İŞLETME BİLİMİNE GİRİŞ Yrd. Doç. Dr. Esin ERTEMSİR

Bütün hayatımız boyunca irili ufaklı, değişik özellikler gösteren örgütlerle ilişki içinde yaşarız. Örneğin; hayata gözlerimizi bir hastanede açarız. Dört yaşlarında kreş’te eğitim hayatımıza başlar, evimizin karşısındaki bakkaldan gazete, ekmek alırız. Hayatımız böylece süregelir. En sevdiğimiz kıyafetleri aldığımız Kadıköy’deki mağaza, spor yaptığımız kulüp, gittiğimiz sinema, bazen arkadaşlarımızla buluştuğumuz Moda’daki kafeterya, yaz tatilinde Bodrum’da kaldığımız otel, dil öğrenmek için Londra’da gittiğimiz dil okulu, mezun olduğumuzda işe başladığımız şirket, hayat sigortamızı yaptırdığımız firma, mevduatlarımızı değerlendirdiğimiz banka, hisse senetlerine sahip olduğumuz anonim şirket, üyesi olduğumuz sivil toplum kuruluşu, hepsi birer işletmedir. Bu işletmelerin hepsi değişik nitelikte ve değişik amaçlar için kurulmuştur. İşletme nedir? Ne iş yapar? şimdi birlikte tanımaya başlayalım:

İşletme Biliminin Tarihi Gelişimi Hukuk Bilimi: İnsan ihtiyaçlarını karşılamak için, ihtiyaçları karşılayacak kıt kaynaklarla sonsuz ihtiyaçlar arasında adil bir denge kurmaya çalışmaktaydı. İktisat Bilimi: Mevcut kaynakların sınırlı, insan ihtiyaçlarının ise sınırsız olması, iktisat biliminin ortaya çıkma nedenidir. İktisat bilimi kaynakların kıt olması nedeniyle insanların yaptıkları tercihler ve bu tercihler nedeniyle aralarındaki ilişkiyi inceleyen bir bilimdir.

İşletme Biliminin Tarihi Gelişimi Çağdaş işletme olgusuna ev ekonomisi ve trampa ekonomisinden geçilerek gelinmiştir. Sanayi Devrimi ile beraber yaşanan gelişmeler, işletmelerin sayıca artmasına ve karmaşıklaşmasına yol açmıştır. Tüm bu gelişmeler, profesyonel yönetici yetiştiren okulların yayılmasını sağlamıştır.

Ekonomik Yaşam ve İhtiyaçlar Ekonomi, işletmeler ve diğer öğelerden oluşan örgütlü yapıyı inceleyen bir bilim dalıdır. İşletme olarak adlandırılan ekonomik birimlerin incelenmesi ise «işletme bilimi» tarafından gerçekleştirilir. İşletmeciliğin ilgilendiği konular kapsamında, işletme içi faaliyetlerin yanı sıra ekonomik ve sosyal çevrenin oluşturduğu işletme dışı faaliyetler de yer alır. Ekonomik faaliyetlerin temelinde insan ihtiyaçlarının karşılanması yatmaktadır.

İhtiyaç gereklilik, yokluk Ekonomik bir kavram olarak ihtiyaç; “giderilmek isteği ile birlikteki yokluk duygusu” olarak tanımlanabilir.

Yeni Üretim Sistemi 17. Yüzyılda evsel üretim sistemi ve dışarıya iş verme sistemi olarak tanımlanan iki yeni üretim sistemi geçerli olmuştur. Evsel üretim sisteminde insanlar ürünleri kendi evlerinde üretiyor ve daha sonra bu ürünler yerel panayırlarda satılıyordu. Dışarıya iş verme sisteminde ise girişimciler hammaddeleri sağlıyor, işler işçilerin evlerinde gerçekleştiriliyor ve tüccarlar işçilere parça başına ücret ödüyordu. Sanayi Devrimiyle sipariş üzerine üretimin yerini makinelerin üretim sürecinde kullanıldığı kitlesel üretime geçildi.

