GREGOR JOHANN MENDEL 1822-1884

Johann Mendel 19. yy da Avrupa halen derebeylik sistemi ile yönetilirken, o tarih de bugünkü ismiyle Çek Cumhuriyeti topraklarında bulunan Heinzendorf`da 22 Temmuz 1822 ‘de dünyaya geldi. Anası ve babası Alman kökünden gelmiş kişilerdi. 3 çocuklu bir ailenin tek erkek çocuğudur. Babası çiftçi, annesi ise kuşaklar boyu bahçıvanlıkla uğraşan bir ailenin kızıydı.

Mendel’in köyünde meyva yetiştiriciliği ve bahçecilik halkın başlıca geçim kaynağıydı. Mendel’in babası bitkilere,özellikle meyva ağaçlarına içten bir bağlılık duyar,onlara kendi evladı gibi bakmaktan zevk alırdı. Bu sebeple küçük yaşlarda babasından bitki yetiştirmenin tüm inceliklerini öğrenmişti.

Bölgenin özelliğinden dolayı daha ilkokulda öğrencilere tabiat bilgileri, meyvacılık, bahçecilik alanında geniş bilgiler verilirdi. Mendel bu nedenle hayatı boyunca yaşayan varlıklara karşı ilgi duymuştur. O zamanlar kırsal kesimde hala bir tür derebeylik düzeni egemendi. Topraksız köylüler için boğaz tokluğuna ırgatlık dışında fazla bir seçenek yoktu tek kurtuluş yolu belki de eğitimdi.

Ne var ki eğitim de çoğunlukla ilkokulla sınırlı kalmaktaydı. Daha ilerisi için halkın parasal gücü yoktu. Herkes gibi Johann Mendel’in de alın yazısı babası gibi rençber olmaktı ama Mendel bu düzenin koyduğu engeli aşacak,kendine özgü kararlılık içinde yeteneğini ortaya koyacaktı. İlkokul da başarısı göz kamaştırıcıydı. Öğretmenlerinin ısrarı üzerine ailesi Mendel’in orta öğrenimi için izin verir

Mendel evinden uzakta altı yıl bir yurtta yetersiz bakım ve beslenme koşullarına göğüs gererek okur ama acısını uzun yıllar çekeceği yorgun cılız ve sağlıksız bir bedenle mezun olur. Orta öğreniminin sonlarına doğru babasını kaybettiğinden hem okul masraflarını karşılamak hem de ailesinin geçimini sağlamak Mendel’e düştü. Bu durum aşırı çalışmayı gerektiriyordu.

Ağır çalışmalar sonucu sağlığı bozuldu ve hastalığa yakalandı. Bu hastalığın kalıntıları mendelin ileriki hayatında devamlı problem kaynağı oldu Hastalığı geçtikten sonra Mendel iki yıllık felsefe öğrenimini tamamladı. Mendel daha öğrencilik yıllarında bilimin büyüsüne kendini kaptırmış özellikle botanik yoğun ilgi alanı olmuştur.

Yüksek öğrenim Mendel için ulaşılması güç bir hayaldi ve burs olanağı da yoktu. Kız kardeşinin çeyizini satması da Mendel’in eğitimi için yeterli olmamıştır. Mendel için bir tek yol vardı bir Katolik Manastırına gitmek. Öğretmeni Prof. Frauzun yardımıyla Avusturya’da botanik müzesi,bahçe bitkileri ve zengin kitaplarıyla ünlü Brünn Manastırına girdi. Bu manastır Mendel için ideal bir öğrenim merkeziydi.

Manastra girmesiyle Gregor adını aldığından kendisi ilim alanında Gregor Johann Mendel olarak tanınmaktadır. 25 yaşında Papaz ünvanını alan Mendel’in asıl özlemi hiç değilse bir ortaokulda öğretmen olmak araştırmaları için daha elverişli bir ortam bulmaktı.Bu amaçla girdiği sınavlarda yeterli görülmez. Üniversite öğreniminden yoksun kalmak onun için önemli bir handikaptı. Mendel umudunu yitirmemiştir. Viyana üniversitesinde 4 dönem boyunca fizik ve doğal tarih öğrenimi gördükten sonra şansını yeniden dener ama yine başarılı görülmez.

