Alanlarının Yok Olması Ormanların ve Tatlı Su Kaynaklarının Yok Olması İklim Değişiklikleri

Canlı türlerindeki hızlı tükenişin doğurabileceği sonuçların, nükleer bir savaşın etkilerine yakın olabileceğine dikkati çeken bilim çevrelerinin en iyimser tahminlerine göre, 20-30 yıl içinde dünyadaki canlı türlerinin beşte biri, soylarının tükenme tehlikesi altında bulunuyor. Yeryüzüne geç misafir olan insanoğlunun, modernleştikçe doğanın eski ev sahiplerini tüketmesinin yaratacağı sonuçları, bilim adamları bile kestiremiyor. Modern insanın yol açtığı tür katliamlarının, yakın jeolojik devirlerde gözlenen kayıplardan 400 kat daha hızlı olduğu ifade ediliyor.

Bilinçsiz Avlanma Canlı Türlerinin Korunması amacıyla her yıl Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından süreli ya da süresiz Av yasakları getirilmektedir.Ancak bu yasaklar yeterli olmamakta,türler bu yüzden yok olmaya devam etmektedir.

Kullanılan Kimyasal Maddeler Özellikle Tarımda kullanılan kimi maddeler bazı canlılar için ölümcül nitelik taşımakta,bu canlıların sonunu getirmektedir.Sadece tarımda değil günlük hayatta kullandığımız birçok madde doğal yaşamı tehdit etmektedir.

Doğal Yaşam Alanlarının Yok Olması Kimi canlılar sadece belli özellikleri taşıyan çevrelerde hayatlarını sürdürebilirler.Bu ortamların yok olması onların da yaşamının sonudur.

Ormanların ve Tatlı Su Kaynaklarının Yok Olması Bilindiği gibi Ormanlar Milyonlarca çeşit canlı türünün yuvasıdır.Ormanların zarar görmesi tüm bu canlıların yaşamını,geleceğini ve soyunun devamını etkiler.Her yıl hektarlarca orman bilinçsizliğimizden dolayı yok olmaktadır.Bu da ormanlarla beraber birçok canlının da yok olmasını beraberinde sağlamaktadır. Öte yandan su kaynaklarının yok olması bozulması ve kirliliği bir çok türün yaşam kaynağı olduğundan türler için tehlike arzetmektedir.

İklim Değişiklikleri Canlı türlerinin yaşayabildikleri belirli iklim koşulları vardır.Günümüzde küresel ısınma,ozon tabakasının delinmesi,bitki örtüsünün bozulması ve diğer nedenlerden dolayı iklim yapısı değişen birçok bölge vardır.Dolayısıyla bu bölgede yaşayan kimi canlılarında bu sebepten dolayı nesilleri tehlike altındadır.

Nesli Tükenen Canlılar İçin Ne Yapılıyor? Tür Sınıflandırma ve Kurtarma Planları 'Kurtarma Planları'; özel bir yönetim planı olup, çoğu kez tehdit altındaki ve nesli yok olan türler için, özel statülerin verilmesini yasalar dahilinde gerçekleştirir. Planın amacı; türlerin tehdit altında kalmayan alt-kategori sınıflarına inmesine olanak sağlayacak yeterli bir kurtarma oranını başarmaktır.

Tehdit Altında Bulunan ve Nesli Tükenen Türlerin Sınıflandırılması 'Türleri Yaşatma Komisyonu' (Species Survival Commission - SSC); türleri, neslinin tükenmesi risk potansiyeli açısından sınıflandırmak amacıyla, çeşitli tehdit kategorileri oluşturmuştur. 'Bu kategorilerden herhangi birine ait olma' kriterini taşıyan türler; Kırmızı Bültenlere ve Kırmızı Veri Kitaplarına (kırmızı-alarm verilen türler için) dahil edilmektedir. Bu çalışmaların amacı, tehdit altındaki türlere ait veri-tabanını geliştirmek, türlerin koruma öncelikleri için temel bir oluşum hazırlamak ve kurtarma çabalarının etkinliğini izlemektir.