Yeni Fabrika Sistemi Sanayi Devrimiyle işler işçilerin yaşadığı evlere değil, işçiler makinelerin bulunduğu evlere diğer bir ifadeyle fabrikalara gitmeye başladı. Bunun sonucunda fabrika üretim sistemi ortaya çıkmıştır. Fabrika sistemi; İş akışı, Üretim planlaması Üretim işlem standartları, İşbölümü, İş etüdü, Yönetici ve diğer personelin eğitilmesi, Ürün standartlaştırması, İstatistiki kayıtlar gibi yöntem ve tekniklerin geliştirilmesine katkıda bulunmuştur.

Sanayi Devriminin İşletme ve İşletme Yönetimi Üzerindeki Etkileri Üretici ile tüketicinin karşılaşma imkanlarının azalması, Çalışanlar arasında çırak-kalfa-usta ilişkisinin ortadan kalkması, İşçinin dar bir çevrenin üyesi olmaktan çıkarak geniş bir grubun uzmanlaşmış bir üyesi durumuna gelerek kendi başına buyruk olmaktan kurtulması, Yöneticinin küçük bir grup yerine uzmanlık alanları açısından birbirlerini bütünleyen büyük bir grubu ortak amaç doğrultusunda yönetme görevini üstlenmesi, İşçi-işveren arasında çıkar zıtlığının belirginleşmesi,

Sanayi Devriminin İşletme ve İşletme Yönetimi Üzerindeki Etkileri Sermaye şirketlerinin, özellikle anonim şirketlerin gelişmesiyle işletme sahipliği ile yöneticiliğinin birbirinden ayrılması, İşçi ve işçi sendikası sayılarında artışların olması, İşbölümü zorunluluk haline gelmiştir. El yeteneğinin ve becerisinin yerini makine ile üretim ve verimliliği arttırmak almıştır. Fabrikalarda çok kişinin çalışması yönetim ve organizasyon sorunlarını beraberinde getirmiştir. Sermaye birikimi, nakdi (parasal) birikim ve toprağa yatırım yerini sanayi üretim araçlarına yatırıma bırakmış ve ticaret ile uğraşanlar sanayiciliğe yönelmiştir.

Sanayi Devriminin İşletme ve İşletme Yönetimi Üzerindeki Etkileri Ücret sistemleri ortaya çıkmıştır. Sanayiinin gelişmesiyle birlikte ekonomik, sosyal ve politik sorunlar değişmiş, özellikle sanayi kapitalizminin sorunları olarak büyük işletmelerin örgütlenmeleri, tekelleşme, iç ve dış pazar bulma, finansman konuları önem kazanmaya başlamıştır.

1. SİSTEM KAVRAMI VE SİSTEMDE İŞLETMENİN YERİ Sistem; “belirli parçalardan (alt birimlerden, alt sistemlerden) oluşan,bu parçalar arasında belirli ilişkiler olan, bu parçaların aynı zamanda dış çevre ile de ilişkisi bulunduğu varsayılan bir bütün” olarak tanımlanabilmektedir.

Yeryüzündeki sistemler basitten karmaşığa doğru belirli bir hiyerarşi içinde 9’lu sınıfa ayrılmaktadır: • Statik yapı düzeyindeki sistemler (masa, binalar), • Bazı belirli hareketlere sahip basit dinamik sistemler düzeyi (güneş sistemi, saatlerin çalışması) • Kontrol mekanizmalı sistem veya sibernetik (kendi kendini ayarlayan) sistemi (makineli tüfek, termostat) • Kendi kendini koruyucu ve çevre ile etkileşimi olan açık sistem (canlı hücreler), • Jenetik-toplumsal düzey sistemi (bitkiler), • Hayvan sistemi, • İnsan sistemi, • Sosyal sistemler, • Fizikötesi sistemler (bağıntılar); aksiyom ve postülalar sistemi

1. SİSTEM KAVRAMI VE SİSTEMDE İŞLETMENİN YERİ 1.2. Sistemde İşletmenin Yeri ve Alt Sistemleri 1.2.1. Sistemde İşletmenin Yeri İşletmenin tüm bu sistemler ile ilişkisini ve genel sistem kavramı içindeki yerini ele alacak olursak, aşağıdaki gibi bir tanım yapmak uygun olacaktır: “Bir sistem olarak işletme; belirli amaçlara ulaşmak için faaliyete geçen, çeşitli girdilerden faydalanan,sağladığı kaynaklardan bir dizi işlemlerle çıktılar elde eden ve bu faaliyetleri düzenli bir şekilde gerçekleştirebilmek için geri iletimde bulunan alt sistemler bütünüdür”.

