Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Öğretmenliği-2 EKLER-1 HAZIRLAYAN NESLİHAN AÇIKGÖZ 1090310312

EK: Sözcük kök yada gövdelerine gelerek yeni sözcükler türeten ya da sözcüğün cümle içerisindeki kullanımını kolaylaştıran seslere “ek” denir. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için; ek, genelde sözcük sonuna gelir.

KÖK: Sözcüğün anlamlı en küçük parçasına kök denir. Sözcük ile sözcüğün ek aldıktan sonraki hali arasında anlam ilişkisi bulunması gerekir. Örneğin: oynuyoruz > Kökü: Oyun balıktan > Kökü: Balık

Kökler isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır. Bu kökleri birbirinden ayırt etmede “-mek,-mak” mastar eklerini ya da “-me,-ma” olumsuzluk eklerinden yararlanılır. Örnek: mavi-mek olmuyor >İsim kökü gel-mek oluyor > Fiil kökü

Ortak (İkiz, İkili) Kök: Hem isim, hem fiil kökü olabilen sözcüklerdir Ortak (İkiz, İkili) Kök: Hem isim, hem fiil kökü olabilen sözcüklerdir. Örnek: Boya, Al, Gül, Var Kök halindeki sözcüğe çekim eki gelse dahi, sözcük kök halini sürdürür.

GÖVDE: Kök halindeki sözcüğün yapım eki almasıyla gövde oluşur. Kök, gövde haline geçerken anlam ve görev değişikliğine uğrar. Örnek: göz-lük > göz: Kök gözlük: Gövde -lük: Yapım eki temiz-le-miş-ler > temiz:Kök temizle: Gövde –le: Yapım eki

Not: Bir kelimeye ekler gelirken, önce yapım, sonra çekim ekleri gelir. Örnek: Düş-ür-ecek-sin > Gövde -ür: Yapım eki -ecek: Çekim eki -sin: Çekim Eki

Ekler Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. Yapım Ekleri dörde ayrılır. Bunlar: İsimden İsim Türeten Ekler İsimden Fiil Türeten Ekler Fiilden Fiil Türeten Ekler Fiilden İsim Türeten Ekler ’dir.

Çekim Ekleri de ikiye ayrılır. Bunlar: İsim Çekim Ekleri Fiil Çekim Ekleri

YAPIM EKLERİ Eklendiği sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştiren eklerdir. Şimdi yapım eklerini sırası ile görelim:

1) İsimden İsim Türeten Ekler İsim + Yapım Eki = İsim Örnek: tuz-luk baş-lık kahve-ci Türk-çe yol-daş kızıl-ımsı vb.

Not: Küçültme (-cik,-ce… Not: Küçültme (-cik,-ce….), olumluluk-olumsuzluk (-lı,-sız,-me,-mez…) ekleri yapım eki kabul edilir. Not: Yansımalardan isim türeten ekler de, isimden isim yapım eki sayılır. Gür-ültü, Çıt-ırtı

2) İsimden Fiil Türeten Ekler İsim + Yapım Eki = Fiil Örnek: yaş-a (mak) çok-al (mak) yağ-la (mak) kara-r (mak) mühür-len- kör-leş- önem-se - vb.

3) Fiilden Fiil Türeten Ekler Fiil + Yapım Eki = Fiil Örnek: uyu-ma- iç-ir- kaşı-n- çöz-ül- ağla-t- kop-ar- uç-uş- vb.

4) Fiilden İsim Türeten Ekler Fiil + Yapım Eki = İsim Örnek: yaz-mak uyu-ma bak-ış bil-im böl-ge atıl-gan

Örneklere devam: yaz-ıcı gül-ünç kaz-ıntı yap-ıt seç-men Not: -ki eki sıfat yaptığı zaman yapım eki sayılır. Örnek: Sabahki çay

ÇEKİM EKLERİ Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen; sadece kullanımını kolaylaştırıp, görevini belirleyen eklerdir. Bu ekler tam olarak anlam değiştirmese de, bu eklerin anlam ayrıntısı kattığını unutmamak gerekir.