Sınav kurulu ön yargılıdır, Kendine özgü değişik bir tutum sergileyen Mendel’i anlamaktan uzak kalır. Mendel için artık manastıra çekilip araştırmalarını bahçe bitkileri üzerinde sürdürmekten başka çare kalmamıştı.

ÇALIŞMALARI Mendel bir bilim insanın sahip olması gereken tüm özelliklere sahipti. Sabırlı, çok iyi bir gözlemci,meraklı,verileri doğru bir şekilde analiz edip bunlardan doğru istatistikler çıkaran ve olayları mantıklı bir biçimde yorumlamasını bilen bir bilim adamıydı. Karşısına çıkan engelleri bu özellikleri sayesinde aşmayı bildi. Çoğu bilim adamı düşünsel bir etkinlik olan bilimi laboratuar dışında asıl mesleklerini icra ederken sürdürmüşlerdir. Bir kilisede rahiplik yapan Mendel bunun en güzel örneğidir. Kalıtımın esaslarını açıklayan ilk bilimsel sonuç kalıtımın babası lakaplı Gregor Johann Mendel (1860) tarafından ortaya konmuş

O zamanlar dini kurumlarda çalışan din adamlarından esas görevlerinden ayrı olarak sanat veya bilim alanlarından birinde yaratıcı çalışmalar yapmaları beklenirdi.Mendel daha çocukluk yıllarından bitki hibridisazyonuna derin bir ilgi duyduğundan manastırdaki bu gelenek onun hibridizasyon çalışmalarına devam etmesi için çok iyi bir fırsat olmuştu.

Mendel o dönemde karakterlerin ata bireyden yavru bireylere nasıl geçtiğini merak ediyordu.Bunu anlamak için manastırda farelerle deneyler yapmaya başladı. Fareleri çiftleştirip ata bireylerin karakterlerinin yavru bireylere nasıl geçtiğini gözlemeyi amaçlamıştı. Ancak başpiskoposluk fareler üzerinde yapılan bu deneyin cinsellikle ilgili olduğunu ve böyle deneylerin manastırda yapılmasının uygun olmadığına karar verdi.

Bu karar genetik bilimi tarihinde bir dönüm noktası oldu Bu karar genetik bilimi tarihinde bir dönüm noktası oldu.Eğer bu karar çıkmamış olsaydı beklide Mendel farelerle çalışmaya devam edecekti ve çok karmaşık olan genetik olaylara anlam veremeyecekti.Mendel’in burada bir bilim adamında olması gereken bir diğer özellikte ortaya çıkıyordu,bunun adı da şans olsa gerekti. Mendelin fareler üzerinde yaptığı çalışmalar engellenince bezelyeler üzerinde çalışmaya karar verdi.

Bezelye bitkisi Mendel’e deneyleri aşamasında kolaylık sağladı. Bezelye bitkisini seçmesinin nedeni ise bezelyenin hermafrodit olması, kolay yetiştirilebilir ve bir mevsimde birkaç özellik yönünden farklılık gösterebilmesiydi. Mendel bezelyede 7 farklı özelliği inceledi bu özelliklerin hepside tek genle kalıtımı yapılan özelliklerdi. Bu da Mendel’in şansının yaver gittiği bir diğer seçimdi

Mendel o dönemde gözlenen ancak açıklanamayan ,karakterlerin oğul döllere nasıl geçtiğini ,döllerin bazı karakterlerinin anneye bazılarının ise babaya benzediğini bezelyelerle yaptığı deneylerle açıkladı. Mendel araştırmalarından elde ettiği bulguları ve bugün “Mendel Kanunları” olarak bilinen sonuçları Brünn Tabii Tarih Derneğinin 1865 yılında düzenlediği iki bilim kongresinde tebliğ etmiştir.bu Tebliğ Derneğinin yıllık bülteninde yayınlamış ve Avrupa ve Amerika’nın bir çok kütüphanelerine gönderilmiştir

Mendel’in yayınından önce gelen 40-50 yıl içerisinde 10-15 biyolog Mendel’in çalıştığı konularda yoğun ve geniş araştırmalarda bulunmuşlardı. Bu araştırmacıların bazıları Mendel’in kullandığı bezelyeleri araştırma materyali olarak seçmiş,aynı birleştirmeleri yapmış ,aynı sonuçları elde etmiş fakat farklı ve komplike yollarda ilerledikleri için bulgularının kendilerine verdiklerini değerlendirememişti.