1. SİSTEM KAVRAMI VE SİSTEMDE İŞLETMENİN YERİ 1.2. Sistemde İşletmenin Yeri ve Alt Sistemleri 1.2.2. İşletmenin Alt Sistemleri Ekonomik sistemin alt sistemi olan işletme sisteminin kendisi de bir sistemdir. İşletme sisteminin de kendi alt sistemleri bulunmaktadır. Bu alt sistemleri aşağıdaki şekilde gruplandırılabilir: Yönetim alt sistemleri Teknik alt sistem Psiko-sosyal alt sistem Yapısal alt sistem Fonksiyonel alt sistem

Birincil (İlkel) Alt Sistemler: 1. Sınır Alanı (Destekleyici) Alt Sistemleri: • Tedarik sistemi: Bu sistem çevreden girdi temini ile ilgili sistemdir. • Satış alt sistemi: İşletmenin çıktılarını elden çıkarma ile ilgili sistemdir. 2. Üretim Sistemi veya Teknik Sistem: Sistemin ana işlevi, girdileri belirli teknolojileri kullanarak çıktılara dönüştürmektir. • Zincirleme Teknoloji • Aracı Teknoloji • Yoğun Teknoloji • Uyumlayıcı Alt Sistem İkincil Alt Sistemler: 1. Varlığı Koruma Alt Sistemi 2. Yönetsel Alt Sistem

2. İŞLETME KAVRAMI VE FAALİYET SÜRECİ Başlangıçta işletme bilimi ortak noktalar nedeniyle, ekonomi biliminin bir dalı olarak gelişmiştir. Özellikle sanayi devrimi sonrası, Adam Smith’in Klasik Firma Teorisi’nin etkisi ve bilimsel yönetim alanında yaptığı katkı bunu gerektirmiştir. Bilimsel yönetim düşüncesinden sonra oluşan ilerlemeler, Neo-Klasik yönetim teorisi ve sistem yaklaşımı, işletme biliminin bağımsız olarak gelişmesini ve ekonomi biliminden ayrı incelenmesi gereğini de beraberinde getirmiştir.

2. İŞLETME KAVRAMI VE FAALİYET SÜRECİ İlişkide olduğumuz işletmelere baktığımızda genel görünüş itibariyle; bazılarının sadece mal üretiminde, bazılarının hizmet üretiminde ve bir kısmının da her ikisinin (mal ve hizmetler) üretiminde, faaliyet gösterdikleri izlenmektedir. Örneğin; Ülkemizde Borusan Holding bünyesinde; BORÇELİK, BORUSAN ENERJİ GRUBU, BORUSAN LOJİSTİK GRUBU gibi çeşitli alanlarda faaliyet gösteren “üretim, pazarlama ve destek şirketleri” bulunmaktadır. Benzer şekilde, LASSA Lastik Fabrikası lastik, Tepe AKFEN TAV “havalimanları işletmeciliği”, BOTAŞ Rafinerisi “petrol ürünleri üretimi”, Türkiye Şeker Fabrikaları ve TARİŞ “tarımsal ürünlerin üretimi” ni yapmaktadır. İş Bankası, Ziraat Bankası, AKBANK gibi işletmeler “bankacılık hizmeti”, SETUR Turizm işletmesi “ulaşım ve dinlenme hizmeti”, Sosyal Sigortalar Kurumu “sosyal güvenlik hizmeti” nin yerine getirilmesi gibi farklı konularda faaliyetler göstermektedirler.