Yeni kategoriler, 1994 yılında geliştirilmiştir Yeni kategoriler, 1994 yılında geliştirilmiştir. Bu kategori, 10 adet bölüm altında ele alınmaktadır: - Nesli tükenmiş, - Yaban Örtenimde Nesli Tükenmiş, - Hassas, - Nesli Tehlikede, - Kritik Olarak Nesli Tehlikede, - Korumaya Bağımlı, - Tehlikeye Yakın, - Az İlgi Duyulan, - Eksik Veri, - Değerlendirilmemiş Veri.

Kritik Olarak Nesli Tehlikede, Nesli Tehlikede olan ve Hassas kategorileri için, detaylı kriterler oluşturulmuştur. Her bir kategori, aşağıda verilen ayni 5 kriteri kullanmaktadır: - Popülasyon ve Habitat Azalması, - Habitat Alanı, - Popülasyon Bölünmesi veya Ayrılması, - Popülasyon sayısı - Popülasyon Yaşam Analizi. Her bir kategori için, farklı sayısal eşik değerler kullanılmaktadır.

1995 yılında 1500 bilim adamının Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) için yaptığı tahminlere göre dünyada 14 milyon tür bulunmakta ve bunun sadece 1.7 milyonu bilimsel olarak tanımlanmış ve isimlendirilmiş durumda. Henüz tanımlanamayan türlerin çoğunun mikroorganizmalar ve mantarlar olduğu düşünülüyor. Aynı çalışmada 14 milyon türün %5-20 sinin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğu belirtiliyor. Yeni türlerin ortaya çıkması ve bazı türlerin yok olması aslında doğal bir süreçtir. Günümüzdeyse insan etkisi nedeniyle bu yok olma süresi doğal sürece göre çok daha fazla kısalmıştır.

Bunun sonucunda da çevresindeki değişimlere uyum sağlayarak yaşamlarını devam ettiren türler bu uyumu sağlayacak zamanı bulamamaktadır. Doğal alanların yok olması, yasadığı avcılık ve tür kaçakçılığı, daha önce o bölgede yaşamayan yabancı türlerin getirilerek türler arasında rekabete yol açması nedeniyle yok olma hızı gittikçe artıyor.

Türkiye de Nesli Tükenen Türler Nelerdir? Bilim çevrelerinden alınan bilgilere göre, Türkiye faunasında (hayvan toplulukları), 134 memeli, 450 kuş, 105 sürüngen, 22 kurbağa, 127 tatlısu balığı, 384 deniz balığı olmak üzere toplam 1220 omurgalı tür olduğu biliniyor. Ancak bazı türler tamamen tükenirken, bazıları da tehlike altında bulunuyor.

Türkiye de Nesli Tükenen Canlılar sırtlan, büyük etoburlar, Anadolu parsı, kelaynak, toy, deniz kaplumbağaları, yırtıcı kuşlar, iç su balıkları, Türkiyenin orkideleri, Datça hurması, mısır meyve yarasası kelebekler, yunuslar başlıklı yazılarla Anadolu da yaşam alanlarının yok olması nedeniyle nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan canlı türleri ele alınıyor. Anadolu nun çok daha yüksek sayıda tehlike altýndaki türü bir arada barındıran alanları kırmızı Boşluk olarak adlandırılıyor ve bu alanlar harita üzerinde gösteriliyor.

Nesli tükenen memeliler arasında, özellikle kaplan, panter, aslan, Asya fili, yaban öküzü ve çıta, başı çekiyor. Türkiye'de kaplan türü hakkında son kayıt, 1970'de Hakkari Uludere'deki avlama sonrasında tutuldu. Anadolu'da İ.Ö. 51 yılından beri yaşadığı bilinen parsla ilgili 1946'da İzmir'de kayda alınan fotoğraf, son örnek oldu. Anadolu'nun Batı, Orta, Güney ve Güneydoğu bölgelerinde 12. yüzyılın sonuna kadar yaşadığı bilinen aslan ise en son 19. yüzyılın ikinci yarısında görüldü. Asya fili ve yaban öküzü, Anadolu'da, İ.Ö 1. yüzyıl başlarına kadar yaşadı. Güneydoğu Anadolu'da yaşayan çita ise 19. yüzyıldan sonra görülmedi. 

