DIŞSALLIK KAVRAMI

Bir malın üretiminin yada tüketiminin o malın satıcıları ve alıcıları dışındaki üçüncü kişilere bir maliyet yüklemesine veya yarar sağlamasına dışsallık denir Bu konuyu Marshall ele aldıktan sonra Pigou tekrar ele almıştır

Pigou refah ekonomisi ile dışsal ekonomi arasında bağ kurmuştur Pigou refah ekonomisi ile dışsal ekonomi arasında bağ kurmuştur. Dışsallıklar etkisinin sonucuna göre pozitif yada negatif dışsallık diye genel ayrıma tabi tutulur. Başka en yaygın olan ayrım ise dışsallığın üretim veya tüketim faaliyeti sonucu ortaya çıkışına göre ; 1- Üretim dışsallıkları 2- Tüketim dışsallıkları

Pozitif Dışsallık Bir kişinin yada kurumun aldığı bir kararın birincil kişi dışında başka kişi yada kurumlara da yarar sağlayıcı nitelikte olmasına pozitif dışşallık denir. ÖRNEK : 1- Devletin en çok kullandığı pozitif dışsallık yöntemleri vergi barışı ve teşvik politikalarıdır. Ülkelere göre vergilendirme sistemi farklı olmakla beraber genelde devlet mükelleflerinden tahsil edemediği verginin faizinden vazgeçerek geçmişte alamadığı vergi ücretlerini kazanırken mükellef daha önce yaşadığı borç ve hukuki yaptırım riskinden kurtulur.

Bu noktada vergi barışı pozitif dışsallık olur Bu noktada vergi barışı pozitif dışsallık olur. Teşvik politikasında da teşvikin niteliğine bağlı olarak devlet bazı haklarından vazgeçerek yatırımcıya daha kolay yatırım yapılabilir ortam hazırlar. Böylece işsizlik azalır, yatırımcının karı ve devletin vergi geliri artar. 2- Arı yetiştiricisi ve elma bahçesi sahibinin komşu olduğunu düşünelim. Arı yetiştiricisi arıların polen taşıması sonucu komşu elma bahçesinin sahibine dışsallık aktarmış olur.

Arı sayısı ne kadar çoksa, elma bahçesinde de o kadar fazla elma yetişir. Aynı şekilde elma bahçesi de arıcı üzerinde olumlu dışsallık aktarır. Elma bahçesinde ne kadar arı varsa, arıcı baldan o kadar fazla bal alacaktır. 3-Komşusu yüksek sesle klasik müzik dinleyen ev sahibi eğer klasik müzik hayranıysa komşunun müzik dinleme işinden yarar görür ve pozitif dışsallık oluşur.

Negatif Dışsallık Kişinin yada kurumun aldığı kararın başka bir ekonomik birime zarar verme durumuna negatif dışsallık denir. ÖRNEK: 1-Otobüste sigara içen birinin, içmeyen birisini etkilemesi de negatif dışsallıktır. Yolculukta sigara içme kararı sigara içen için keyif verici iken sigara içmeyen için negatif etki yapar. Bu noktada sigara negatif dışsallık olur.

2- Her yapının ömrü olduğu gibi otoyolların ve köprülerinde ömrü vardır ve köprüyü kullanan her araç köprünün kullanım süresini kısaltır. Öte yandan araç sahipleri köprü sayesinde daha önce gidemedikleri yada daha fazla yakıtla gittikleri yerlere daha kısa yoldan gidebilirler. Bu noktada köprü devlet için negatif dışsallık olur. Araç sahiplerinin köprüyü kullanma kararı devletin daha yakın zamanda köprüyü yenilemesine neden olur. Bu noktada devlet negatif dışsallığı maliyetlendirerek zararı minimuma indirmeye çalışır.

Negatif Dışsallıkların Engellenmesi 1-Piyasa Ekonomisi Çözümleri: En önemlisi Coase yaklaşımıdır. Ronald Coase dışsallıklar için piyasa oluşacağını burada da dengeye varılacağını dolayısıyla piyasaya dışardan müdahale olmadan istenilen gerçekleşecektir. Coase yaklaşımında zarar gören tarafı yeni ekonomik faaliyet sonucu ortaya çıkan ürün için kendisininde maliyete katlanmış olması tazminat isteme hakkı doğurur.

Bir faaliyetten zarar gören taraf faaliyette bulunarak fayda sağlayan taraftan tazminat isteyebilir. Bu tazminat karşılıklı pazarlık sonucu belirlenir. Diğer yaklaşım Kalder-Hicks yaklaşımıdır. Bu yaklaşımda üretim faaliyeti sonucu ortaya çıkan negatif dışsallıklar nedeniyle zarar gören veya maliyete katlanan birime, fayda sağlayan taraftan ödeme yapılır. Bu ödeme dengeleyici karşılıktır.

2- Kamu Ekonomisi Çözümleri: Piyasa ekonomisi ile çevre sorunlarını çözmek başarılı olmamıştır. Kamu ekonomisinin elindeki en büyük araç vergilerdir. Dışsallıkların dengelenmesi için ilk akla gelen vergiyi içeren çözümlerdir. Günümüze kadar en yaygın şekilde uygulanan çözüm çevre bilgileri kapsamındaki vergilerdir. Sübvansiyonlar ise devletin negatif dışsallıklar üzerine koyduğu vergi yükünün tersine, pozitif dışsallık sağlayan faaliyetlere verilecek destek veya ödüllerdir.

Aynı zamanda negatif dışsallıklardan zarar görene yapılan ödemelerde olabilir. Vergilerden farklı olarak, devlet dışsal maliyetleri belirli seviyenin altında tutmak için maliyetlere katlanır ve bu maliyetleri karşılamak amacıyla negatif dışsallık üreten faaliyetlerde bulunanlardan harç alırlar.

HAZIRLAYANLAR: AYŞENUR GÜLDÜRDEK SEFA CİHAN