KAVRAM HARİTALARI Doç. Dr. Ömer Faruk KESER

KAVRAM Yaşantı sürecindeki deneyimlerimiz sonucunda iki veya daha fazla varlığı ortak özelliklerine göre bir arada gruplayıp diğer varlıklardan ayırt ederek zihnimizde oluşturduğumuz soyut düşünce birimlerine kavram denir ve sözcüklerle ifade edilir. Kavramlar bilginin yapıtaşlarını, kavramlar arası ilişkiler de bilimsel ilkeleri oluşturmaktadır. İnsanlar doğuştan itibaren çevreleri ile yaptıkları etkileşimler sonucunda bir taraftan kavramları geliştirirken diğer taraftan kavramların isimlerini sözcük olarak dağarcıklarına yerleştirirler yani öğrenirler. Bu öğrenmeler zihinde aralarında kurulan ilişkiler sonucunda yeni öğrenmelere dönüşür ve anlam kazanırlar.

KAVRAM Zihnimizdeki düşünce birimleri olan kavramların tümü soyuttur. Yani somut kavram olmaz. Kavramların kendileri değil örnekleri gerçek dünyada bulunmaktadır. O halde kavramların soyut veya somut örnekleri olabilir. Deneyimlerimizi, karşılaştığımız olay, obje ve durumları sınıflayıp belli bir isimle zihnimize yerleştirmemiş olsaydık, yani kavramlarımızı zihnimizde oluşturmamış olsaydık, o zaman ilişkisiz, sınıflanmamış veya gruplanmamış her bir bilgi zihnimizde rasgele yerleşmiş olacak ve zihinsel karmaşa yaşayacaktık.

Kavramlar arası ilişkinin önemi nedir? Yeni öğrenilen kavramlar daha önce öğrenilmiş veya geliştirilmiş kavramlarla açıklanmaktadır. Bu durum aslında insan düşünme sürecini işleten malzemenin kavramlar olduğunu ve bilinen kavramlar yoluyla bilinmeyenlerin açıklanmaya çalışıldığının bir göstergesidir. Bu nedenle, öğrencilerin daha önceki yaşamlarıyla oluşturdukları ön bilgilerin ortaya çıkarılması öğretimi organize edecek olan öğretmenler için oldukça önemli görülmelidir.

Kavramları nasıl öğreniriz? İnsanlar kavramları ezber yoluyla değil pozitif ve negatif örnekleri irdeleyerek öğrenirler. Kavramlar tanımla öğretilebilecek bir bilgi parçası değillerdir. Bu nedenle, öğretmenlerin kavramların öğretimi konusunda yapabilecekleri en önemli hatalardan biri kavramların sadece tanımla öğretilebileceğine inanmalarıdır.

Kavram haritaları; Öğrencilerin anlama seviyelerinin ve yanlış anlamalarının ortaya çıkarılmasında kullanılabilecek etkili bir ölçme ve değerlendirme aracıdır. Kavramlar arasındaki anlamlı ilişkileri önermeler şeklinde göstermek için tasarlanan şematik çizimlerden oluşan öğretim aracıdır. Kavram haritalama, önermeleri ortaya çıkarmak için kullanılan bir tekniktir. En basit şekliyle kavram haritası, bir önermeyi oluşturmak üzere bağ kuracak bir kelimeyle birleştirilmiş en az iki kavramdan oluşturulur. Örneğin, “Hava mavidir” ifadesi “hava” ile “mavi” kavramları hakkında geçerli bir önerme kuran basit bir kavram haritasını temsil etmektedir.

Kavram haritaları; Bir kavramla ilgili diğer kavramlar belirlenir ve bunların muhtemel ilişki ifadeleri ayrıca listelenir. Çember veya kutu içerisinde yer alan kavram ve fikirler hiyerarşik bir şekilde yapılandırılır. Her kavram haritada yalnızca bir kere yer almalıdır. Aynı seviyedeki kelimeler birincil ilişkileri gösterir. Çapraz bağlantılar (kavram haritasının farklı alanlarındaki kavramlar arasındaki ilişkiler) vardır. Olay ve kavramlara ilişkin spesifik örnekler yer alır. Verilen bir kavramın anlamını açıklamaya yardımcı öğeler içerir.

Kavram haritaları; Kavramlar arasındaki ilişkiler, kavramları birleştiren bir çizgi ile ve ok yönünde belirtilir. Kavramlar arasındaki ilişkinin anlaşılması okun yönüne bağlıdır. Okun yönü ikinci kavramı işaret eder. Kavramlar arasındaki ilişki okunurken önce birinci kavram ardından ikinci kavram ve sonra okun üzerinde bulunan ve kavramlar arasındaki ilişki okunur.

J. Novak’ın orijinal çiziminden aktarılmıştır.

Beyin fırtınası desteği olarak; Yeni fikirlerin oluşturulması ve planlaması aşamasında yol gösterir. Çalışma yardımcısı olarak; Etkili not almayı yönlendirir, yeni öğrenilen kavramları özetler, yansıtıcı düşünmeye biçim veya etkinlik katar. Öğretim ve ölçme aracı olarak; Görsel ve şematik bir özet sunar, karmaşık ilişkileri ve kavramsal düzeyi gösterir, algı yanlışlarının belirlenmesini ve giderilmesini sağlar. Değerlendirme aracı olarak; Öğrenci başarısı kavram haritası ile açıklanabilir veya test edilebilir.