KUŞLAR  Türkiye'de soyu tükenenlerle birlikte, 18 takım ve 69 familyaya mensup 450 kuş türü saptandı. Ancak 8 tür son 50 yıldır gözlenmezken, 4 türün soyunun tükendiği kabul edildi. Biyologlara göre, mezgeldek, yakalı toy, yılanboyun kuşları artık yok. Flamingo ve tepeli pelikan türleri ise büyük tehlike altında bulunuyor. Denizlerde de aynı tehlike devam ediyor. Bilim çevreleri, yunuslar ve fok türleri ise tükenme tehlikesi yaşıyor. Bu gruba ayrıca deniz alaları, işkine ve mersin balıkları, beni balığı, büyük ve küçük ayı istakozları, deniz kaplumbağaları, süngerler, pina, kırmızı yıldız, triton, denizatı, deniz kulağı, kırmızı ve siyah mercanlar, posidonai ve zostera da giriyor.

MANYAS İLE İLGİLİ…. Kuş zenginliği M.Ö 500’lü yıllara dayandığı bilinen Manyas Kuş Cenneti, dünyada kuşların göç yolları üzerinde konaklama ve beslenme alanı olarak önemli bir konumda bulunuyor. Halen Avrupa’da nesli tükenmiş sekiz tür ile birlikte yaklaşık 266 kuş türüne ev sahipliği yapan Kuş Cenneti’nde, 66 tür kuş da kuluçkaya yatıyor. Kuş Cenneti’nde barınan türler arasında, karabatak, gri balıkçıl, kaşıkçı, su tavuğu, tepeli pelikan, beyaz balıkçıl, gece balıkçılı, çeltikçi, su bülbülü ve üveylim önde geliyor. Manyas Kuş Cenneti, kuşlar tarafından emniyet, barınma, gıda ve iklim şartlarının elverişli olması nedeniyle tercih ediliyor.

"SİVRİSİNEĞİN BİLE KORUNMAYA İHTİYACI VAR" Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Zooloji Bölümü Öğretim Üyesi  Prof. Dr. Erkut Kıvanç da Türkiye'de önemli bir habitat tahribi bulunduğunu ve hayvanların neslinin tehlike altında olduğunu bildirdi.Prof. Dr. Kıvanç, "Bilinçli bir koruma olmazsa, doğal hayat bir gün bitecek. Sivrisineğin bile korunmaya ihtiyacı var. Ama yasaklar dinlenmiyor. Bu gidişle doğa diye bir şey kalmayacak" dedi. Onsekiz Mart Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi'nden Doç Dr. Ali İşmen de denizlerde kirliliğin her geçen gün türleri tehdit ettiğini, Karadeniz ve Marmara'dan sonra, son zamanlarda Akdeniz'de de kirliliğin arttığını söyledi. 

Milyonlarca Yıldır Karadeniz'de Yaşayan Türler Birer Birer Yok oluyor Günümüzden sadece 30 yıl önce Karadeniz'de ticari değeri olan 26 tür balık varken bugün sadece 6 tür balık yaşıyor. Mersin, kalkan, uskumru, orkinos, kılıç ve Akdeniz foklarına Karadeniz'de rastlamak günden güne hayale dönüşüyor. Karadeniz'de kılıç, orkinos ve uskumru bulmak artık imkansız, mersin ve kalkanlar ise ölüm kalım savaşı veriyor. Aşırı avlanma ve kirlilik canlı türlerini tehdit ediyor. Soyu tükenen türler başka canlıları da etkiliyor, zincirleme bir ilişki sonucunda başka türler de yok oluyor. Özel Deniz Koruma Alanları oluşturularak soyu tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalan türler koruma altına alınmalı ve Doğanyurt ve Boğaz çıkışı gibi doğal özelliklerini henüz kaybetmemiş olan bölgeler böylece çevresel tehditlerden uzak tutulmalı

Bitkiler de aynı durumda BİTKİLERİN durumu da hiç iç açıcı değil      Bitkiler de aynı durumda      BİTKİLERİN durumu da hiç iç açıcı değil. 254 bitkinin de nesli tehlikede. En önemlileri ise kardelen, siklamen, karçiçeği, gölsoğanı, orkide, lale soğanı olarak sıralanıyor. Bu bitkiler kaçakçıların gözbebeği... Canlıların yaşam alanları olan sulakalanların 200 bin hektarını da kurutmayı başararak "kurakalanlara" çevirmişir.