Mendel’in elde ettiği sonuçları başarıyla değerlendirebilmesinin sebebi komplike şeylerden kaçınmış konuyu mümkün olduğu kadar sadeleştirmeye çalışmıştır. Mendel Üniversitede matematik ve biyoloji öğrenimi görmüştü. Çalışmasındaki başarısı da matematik bilgisini biyolojiye uygulamasına dayanır Mendel'in en büyük farkı, çalışmalarının sonuçlarını matematiksel veriler ile açıklamasıydı.Bu, ondan önce önem verilen bir çalışma yöntemi değildi. 

Mendel bitkiler üzerinde yaptığı araştırmalar ile tanınır Mendel bitkiler üzerinde yaptığı araştırmalar ile tanınır.Fakat o geniş ilim görüşü ve tabiat olaylarına olan ilgisi dolayısıyla zooloji,meteoroloji ve jeoloji konularında da araştırmalar yapmıştır. Mendel manastırdaki çalışmalarına ek olarak civardaki liselerde öğretmenlikte yaparak gelirini bir miktar artırmış ve bu geliri araştırmalarını yürütmekte kullanmıştır. Önceleri bahçenin bir köşesinde araştırmalarını yürütürken papaz olduktan sonra imkanları genişlemiş ve araştırmalarını yürütmesi için arzu ettiği genişlikte alan kendisine sağlanmıştır.Bununla beraber her şey yolunda gitmemiş aşırı şişmanlığı ,mendel’in materyali toplamak için dağlarda ve tepelerde uzun yürüyüşler yapmasını engellemiştir.

Mendel bulduğu sonuçları 1865 de yayınladığı zaman bilim otoriteleri tarafından kabul görmemişti. O dönemde kimse Mendel’in genetik biliminin temellerini keşfettiğini anlamamıştı. Mendel'in çalışmalarının geç farkedilmesinin sebebi olarak iki sebep gösterilir. Birincisi, Mendel'in o sıralar çok ünlü bir bilim adamı olmaması. İkincisi ise Mendel'in çalışmalarını duyurmak konusunda çok istekli davranmamış olduğu düşüncesi. Mendel genetik biliminin temeli olan buluşlarının anlaşılmasından 16 sene önce ileride bilim dünyasının seçkin bir adamı olacağından habersiz olarak 1884 yılında hayata gözlerini kapamıştır

Bugün Brünn Manastırının bahçesindeki anıt üzerinde İngilizce, Fransızca, Almanca ve Çekçe olmak üzere 4 ayrı dilde “Gregor Mendel kanunlarına esas olan çalışmalarını burada yaptı” cümlesi yazılıdır. Mendel’in bu kayda değer bulunmayan kuramı ölümünden 30 yıl sonra HUGO DE VRİES ve WEİSMANN adlı 2 bilim adamının çalışmalarıyla doğrulandı.bu bilim adamlarının çalışmaları olmasaydı Mendel’in bu devrimsel atılımı beklide daha uzun süre gün ışığına çıkmayacaktı

Hugo de Vries Weismann

Kaynakça BİLİMİN ÖNCÜLERİ Cemal yıldırım “SCİENTİFİC AMERİCAN” dergisinin 1966 Mart Nisan sayısı http://www.history.hacettepe.edu.tr/bilimtarihi/bilimadamlari/mendel_dosyalar/mendel.htm http://ridge.icu.ac.jp/gen-ed/mendel-gifs/05-mendel-res-explan.JPG

SEZEN GÜLAY 232067 ARİF TOPAL 240551