ÖNLEME MEKANİZMASI: ERKEN UYARI MODELİ Doç. Dr. Serra Müderrisoğlu Boğaziçi Üniversitesi

Konuşmanın akışı: Önleme yaklaşımı Okul bazında önleme çalışmaları Önleme mekanizması: Erken Uyarı Modeli Modelin unsurları Varolan okul için kurul ve programlarla örtüşmesi Şimdiye kadar yapılan çalışmalar ve gelecekle atılacak adımlar

Önleme yaklaşımı

Neden Önleme? Çocukluk döneminde risklere maruz kalarak kaçırılan olumlu gelişim fırsatları bir daha yakalanamaz (ör. eğitimden kopmak). Bu yüzden, çocukların gelişimini olumsuz yönde etkileyecek risk faktörlerini zamanında ve erken dönemde tanılamak ve gerekli hizmetlere yönlendirmek önlemenin ilk adımıdır.

Neden Önleme? Ancak çocukların belirli risklerden korunmaları onların mutlaka olumlu bir gelişim içinde olacaklarını garantilemez. Çocukların olumlu gelişimini desteklemek için onların gelişimsel ihtiyaçlarını, ailesinin çocuğunun gelişimini destekleme kapasiteleri ve yaşadığı çevredeki koşulları değerlendirerek gerekli hizmetlere yönlendirme önleme açısından çok önemlidir.

Tüm önleme çalışmaları risklere ve koruyucu faktörlere yönelik çalışmalar yürütmektedirler. Bir bakanlığın ya da kurumun tek başına yapabileceği bir planlama, uygulama ve değerlendirme alanı değildir. Erken uyarı mekanizmasına ve bu mekanizma ile tespit edilen çocuk ve ailelere yönelik programların yürütülmesine ihtiyaç vardır.

Önlemenin Ayakları: Erken Uyarı mekanizması Etkin, ulaşılır sosyal hizmetler, danışmanlık hizmetleri ve sosyal yardımlar Ebeveynlere yönelik programlar Ebeveyn eğitimleri Aile müdahale programları Çocuklara yönelik programlar Yaşam Becerileri Eğitimi Sosyal Beceri eğitimi Problem-çözme ve başetme becerileri eğitimi Kendini koruma eğitimi Ebeveynliğe hazırlık eğitimi

“RİSKİ GÖRMEK İSTİYORUM” MEB GM, İL ve İLÇE Valilik Önleme Anlayışı “RİSKİ GÖRMEK İSTİYORUM” İlgili Kurumlar halk Öğretmenler OKUL İDARESİ

Ön Değerlendirme süreci PDR desteği İdari Destek Taramalar Uygulama Ön Değerlendirme süreci PDR desteği RAM Önleyici Hizmetlere yönlendirme

İyi Uygulamalar (Bursa Örnekleri) Risk altındaki çocuklarla uygulanan ‘Biz de Varız’ projesi Okullarda çeşitli davranış veya duygusal sorun belirtileri olan öğrencileri okullarda olan kültürel, sanatsal, sportif ya da eğitsel faaliyetlere dahil etmek Okullarda gönüllü öğretmenlerle davranışsal ya da duygusal sorun yaşama riski taşıyan öğrencilerin uzun süreli birebir eşleştirilmeleri

İyi Uygulamalar (Bursa Örnekleri) Okul genelinde uygulanan Okullarda olumlu davranışların öne çıkarılması Ailelerle yakın temas içinde bulunulması ŞÖK toplantılarıın verimli kullanılması

Önleme Mekanizaması: Erken Uyarı Modeli

Modelin unsurları: Risk tarama süreci Risk tespiti sonucu ilgili kurumun içinde toplanan Risk Takip Kurulu’nun değerlendirme, yönlendirme ve plan takibi Gerekli iyileşme sağlanamamışsa daha detaylı inceleme ve yönlendirme için Ön Değerlendirme Uzman Ekibe yönlendirme

Risk Tarama Bilgi Formları: 0-18 yaş sağlık/eğitim kurumu tarafından taranması Sağlık Personeli formu (ÇPGD formu) Sınıf öğretmeni soruları – e-okul – ER-ADEY Sınıf rehber öğretmeni soruları (5.-8. sınıf) e-okul - ADEY Sınıf rehber öğretmeni formu (9.-12. sınıf) Öğrenci formu (5.-12. sınıf)

Risk Tarama Süreci Temel alanlar: Aile yapısı ve işleyişi ile ilgili riskler Maddi durum ile ilgili riskler Ebeveynlik kapasitesi ile ilgili riskler Bebek/Çocuk Gelişim ve çocuk ile ilgili riskler