Hangi hayvanlar kalmadı Hangi hayvanlar kalmadı?      NESLİ tükenen hayvanlar arasında Asya fili, yabani sığır, yabaneşeği, aslan, çita, kunduz bulunuyor. Nesli tükenmek üzere olanlar arasında ise Anadolu parsı, Dorcas ceylanı, kaplan, Akdeniz foku, alageyik, yabankoyunu, ceylan, karaca, çizgili sırtlan ve kirpi fare... Nesli tehlike altında olan 23 tür arasında da su samuru, ulugeyik, yaban keçisi, bozayı, kurt, çakal, çeşitli yarasa türleri var.

“Nesli Tükenen Balıklar Müzelik Oldu" Karadeniz'in sularına has olan, bilinçsiz avlanma ve deniz kirliliği sebebiyle nesli tükenen balıklar için Samsun Tarım İl Müdürlüğü Su Ürünleri Şubesi tarafından Balık Müzesi oluşturuldu. Yıllar önce Karadeniz sularından çıkıp sofraları süsleyen ve lezzetine doyulmayan balıklar, Samsun Tarım İl Müdürlüğü'ne bağlı Su Ürünleri Şubesi tarafından tanzim edilen Balık Müzesi'nde cam fanusların içinde yerini aldı. Her türlü balığa ev sahipliği yapan ve balıkçılık denilince, ilk akla gelen Karadeniz'de nesli tükenen mersin, yılan, pisi, iskine ve karagöz gibi balıklar müzede yerini alırken, Karadeniz'e özgü 40 çeşit balığın sergilendiği müzeyi ziyâret eden vatandaşlar, şaşkınlıklarını gizleyemiyorlar.”

Kara Akbaba Aegypius monachus Boyu : 110 cm Ağırlığı : 7-12,5 kg Kanat açıklığı : 295 cm Yurdumuzda üreyen ve nesli dünya çapında tehlike altında olan Kara Akbaba, 1 metreye varan boyu, 3 metreye ulaşan kanat açıklığı ve 10 kilodan fazla ağırlığı ile Avrupa’nın en büyük yırtıcı kuşudur.

DENİZ KAPLUMBAĞASI Nesli tehlikede olan ve nesillerinin devamlılığı bakımından ülkemizin Akdeniz kıyılarına ihtiyaç duyan türlerdendir. Deniz kaplumbağaları yeryüzünde 100-200 milyon yıldır varlıklarını sürdürmelerine rağmen, bugün geçmişi henüz 1 milyon yıla dayanan insanoğlunun çeşitli aktiviteleriyle yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır.

ANADOLU ALARM VERİYOR! HASANKEYF: Küçük kerkenez ve tavşancıl gibi türler de sular altında kalarak yok olacak. AKDENİZ: Nesli tükenen Akdeniz fokları için yapılan çalışmalar olumlu sonuç vermiyor NİĞDE: Aralarında nesli tükenmekte olan dikkuyruk ördeklerinin yer aldığı 110 tür su kuşunun son yaşam alanlarından Akkaya Göleti, atıklarla kirletiliyor.

Anadolu leoparı can çekişiyor Anadolu leoparı can çekişiyor. Hazar kaplanı (Panthera tigris virgata) ve Anadolu leoparı (Panthera pardus tulliana) bir zamanlar Türkiye’de dağılım gösteren büyük kedi türlerindendir. Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN) Hazar kaplanını soyu tükenmiş, Anadolu leoparını ise soyu kritik olarak tehlike altında olarak sınıflandırmaktadır.

KELAYNAKLAR Bilindiği gibi kelaynaklar, dünyada nesli tükenmek üzere olan kuşlar arasındadır. Şu an itibariyle dünyada sadece Fas ve Türkiye’de koloni halinde yaşamaktadırlar. Fas’takiler 200 civarında, Türkiye’dekiler (Birecik ilçesinde) 50 civarındadır.

NESLİ TÜKENEN KİMİ CANLILAR Dünyada şu ana dek yüz binlerce neslin soyu çoktan tükendi bile.Bunlardan en bilinenlerini inceleyelim.