2. İŞLETME KAVRAMI VE FAALİYET SÜRECİ Tüm bu değişik türdeki işletmeleri ve onları inceleyen “İşletme Bilimi” ni anlayabilmek, öncelikle işletme kavramını tanımlayabilmek ve kavramsal olarak nelere işaret ettiğini ayırt etmekle mümkündür. İşletme terimi sözlük anlamı olarak üç farklı anlamda kullanılabilmektedir. Bu anlamlar; - Bir aracı çalıştırma, ona “iş gördürme” - Çeşitli işlerin, faaliyetlerin yapıldığı yer, “iş-yeri” - Maddi ve beşeri unsurlardan oluşan bir “üretim birimi” olarak belirlenebilir.

2. İŞLETME KAVRAMI VE FAALİYET SÜRECİ 2.2. İşletme Faaliyet Süreci

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.1. İşletme Tanımı İşletme; “Üretim faktörlerinin bir araya getirilerek, doğada kıt olarak bulunan, insanların ihtiyaç duydukları, mal ve/veya hizmeti üreten ve/veya pazarlayan, kar amacı güden; ekonomik, yönetsel, sosyal, teknik ve hukuki birim” dir. Başka bir tanıma göre ise işletme; “Belirli bir amacı gerçekleştirmek için kurulan, üretim faktörlerini uyumlu bir şekilde bir araya getirerek toplumun ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmetleri üreten ekonomik bir birim” dir.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.1. İşletme Tanımı İşletmenin kurulabilmesi için başlıca 4 temel kaynağa ihtiyaç vardır: Hammadde, binalar ve teçhizatlardan oluşan “maddi kaynaklar” Ücret ve maaş karşılığı emeklerini işletmeye sunan “insan kaynakları” Maaş ve ücretlerin ödenmesi, hammadde alımı ve işletme faaliyetlerinin sürdürülmesi için gerekli olan “finansal kaynaklar” Tüm bu kaynakların ne zaman, nerede, nasıl kullanılacağı, nasıl elde edileceği ile ilgili “bilgi kaynakları”

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri • Ekonomik sistem • Gereksinim • Arz ve talep • Tüketim ve tüketici • Mal – hizmet • Üretim • Üretim faktörleri • Girişim (Teşebbüs)

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.1. Ekonomik Sistem İşletmeler, toplumsal ekonomik sistemin temel birimleridir. Ekonomik sistem, “bir ülkenin sahip olduğu kaynakların,vatandaşların gereksinme ve isteklerinin karşılanması amacıyla, bireyler ve kurumları arasındaki dağılımını düzenleyen kurallar bütünüdür”.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.2. Gereksinim Ekonomik yaşamın çıkış noktasını ve işletmelerin var oluş nedenini insan gereksinimleri oluşturur. İnsanların maddi ve kültürel varlıklarını sürdürmek ve geliştirmek için çeşitli mal ve hizmetlere karşı duydukları isteğe, bu isteğin yarattığı gerginlik ya da açlığa “gereksinim” adı verilir. Gereksinimler uygun mal ve hizmetlerin tüketilmeleri ile giderilir. Malların bu gereksinimleri giderme niteliğine “fayda” denir.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.2. Gereksinim İnsanların gereksinim ve isteklerin bir bölümünün kesinlikle karşılanmaları ve doyurulmaları gerekir; eğer bu sağlanamıyorsa kişilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri olanaksızlaşır. Maslow hiyerarşik olarak insan gereksinimlerini 5 ayrı basamakta göstermiştir.

Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.3. Arz ve Talep İnsanların gereksinimlerini gidermek yönünde davranışta bulunması talebi doğurur. Talep, “satın alma gücü bulunan bireylerin ekonomik mal ve hizmetlere karşı gösterdikleri istekleri” dir. İşletmelerin, ürettikleri mal ve hizmetlere olan talepten söz edebilmeleri için bazı koşulların bir arada olması gerekir. Bu koşullar; • Mala karşı duyulan gereksinim ya da istek, • Malın karşılığını ödeme isteği, • Karşılığı ödeyebilecek gelir düzeyidir.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.3. Arz ve Talep “Talep karşısında işletmelerin, tüketicilerin gereksinimlerini karşılamak üzere mal ve hizmet sunumunda bulunmaları’’ arz olarak nitelenir. Arz ve talep, insan gereksinimlerinin giderilmesi için, tüketici ve üreticilerin bir araya geldiği ekonomik bir eğilimdir. Müşteri talep eder, işletmeler de bu talepleri karşılamak üzere uygun yer ve zamanda arz da bulunur.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.4. Tüketim ve Tüketici Tüketim; “insan gereksinimlerini ve isteklerini karşılamak amacıyla üretilen mal ve hizmetlerin kullanımı” dır. Tüketim işlemini gerçekleştiren bireylere ya da örgütlere “tüketici” adı verilir. Başka bir deyişle; “gereksinim ve isteklerini karşılamak amacıyla, mal ya da hizmetleri kullanan bireyler ya da örgütler’’ tüketici olarak adlandırırlar. Tüketicileri de satın alma ve kullanma amaçları yönünden “son (nihai) tüketici’’ ve “endüstriyel tüketici” olarak ikiye ayrılır.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.4. Tüketim ve Tüketici Son tüketici; “kişisel ya da ailevi gereksinimleri nedeniyle bir mal ya da hizmeti satın alan birey ya da kuruluş” tur. Endüstriyel tüketici; “üretim, yeniden satma ya da işletme kurma amacıyla satın almada bulunan bireyler ya da örgütler” dir.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.5. Mal ve Hizmet “İnsan gereksinimlerini gidermeye yarayan somut nesnelere” mal adı verilir. İşletme biliminde mal kavramı, “üretilmesi için çaba, emek harcanan nesnelere” yönelik olarak kullanılır

Mal ve Hizmetlerin Belirgin Ayırıcı Özellikleri

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.5. Mal ve Hizmet Üretim aşamasında çaba harcanıp harcanmaması açısından ele alındığında ise; işletmelerin ürettikleri mallar “ekonomik olmayan mallar” ve “ekonomik mallar” olarak ikiye ayrılır. Ekonomik olmayan mallar: Serbest mallar da denir. Elde etmek için hiçbir çaba gerektirmeyen ve doğada hazır bulunan mallardır. Örneğin; soluduğumuz hava, güneş ışığı, yağmur suyu gibi… Ekonomik mallar: Elde etmek için emek harcanan ve işletmeciliğin temelini oluşturan mallardır. İşletmeler tarafından üretilen tüm ürünler bu anlamdaki mal kavramına girer. Örneğin; ekmek, buzdolabı, uçak, bilgisayar gibi…

Üretim, “Kıt malların miktarını ya da faydasını arttırmak amacıyla harcanan çabaların tümüdür.” Miktarı arttırmadan faydayı arttırmanın yolları: Şekil faydası yaratmak, Mekan faydası yaratmak, Zaman faydası yaratmak, Mülkiyet faydası yaratmak.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.5. Mal ve Hizmet Ekonomik malların iki önemli özelliği vardır: insan gereksinimlerini karşılamalı başka deyişle; “faydalı” olmalıdır. Doğada “kıt” olmalıdır. Ekonomik malları aynı zamanda gereksinimleri giderme özellikleri yönünden ikiye ayırabiliriz: Tüketim malları Üretim malları

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.5. Mal ve Hizmet Tüketim malları: Gereksinimleri doğrudan doğruya giderebilen mallardır. Bu mallar, son tüketicilerce kişisel ya da aile gereksinimlerini karşılamak için işlenirler. Örneğin; ekmek,ayakkabı, çamaşır makinesi, televizyon gibi… Üretim malları (Endüstriyel mallar/Yatırım malları): Başka bir malın üretilmesi için gerekli olan mallardır. Başka deyişle, “tüketim malları, başka yatırım malları üretmek, bir işletmenin işleyişini kolaylaştırmak için kullanılan mallar bu sınıfa girer. Örneğin: işletme binası, işletme donanımı, makineler, hammaddeler, işlenmiş maddeler gibi…