Riskler Nelerdir? Neden? 1. Maddi yetersizlik: çünkü ciddi boyuttaki maddi sorunlar ebeveynlerin bakım verme kapasitesini düşürür 2. Aile yapısına ilişkin riskler: çünkü şiddetli geçimsizlik, aile içi şiddet, ayrılma boşanma, terk, üveylik durumu çocuğun sağlıklı bir ortamda büyümesine engel olabilir, ihmal ve istismar durumunu doğurabilir 3. Ebeveynlik kapasitesine ilişkin riskler: çünkü kendi sorunları yüzünde çocuğuyla yeterince ilgilenemeyen ebeveynler çocuğun gelişimini olumsuz olarak etkiler 4. Çocuğun gelişimsel sürecinde oluşan riskler: çünkü ciddi duygusal ve davranışsal sorunları olan çocuklar, zamanında gelişimsel zorlukları farkedilmemiş çocuklar daha sonraki gelişim evrelerine daha da yoğun olumsuzluklar ile başlarlar 5. İhmal ve istismar: çünkü bir kez ihmal ya da istismar yaşamış çocuğun duygusal ve fiziksel sağlığına geri dönüşü son derece zordur.

Maddi Yetersizlik Riskine ilişkin Göstergeler Aile Yapısı Riskine ilişkin Göstergeler Ebeveynlik Kapasitesi Riskine İlişkin Göstergeler 1. Ekonomik zorluk 1. Çocuğun ebeveyn bakımından yoksun olması 1. Ailede yakın dönemde travmatik olaylar (kayıp, boşanma gibi) 2. Günlük ya da mevsimlik işlerde çalışan ebeveynler 2. Parçalanmış aile 2. Ebeveynin çocukla ilgilenmemesi 3. Öğrencinin çalışması, 3. Kalabalık ve çok çocuklu aileler 3. Ebeveynde çocuğa karşı olumsuz davranış bulunması 4. Göç alan yoksul mahallelerde oturmak 4. Aile içi çatışma ve şiddet 4. Ebeveynde ciddi psikiyatrik tanının bulunması (şizofreni gibi) 5. Okula ulaşım zorluğu 5. Çocuğun ailesiyle yaşamaması 5. Ailede İstismara uğramış başka çocuğun olması 6. Evde yeterli oda olmaması 6. Ailede SHÇEK bakımı altında olan bir çocuğun olması 7. Kalabalık ve çok çocuklu aile 7. Çocuğa ebeveyn desteğinin yetersiz olması 8. Ailenin bir kurumdan yardım alması 9. Ağabey ya da ablasının okulu terk etmiş olması 10. Ailede temel gereksinimlerin karşılanamaması

Çocuğun Gelişimine İlişkin Risk Göstergeleri 1. Ruhsal sorunlar 11. Okula aidiyet hissinin düşüklüğü 2. Öğretmenleri sevmeme 12. Öğrencinin eğitime karşı olumsuz tutumu 3. Fiziksel engelinin olması 13. Öğrencinin çalışması 4. Başarısızlık korkusu 14. Geçmiş devamsızlık 5. Sigara ve alkol kullanımı 15. Dersleri takip edememe 6. Davranış sorunları 16. Öğrenme açısından oldukça geride olma 7. Hiperaktivite 17. RAM tarafından değerlendirme ihtiyacı 8. Kural koymakta ve uygulamakta zorlanan ebeveynler 9. Uyum ve davranış sorunu olan arkadaşlar 10. Düşük akademik başarı

Risk Takip Kurulu - RİTA Okullarda tarama sonucu risk taşıyan çocukların ivedilikle gerekli yönlendirmeler sonucu hizmetlere ulaştırılmaları istenmektedir. Eğitim kurumlarında: Rehberlik Hizmetleri Yürütme Kurulu’nun alt unsuru olarak çalışabilecek RTK her riskli çocuk için o çocuktan sorumlu Okul müdür yardımcısı Psikolojik danışman Sınıf rehber öğretmeni toplanır Sorun değerlendirilip Plan hazırlanır ve yönlendirme yapılır.