Kavram haritalama etkinliği; Öğrencilerin kendi kavramsal düzeyleri hakkında fikir sahibi olmalarına yardımcı olur. Öğretmenlere, öğrencilerin ön bilgilerini ve kavramsal gelişim düzeylerini anlamalarında yardımcı olur. Öğrencilerin kendi öğrenme kapsamlarını oluşturmasına ve konuya odaklanmalarına yardımcı olur. Öğretmenlerin, kavram yanılgılarını bir an önce belirlemelerini sağlar.

Kavram Haritası Çeşitleri 1.Örümcek Harita: Temel bir kavramı tanımlamak için kullanılmaktadır. Merkezdeki temel kavram nedir? Bununla ilgili özellikler nelerdir? Bu tür sorulara yanıt aranır.

2.Balık Kılçığı Haritası: Karmaşık bir olayın nedenlerini ve sonuçlarını ortaya koymak için kullanılır. Kılçığın üst tarafında olaylar,alt tarafında da olayların nedenleri gösterilir. Bir bakıma olayların neden sonuç ilişkileri kurulmuş olur.

3.Sınıflama Haritası: Öğrenilen bilgileri sistematik olarak sınıflamayı amaçlar. Bu sınıflama genelden özele doğru aşamalı bir dağılım gösterir.

4.Olaylar Zinciri Dizinleri: Herhangi bir kavramın aşamalarının,bir işlemin basamaklarını,olayların sırasını ve sonuçlarını açıklamak için kullanılır.

Kavram haritası örnek etkinlikleri İlgili yöntemi uygulayacak öğretmenler yöntem hakkında öğrencileri bilgilendirmelidir. Kavram nedir?, Kavram olmayan ifadeler nedir?, İlişki nedir?, Önerme veya prensip nedir? Kavram haritası nedir? Ne işe yarar?, Yapısal özellikleri nedir? Nasıl yapılır? Kalem ve Defter kavramlarını düşünelim. Bu iki kavram arasında ilişki kuracak olursak;

Silgi kavramını düşünecek olursak, silginin bu kavramlarla ilişkisi var mı?, Varsa bu nedir?, Hangi kavramla ve hangi yöndedir?

Kavram haritası örnek etkinlikleri Hız ve ivme arasındaki ilişki. Kuvvet kavramının hız ve ivme ile ilişkisi.

Ölçme ve değerlendirme aracı olarak kavram haritaları Kavram haritalarının değerlendirilmesi, onun yapısının ve içeriğinin tespitini kapsar. Hem nitel, hem de nicel veriler sağlar. Şayet haritayı oluşturma prosedürü tam açıklanmamışsa öğrencilerin harita üzerindeki farklılıkları yorumu güçleştirir. Bilinen yöntemlerden birisi öğretmenin kendi haritası ile öğrencilerin haritasının karşılaştırmasıdır.

Ölçme ve değerlendirme aracı olarak kavram haritaları Literatürde önerilen bir başka yöntem aynı konuda öğretim etkinlikleri boyunca bir dizi kavram haritası etkinliği yapmaktır. Bu süreçteki kavramsal gelişime ilişkin gözlem ve değerlendirmelerde bulunmak mümkündür. Bu sistemde 1. harita ile 2., 2. ile 3., 3. ile 4. harita kıyaslanarak puanlanır. Her karşılaştırmada yeniden yapılanma, ayarlama ve ekleme varsa 1, yoksa 0 verilir.

Ölçme ve değerlendirme aracı olarak kavram haritaları Bir başka yöntem kavramların, hiyerarşilerin, ilişki ifadelerinin, çapraz ilişkilerin ve örneklerin doğru yerleşimin puanlanmasıdır. Kavram : 1 X 7 = 7 Hiyerarşi : 5 X 2 = 10 Çapraz İlişki :10 X 1 = 10 Örnek : 1 X 2 = 2

Ölçme ve değerlendirme aracı olarak kavram haritaları Kavram haritalarının değerlendirilmesinde kullanılan bir başka yöntem ise tablo halinde verilen kavramların öğrenciler tarafından haritalanması, Yine tablo halinde verilen bir dizi kavramın boş veya kısmen boş şekilde ve/veya ilişki ifadeleriyle tasarlanmış bir haritaya yerleştirilmesi, Kavramların yer aldığı fakat ilişki ifadelerinin bulunmadığı bir haritanın öğrenciler tarafından tamamlanması, Veya bunların bir öğretim stratejisi ve bir değerlendirme aracı olarak ard arda bir etkinlik kapsamında yapılması.

Aşağıdaki kavram haritasındaki boşluklara, verilen kavramlardan uygun olanlarını yerleştiriniz ve kavram haritasını kullanarak bir metin yazınız. teknoloji mineral karalar kaya demir toprak taş elmas