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.5. Mal ve Hizmet Ekonomik malların sınıflandırılmasında diğer bir ölçüt de, bu malların kullanım süreleridir. Bu açıdan bakıldığın mallar; “dayanıklı mallar”, “dayanıksız mallar’’ olarak ikiye ayrılırlar. Dayanıksız mallar: Bir kez ya da kısa süreli kullanım sonucunda tüketilip yok edilen mallardır. Marketten aldığımız yoğurt, peynir, bisküvi gibi gıda maddeleri dayanıksız tüketim mallarıdır. Dayanıklı mallar: Bir defa kullanım ile tükenmeyen, uzun süreli kullanımla yavaş yavaş yok edilen mal türüdür. Örneğin; televizyon, buzdolabı, çamaşır makinesi bir kez kullanıldığında ömrünü tüketmez.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.5. Mal ve Hizmet İnsan gereksinmelerini karşılayan ancak somut olmayan araçlara ise hizmet adı verilir. Otel işletmeleri, otobüs işletmeleri, hastaneler vb. hizmet üretir. Muhasebeci, avukat, doktor, öğretmen vb. gibi hizmet üretimi yapan kişilerdir. Bu kişilerin gerçekleştirdikleri iş, hizmet üretimidir.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.6. Üretim “Doğal kaynaklara sermaye ve insan emeği uygulanması işlemine” üretim adı verilir. Üretim, “Girdiyi, çıktıya dönüştürme işi” olarak da ifade edilebilir. Üretimde amaç, insan gereksinimlerinin karşılanması veya tatmin edilmesidir. Bu açıdan üretimi, “insan ihtiyaçlarını gideren mal ve hizmetleri elde etmek amacıyla yapılan her türlü çaba veya faaliyet” olarak da tanımlayabiliriz.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.7. Üretim Faktörleri Mal ve hizmetleri ortaya koymak, kısaca üretim yapabilmek için bir takım öğelerin bulunması ve bunların birleştirilmesi gerekir. Örneğin; buğdayı elde etmek için tarla, tarlayı sürmek için traktör, traktörü kullanmak için insan gibi öğeler gereklidir. Tüm bu öğelere “üretim faktörleri (öğeleri)” adı verilir.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.7. Üretim Faktörleri İşletme bilimine göre başlıca üretim faktörleri şu şekilde sıralanmaktadır: Emek (işgücü) Sermaye Doğal kaynaklar Girişimci (müteşebbis) Teknoloji (üretim yöntemi)

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.7. Üretim Faktörleri Emek: “İnsanların veya iş görenlerin bir işte ortaya koydukları bedensel ve düşünsel (zihinsel) çabalara “emek veya işgücü” adı verilir. Sermaye: “İşletmenin amacına ve üretim faaliyetlerine uygun olarak toplanmış maddi ve gayri maddi varlıkların tümü” dür. Doğa (Tabiat - Doğal Kaynaklar): Tabiat, toprak veya doğal kaynaklar adı verilen doğa, yeryüzünün altında ve üstünde bulunan tüm kaynakları kapsamaktadır. Örneğin; toprak, su, maden ve mineraller, petrol ve orman önemli sayılabilen doğal üretim faktörlerini oluştururlar. Girişimci: “Kar sağlamak amacıyla işletmeyi kuran ve genellikle harekete geçiren kişi” dir. Teknoloji: “Mal ve hizmetlerin tasarımı (planlanması), üretimi, geliştirilmesi ve dağıtımı (pazarlanması) gibi işlevleri olanaklı kılan mühendislik ve yönetime ilişkin bilgilerin tümü” dür.

3. İŞLETME TANIMI VE BİLEŞENLERİ 3.2. İşletmenin Bileşenleri 3.2.8. Girişim Teşebbüs veya girişim sözcüğü genelde işletme kavramı ile aynı anlama gelmektedir. Bazen işletme literatüründe, işletme ile teşebbüs arasında bir ayrım yapıldığını ve teşebbüsün işletmeye göre daha geniş bir örgüt sayıldığını görmek mümkündür. Teşebbüs; “hukuki, iktisadi ve mali bir birim” olarak görülür. “Bir veya birden çok işletme kurup işleten bir örgüttür’’ denilir.