Ön Değerlendirme Ekibi 1. aşama erken uyarıda çözümlenememiş sorunların daha detaylı incelenmesi için bölgeden sorumlu bu konuda eğitilmiş Sosyal Hizmet Uzmanı (SHÇEK) ve Çocuk Polisinin ilgili okul/sağlık kurumuna gelerek çocuğa ilişkin tüm verilerin değerlendirilip gerekirse detaylı inceleme (SİR) yapması ve plan hazırlaması İstismar şüphesi var ise SHÇEK/Çocuk Koruma Merkezine yönlendirmesi Bu ekibin sorumlu olduğu bölgedeki çocukla ilişkili kurumlara ziyaret ederek destek sunması

Valilikteki Çocuk Hizmetleri Koordinasyon Merkezi İl bazında çocuklara yönelik: İhtiyaç analizi yapacak Riskleri önleme konusunda stratejiler geliştirecek İl Koordinasyon Kurulu ile eşgüdümlü çalışacak Gerek olduğunda yerel uzman mobil ekiplere sorun çözmede yardımcı olacak İl Milli Eğitim Müdürü, İl Sağlık Müdürü, İl SHÇEK Müdürü ve Kolluk Çocuk Şube Müdürü tarafından atanan kişiler düzenli olarak ofis koordinatörü ve uzmanı ile toplanacak

Okul içi işleyiş: Okullarda yöneticilerin önleme yaklaşımının öğretmenler tarafından benimsenmesi için önderlik yapması Yöneticilerin rehber öğretmenlerin erken uyarı ve önleme çalışmalarındaki rolünü öğretmenler için vurgulaması Müdür yardımcılarının Risk Takip Kurullarının toplanmasında, risk altındaki çocuklar için erken dönemde gerekli somut planların yapılmasında ve bu planların sonuçlarının izlenmesinde etkin rol alması

İdari yapı tarafından okullarda ‘erken dönemde riskleri yakalayan ve gerekli yönlendirmeler ile belli ölçüde olumsuz etkileri bertaraf eden öğretmenlerin’ takdir edilmesi

Örnek vaka: 6. sınıf öğrencisi olan Ayşe’nin annesi geçen sene ölmüş. Babası, yaşlı babaanne ve dedesi ile birlikte oturuyor. Maddi durum çok parlak değil. Baba ile öğretmen çok kolay görüşme ayarlayamıyor. Ayşe’nin başarısında düşüş var, akranlarla anlaşamıyor, içe kapanık/endişeli, öğretmen endişeli, okulla bağları zayıflıyor gibi görünüyor.

Öğrenilmesi gerekenler Ayşe’nin annesinin ölüm süreci ve yas sürecine ilişkin koşullar, Ayşe’nin ve ailedeki diğer fertlerin yas sürecinde nerede olduğu, annenin ölümü sonrasında oluşan koşullar ve değişimler nelerdir? Ailenin maddi koşulları, babanın iş koşulları nelerdir? Yaşadıkları evin/ortamın genel koşulları neler?

Evde Ayşe’ye ebeveynlik rolleri kimler tarafından ne kadar yeterli olarak verilebiliyor? Zorlayıcı koşullar neler? Babanın, babaanne ve dedenin fiziksel ve psikolojik durumu nedir? Ayşe’nin son dönemlerdeki okul ile ilişkisi, kendini okulda nasıl hissettiği, kendini akademik olarak nasıl gördüğü, okulda zorlandığı şeyler ve yardım istediği şeyler neler?

Ayşe’nin arkadaş çevresinde kimler var, genel olarak arkadaşlarıyla ilişkileri nasıl? Olumlu ilişkileri var mı? Ayşe’nin genel psikolojik, davranışsal durumu nedir? Bugün ve gelecek le ilgili kaygıları neler? Ayşe’nin kendi gözüyle neleri sorun olarak görüyor ve ne tür bir yardım istiyor?

Öğrenmek için yapılması gerekenler Sınıf rehber öğretmeni öncelikle Ayşe ile koşullarını ve öğrencinin düşüncelerini öğrenmek için bireysel olarak konuşur. Sınıf rehber öğretmeni Ayşe’nin babasını okula görüşmeye davet eder ve babanın gözünden durumu daha iyi anlamak için görüşür. Gerekli görülürse rehber öğretmen Ayşe’yi bireysel görüşmeye alarak psikolojik süreçlerine dair bilgi edinir. Sınıf rehber öğretmeni okuldaki rehber öğretmene Ayşe ile ilgili bilgi verir ve beraber ev ziyaretini planlarlar. Sınıf rehber öğretmeni ve rehber öğretmen ev ziyareti yaparak hem Ayşe’nin ev ortamını gözlemlerler hem de babaanne ve dedenin fiziksel ve ruhsal durumunu gözlemlemiş olurlar.