1) İSİM ÇEKİM EKLERİ Yedi tane isim çekim eki vardır.Bunlar: a) Hal (Durum) Ekleri: b) Çoğul Eki: (-ler,-lar) c) Eşitlik Eki: (-ce,-ca,-çe,-ça) d) Vasıta Eki: (-le,-la)

e) Tamlayan (İlgi) Eki: (-ın,-in,-un,-ün,-im,-nın,-nin,-nun,-nün,-den) f) Tamlanan (İyelik) Eki: (-im,-in,-i,-imiz,-iniz,-leri,-si) g) Ek-fiil Ekleri: (-idi,-imiş,-ise,-im,-sin,-dir,-iz,-siniz,-dirler)’dir.

a) Hal (Durum) Ekleri Sözcüğün görevini belirleyen eklerdir. Özellikle “cümle öğesi” belirlemede etkili olmaktadırlar.

İsim beş halde bulunabilir. Ancak bu hallerden “yalın hal”in eki yoktur. Sözcük hal eki almamışsa yalın halde bulunur. İyelik veya çoğul eki alması yalınlığı etkilemez.

Şimdi hal eklerini görelim: *Yükleme (Belirtme) Hali: (-ı,-i,-u,-ü) Örnek: Kalemi kırdı. Evi gördü. *Yönelme Hali: (-e,-a) Örnek: Kaleme baktı. Eve gitti.

*Bulunma Hali: (-de,-da,-te,-ta) Örnek: Kalemde uç var. Evde onu gördüm. *Çıkma (Ayrılma) Hali: (-den,-dan,-ten,-tan) Örnek: Kalemden uç aldım. Evden yeni ayrıldı.

b) Çoğul Eki: (-ler,-lar) Çokluk bildiren eklerdir. Örnek: kalemler evler arabalar -ler, -lar çoğul eki cümleye çeşitli anlamlar da katar. Abartı, aile vs.

c) Eşitlik Eki: (-ce,-ca,-çe,-ça) Cümleye eşitlik, gibilik vb. anlamlar katar. Örnek: İnsanca davranmalısın. Güzelce katlayalım.

d) Vasıta Eki: (-le,-la) “Vasıta, araç” anlamı katan eklerdir. Cümleye farklı anlamlar da katabilir. Örnek: Otobüsle yola çıktı. (araç, vasıta) Süratle ileri atıldı. (durum) Annesiyle çarşıya çıktı. (birliktelik)

e) Tamlayan (İlgi) Eki: (-ın,-in,-un,-ün,-im,-nın,-nin,-nun,-nün,-den) Eklendiği kelimeyi tamlanan kelime ile irtibata geçiren eklerdir. Cümle içindeki bir kelimede ilgi eki varsa, sonrasındaki kelimelerden birinde iyelik eki vardır. Örnek: Kalemin ucu Benim evim

f) Tamlanan (İyelik) Eki: (-im,-in,-i,-imiz,-iniz,-leri,-si) Eklendi kelimenin kime, neye ait olduğunu bildiren eklerdir. Örnek: Ahmet'in kalemi (Kalem Ahmet'e ait) Kapının kolu (Kol kapıya ait)

Not: İlgi ve İyelik ekleri bir bütünün parçaları gibidir. İlgi ve iyelik eklerinin iki ayrı sözcüğü bir arada tutma özelliği vardır. Bundan tamlamalar doğar.

g) Ek-fiil Ekleri: (-idi,-imiş,-ise,-im,-sin,-dir,-iz,-siniz,-dirler) İsimlerin yüklem olarak kullanılmasını sağlayan eklerdir. Örnek: Ben öğrenciyim.

soru Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük hem yapım eki hem de çekim eki almıştır? a) Aralarında sıkı bir dostluk vardı. b) Dalgalı denizde yüzmek tehlikelidir. c) Kapıda bir yabancı var. d) İnatçılar çevrelerinde sevilmezler.

çözüm dost-luk sadece İİY yapım eki almış dal-ga+lık önce FİY yapım eki sonra İİY yapım eki almıştır. kapı+da sadece hal eki yani çekim eki almıştır. inat+çı+lar önce İİY yapım ekini sonra da çekim eki olan çokluk ekini almıştır. Doğru cevap D şıkkıdır.