4. İŞLETMEDE RASYONALİZASYON VE BAŞARI ÖLÇÜTLERİ Bilimsel Yönetim Hareketi (Frederick W. Taylor) Rasyonalizasyon, “Bir ekonomik kuruluşun veya işletmenin daha iyi, daha verimli, daha etkin,daha prodüktif ve daha ekonomik çalışmasını sağlayacak tedbirlerin alınması işlemine” denir. Rasyonellik ilkeleri üçe ayrılır: Verimlilik • Etkinlik • Ekonomiklik

4. İŞLETMEDE RASYONALİZASYON VE BAŞARI ÖLÇÜTLERİ 4.2. Başarı Ölçütleri 4.2.1. Etkinlik Teknik etkinlik: Teknik etkinlik iki farklı şekilde tanımlanabilir. Bunlar; İşletme faaliyetlerinin belirlenen niceliksel standartlara ulaşabilme derecesidir. Belirli bir işi en ucuz yoldan yerine getirmek ya da belirli bir çıktıyı elden gelen en düşük girdi ile sağlayabilmektedir. Ekonomik etkinlik: İşletmelerin ellerinde bulunan kıt kaynakları en iyi biçimde kullanma derecesidir.

Etkinlik, işletmenin amacına ulaşabilme yeteneğini olarak ifade edilir. Gerçekleştirilen Durum Etkinlik = -------------------------------- x 100 Amaçlanan Durum

4. İŞLETMEDE RASYONALİZASYON VE BAŞARI ÖLÇÜTLERİ 4.2. Başarı Ölçütleri 4.2.2. Verimlilik (Prodüktivite) Verimlilik, “Üretimden elde edilen çıktıların fiziksel niceliklerinin, üretimde harcanan girdilerin fiziksel niceliklerine oranıdır” diye tanımlanabilir.

Emek Verimliliği = -------------------------- Toplam Saat Üretim Miktarı Emek Verimliliği = -------------------------- Toplam Saat Sermaye Verimliliği = ----------------------- Duran Varlıklar Sermaye Verimliliği = ----------------------- Makine Sayısı

4. İŞLETMEDE RASYONALİZASYON VE BAŞARI ÖLÇÜTLERİ 4.2. Başarı Ölçütleri 4.2.3. Ekonomiklik (İktisadilik) Ekonomiklik, “üretimin satış tutarının, üretimin maliyet tutarına oranlanması” dır.

Toplam Satış Tutarı Ekonomiklik = --------------------------------------------- Üretimin Toplam Maliyet Giderleri Bu oranın 1’den büyük olması işletmenin başarısını yansıtır. Üretim miktarı arttıkça birim başına maliyet giderlerinin azalacağı da bir gerçektir. Ekonomikliğin 1’den küçük olması işletmenin ekonomik olmadığını gösterir. Ekonomikliğin 1’e eşit olması ise pay ve paydanın birbirine eşit olduğu anlamına gelir.

4. İŞLETMEDE RASYONALİZASYON VE BAŞARI ÖLÇÜTLERİ 4.2. Başarı Ölçütleri 4.2.4. Karlılık (Rantabilite) Karlılık; “Belirli bir zaman kesiti içinde, işletme faaliyetleri sonucunda elde olunan toplam net karın, o zaman kesitinde kullanılan sermayeye oranı” olarak tanımlanabilir.

Karlılık = --------------- Sermaye Bu oranın yüksekliği işletme başarısını yansıtır. Bu amaçla üretim miktarı ve satış fiyatının yüksek tutulması, buna karşılık üretimin maliyet giderleri ve sermayenin düşük olması gerekir.

Finansal Karlılık = -------------------------- Özsermaye Net Kar Finansal Karlılık = -------------------------- Özsermaye Öz sermaye, bir işletmenin sahip olduğu varlıklar toplamıdır. Öz sermayeyi bulmak için varsa işletmenin borçlarını toplam sermayeden düşmek gerekir. Net kar, bir işletmenin belirli bir dönemde elde ettiği toplam gelirlerden tüm giderler ve vergiler düşüldükten sonra geriye kalan olumlu farkı ifade eder.