Ayşe ve babası ile bireysel görüşmeler ile ev ziyaretinde edinilen bilgiler ve izlenimler sonrasında Ayşe’nin risk koşulları ve sorun odakları tanımlanır. Sınıf rehber öğretmeni, rehber öğretmeni ve ilgili müdür yardımcısını RTK toplantısınıa davet eder. RTK’da Ayşe’nin sorun odaklarına ilişkin atılması gereken somut adımlar plana yazılır. Her adımın kimin tarafından yapılacağı belirtilir. Ayrıca planlanan adımlar ve sonuçlarının takibi için ne kadar süreye ihtiyaç olduğu planlanıp, bir sonraki takip/değerlendirme toplantısı planlanır. RTK’daki plan ve adımları sınıf rehber öğretmeni tarafından Ayşe’ye ve babasına bildirilir.

Yönlendirme kılavuzu El kitaplarında bulunan YILDIRIM ilçesi ve BURSA ili için ulaşılabilecek hizmetler listesi hazırlanmıştır. Bu kılavuz sayesinde Risk Takip Kurulunda hazırlanacak plan için gerekli yönlendirme bilgileri kolaylıkla ulaşılabilecektir.

Ön Değerlendirme Ekibine yönlendirme koşulları (Çoklu Risk) Aile yapısında ciddi sorunlar varsa (ebeveynlerden biri ölmüş, ebeveynlerden biri terk etmiş, boşanma/ayrılma yaşanmış ise, üveylik durumu var ise ya da aile içinde ciddi anlaşmazlıklar, şiddet var ise) Ebeveynlerin birinde ya da birinden fazlasında ebeveynlik fonksiyonlarını yerine getirebilmeyi engelleyen durumlar var ise (ağır psikiyatrik tablo (depresyon, şizofreni gibi), madde kullanımı ya da riski, ebeveynlerden birinde ciddi zeka geriliği) Maddi sorunlar var ise (ebeveynler işsiz, düzensiz çalışıyor ya da aileye gelen gelir en temel ihtiyaçları karşılamak için yeterli değil ise)

Ebeveyn çocuk yetiştirme konusunda bilgisiz ve zorlanıyor ise (örneğin, çocuğun özelliklerinin ebeveyn tarafından yeterli düzeyde anlaşılmadığı ve uygun şekilde davranılmadığı izlenimi var ise) Ebeveynin çocuğu ile gerekli düzeyde ilgilenemediği ya da ihmal etme riski bulunduğu izlenimi oluşmuş ise (ebeveyn ile çocuk arasında olumlu bir ilişkinin olmadığı görülmüş ya da düşünülmekte ise, çocukların yeterince ebeveynleri tarafından gözetim almadıkları inancı oluşursa, çocuğun kronik bir rahatsızlığına yeterli düzeyde gerekli tıbbi bakım verilmiyor ya da hekim tarafından takip edilmesi sağlanmıyor ise)

Ebeveyn çocuğunun okula gitmesi konusunda destekleyici bir tavır içinde değil ise (çocuğun okula gitmesi için gerekli destek sunulmuyor ya da okuldan aile içinde başka çocuk ya da yetişkinlere bakım vermek için alınma riski var ise) Aile içinde yakın dönemde ciddi kayıplar gerçekleşip aile bireyleri bu konuda yeterli başetme kapasitesi sergileyemiyorsa

Yapılanlar

Bakanlık düzeyinde Temel Eğitim GM ve Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri GM’nün ortak bir çalışma başlatarak ADEY ve Erken Uyarı modellerini bütünleştirme çalışmaları sürdürülmektedir. Yıldırım Erken Uyarı Yürütme Kurulunun kurulması ve yerel çalışmalara altyapı desteğini oluşturmaları

Eğitim kurumları ayağı: Öğretmen eğitimleri/yönlendirme bilgisi toplantısı Seçilen 2 okulda taramaların yapılması 12 mahalledeki okul müdürleriyle toplantı 12 mahalledeki okullardaki PDR uzmanlarıyla toplantı 2011 Eylül – Yıldırım İlçesindeki PDR/Rehber Öğretmenlere yönelik 2.5 günlük eğitim

Sağlık ayağı: 12 mahalledeki sağlık hizmeti verenlerle toplantı Ön Değerlendirme Ekipleri 2010 yaz boyu ilgili sağlık birimlerini dolaşarak bilgilendirme çalışması yaptı Ön Değerlendirme Ekipleri 2011 yaz boyu İl Sağlık işbirliği ile aile değerlendirmelerine katıldılar

İl Koordinasyon Kurulu ile işbirliği içinde: Valilik ofisinin kurulması Ön değerlendirme ekiplerinin oluşturulması Ön değerlendirme ekiplerinin eğitilmesi İl bazında koordinasyon için işbirlikleri için protokol çalışmalarının başlaması Destek Mekanizmalarına Yönlendirme dokümanının hazırlanması