DİNOZORLAR Onlarla ilgili çok şey okuduk, binlerce film çekildi, belgeseller yapıldı. Bazı örnekleri 12- 15 katlı bir apartman büyüklüğünde olan dinozorlardan bahsediyoruz.Tarih öncesinin efsane canlıları Dinozorlar, günümüzden 65 milyon yıl önce yok olmuşlardır. Bugüne kadar 700 farklı türü sınıflandırılmış olmasına karşın, bu gizemli hayvanların dünyasını tanıma konusunda henüz yolun çok başında bulunmaktayız.

Bilim dünyası dinozorlarla gerçek anlamda 19 Bilim dünyası dinozorlarla gerçek anlamda 19. yüzyılın ortalarında yaşayan İngiliz doğa bilimci Sir Richard Owen’ın çalışmaları ile ilgilenmeye başladı. Owen bu hayvanları, 1841 yılında, Yunanca “deinos” (korkunç), “saurus” (kertenkele) anlamına gelen iki sözcüğün birleşiminden oluşmuş Dinosauria (Dinozor) adıyla adlandırdı. Dinozorlar omurgalı hayvanlardan sürüngenler (Reptilia) sınıfına girerler. Yumurtlayarak nesillerini devam ettirirler.

DİNOZORLARIN TÜRLERİ : Dinozorlar, kalça yapılarına göre iki grup altında incelenirler: Birinci gruptakilerin kalça yapısı kuşlarınkine (Ornithischia), İkinci gruptakilerin kalça yapısı kertenkelelerinkine (Saurischia) benzemektedir.

NASIL BESLENİYORLARDI? Dinozorların beslenme biçimleri çoğunlukla etçil ya da otçuldur. Ancak az rastlansa da bazı dinozorlar hem et, hem otla beslenebiliyor yani hepçillerdir. Dinozorların neyle beslendikleri çene ve diş yapıları incelenerek belirlenmektedir. Etçil dinozorlar, yumurtalarla, o dönemde yaşayan kertenkele, kaplumbağa ve ilkel memelilerle beslenerek yaşamlarını sürdürüyorlardı. Başka dinozorları avlayanlar ve leş yiyenler de vardı. Otçul dinozorlar ise, iğne yapraklı ağaçların yapraklarını, eğrelti, yosun ve atkuyruğu otlarıyla ginko yapraklarını yerlerdi.

NE ZAMAN YAŞADILAR? Bundan 230-250 milyon yıl önce Triyas Devri’nde yeryüzü henüz tek bir dev kıta görünümündedir. “Pangea” adı verilen bu kıtayı, yine tek ve dev bir okyanus olan Panthalassa çevrelemektedir. Ana kıta henüz dev bir çöl yapısındadır. Sadece okyanus kıyılarında tropikal ormanlar yer almaktadır. İklim sıcak ve kuraktır. Kutup bölgelerinde buzullar henüz oluşmamıştır. O zamanlarda, daha sonra devrin tüm kıtalarını istila edecek olan dinozorlar evrimlerinin henüz başlangıç aşamasında bulunmaktadır.

NASIL VE NE ZAMAN YOK OLDULAR? Milyonlarca yıl dünyaya hükmeden bu yaratıkların da bir sonu vardı. Günümüzden 80 ila 65 milyon yıl önce çok kısa bir sürede soyları tükendi. Bu dönemde beklenmedik bir olay canlıların bütün tarihini alt üst etti. Dinozorlar ve onlarla birlikte diğer birçok canlı varlık, deniz ve kara hayvanları, mikroskobik veya devasa yaratıklar sonsuza kadar yok oldular. Dinozorların neden yok olduğu sorusunun yanıtı yıllarca araştırıldı. Büyük bir olasılıkla, bu sorunun yanıtı hiçbir zaman tam olarak verilemeyecek.

Dinozorlar hakkındaki yeni buluntular hayal gücümüzü zorlamaya devam ediyor. Yok olmuş bir yaşam hepimizin ilgisini çekiyor. Dinozorların gizemli dünyasında keşfedilmeyi bekleyen çok soru var. Araştırmalar büyük bir hızla sürmektedir.

NESLİ TEHLİKE ALTINDA OLANLAR Yunuslar

Koala

Flamingolar

Panda

Leopar

Caretta Caretta

Kabuklular

Mavi Balina