BÖLÜM 10: EVRENSEL TASARIM CHAPTER 10: UNIVERSAL DESIGN HUMAN COMPUTER INTERACTION AHMET AKINCI-BÖTE

Konu Başlıkları Evrensel Tasarım, sistemlerin herkes ve her durumda kullanılması için sistem tasarımı ile ilgilidir. Çoklu-Mod Sistemler etkileşimde birden fazla insan giriş kanallarını (duyu organlarını) kullanır. AHMET AKINCI-BÖTE

Konu Başlıkları Bu sistemler, Konuşmayı (speech) Sesi (non-speech sound) Dokunmayı (touch) El yazısını (Handwriting) Jestleri- el, yüz ve vücut hareketlerini (gestures) kullanabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

Konu Başlıkları Evrensel Tasarım, çeşitlilikler (farklılılar) için tasarım anlamına gelir. Bu farklılıklar şunlardır: Engelli insanlar (duyusal, fiziksel ve bilişsel) Farklı yaştaki insanlar Farklı kültür ve geçmişe sahip insanlar. AHMET AKINCI-BÖTE

Giriş Kullanıcılar için tasarımda, insan yetenekleri ve gereksinimleri önemlidir. Sormamız gereken soru şudur: Tasarımımızda insan farklılıklarını nasıl ele alacağız? Çünkü insanlar farklı yetenek ve zayıflığa sahiptirler, farklı geçmiş ve kültürden gelmektedirler, farklı ilgi alanı, bakış açısı ve deneyimlere sahiptirler, farklı yaştadırlar v.b. AHMET AKINCI-BÖTE

Giriş Evrensel tasarım, mümkün olan her durumda mümkün olduğu kadar çok insanın kullanmasını amaçlayan ürün tasarım sürecidir. Kitapta bunun manası her yetenekteki bütün insanlar tarafından kullanılabilen, her teknoloji platformu kullanılarak etkileşimli sistemler tasarımıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ Evrensel tasarımı, “mümkün olan her durumda mümkün olduğu kadar çok insanın kullanmasını amaçlayan ürün tasarım süreci” olarak tanımlamıştık. Acaba bu mümkün mü? Pratikte uygulanabilir mi? Maliyet buna engelleyici olur mu? AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ Gerçekte herkesin erişebileceği bir tasarım yapamayabiliriz. Ayrıca herkesin aynı ürünü kullanarak aynı deneyime sahip olacağından da emin olamayız. Fakat evrensel tasarım amaçları doğrultusunda çalışmalı ve eşit deneyim sağlamayı denemeliyiz. AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 1990’larda North Carolina State Üniversitesinden bir grup, 7 tane evrensel tasarım ilkesini önermişlerdir. Bütün alanlar için uygun olan bu ilkeler etkileşimli sistem tasarımı için de kullanılabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ Eşit-Adil Kullanım İlkesi (equitable use) Tasarım değişik yetenekteki insanlar için kullanışlı ve ilgi çekici olmalıdır. Hiçbir kullanıcı dışta bırakılmamalıdır. Eğer mümkünse erişim herkes için aynı olmalı, aynı kullanım mümkün değilse eşit kullanım desteklenmelidir. AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 2. Kullanımda Esneklik İlkesi (flexibility in use) Tasarım; değişik yetenek ve tercihlere izin vermelidir. Kullanım metodu tercihleri içermeli Kullanıcının hızı, hassaslığı ve alışkanlıklarına uyarlanabilmeli. AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 3. Basit ve Sezgisel Kullanım (simple and intuitive to use) Kullanıcıların bilgi,deneyim,dil veya konsantrasyon seviyeleri ne olursa olsun, sistem basit ve sezgisel kullanıma sahip olmalıdır. Tasarım, kullanıcı beklentilerini desteklemeli ve farklı dillere uyarlanabilmelidir. Teşvik edici olmalı ve mümkün olduğunca geri dönüt sağlamalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 4. Anlaşılabilir Bilgi İlkesi (perceptible information) Çevre koşulları veya kullanıcı yetenekleri ne olursa olsun, tasarım etkili bilgi iletişimi sağlamalıdır. Sunum çeşitliliği önemlidir: Bilgi grafik, metin, sözel, dokunma gibi değişik biçimlerde sunulmalıdır. Önemli bilgiye vurgu yapılarak çevresel bilgiden açıkça ayırt edilmelidir. Sunum farklı araç ve teknikleri desteklemeli, farklı duyusal yeteneğe sahip insanların erişimine olanak sağlamalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 5. Hata Toleransı (tolerance for error) Yanlışların veya istenmeyen davranışların sebep olduğu etki ve zararı en aza indirme. Potansiyel tehlikeli durumlar kaldırılmalı veya ulaşılması zor olmalı. Potansiyel tehlikeler uyarılarla bildirilmeli. AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 6. Düşük fiziksel çaba (low physical effort) Sistem kullanımı rahat olacak şekilde tasarlanmalı, fiziksel çaba ve yorgunluğu en aza indirmelidir. Sistemin fiziksel tasarımı kullanıcının işlemler sırasında doğal vücut duruşunu korumasına izin vermelidir. Tekrarlı veya sürekli devam eden işlemlerden sakınılmalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

EVRENSEL TASARIM İLKELERİ 7. Yaklaşım ve kullanım için boyut ve alan (size and space for approach and use) Kullanıcıların vücut boyu, duruşu ve hareketliliği ne olursa olsun, sisteme erişilmeli ve kullanılabilmelidir. Oturan ve ayaktaki kullanıcılar için önemli elemanlar her zaman görünür yerde olmalı, bütün fiziksel parçalar rahatlıkla ulaşılabilir olmalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

ÇOKLU MOD ETKİLEŞİMİ (MULTI-MODAL INTERACTION) Evrensel tasarım için bilgiye erişimin birden fazla etkileşim biçiminde olması önemli bir ilkedir. Tasarım çoklu mod etkileşimine göre yapılmalıdır. Bölüm 1’de gördüğümüz gibi 5 tane duyu vardır: Görme, duyma, dokunma, tat alma ve koklama. AHMET AKINCI-BÖTE

ÇOKLU MOD ETKİLEŞİMİ Çoklu mod etkileşimli sistemler, kullanıcıların sisteme kendi yeteneklerine en uygun etkileşim çeşidi ile erişimine olanak verirler. Çoklu mod etkileşim sadece etkileşim zenginliğini geliştirmekle alakalı değil, aynı zamanda fazlalıkla (redundacy) alakalıdır. Fazlalık sistemler (redundant system) aynı bilginin farklı kanallardan sunulmasını sağlarlar. AHMET AKINCI-BÖTE

Arabirimde Ses Ses kullanışlılık için önemli bir katkı sağlayıcıdır. Ses eklenmesinin hataları azalttığı deneysel çalışmalarla gösterilmiştir. (Oyunlar) Ses ve görüntü içeren bilgi sunumu evrensel tasarımı desteklemektedir. (Özellikle görme ve duyma zorluğu yaşayanlar için) Ayrıca ışık oranı az veya gürültülü çevrelerde bilgiye ulaşmayı sağlar. AHMET AKINCI-BÖTE

Arabirimde Ses Kullanabileceğimiz iki çeşit ses vardır: Konuşma (speech) Konuşmasız-Sözsüz Ses(non-speech) AHMET AKINCI-BÖTE

Arabirimde Konuşma Dil zengin ve karmaşıktır. Biz konuşmayı çocukken etrafımızdakileri dinleyerek, onları taklit ederek yani doğal olarak öğreniriz. Ayrıca dilin karmaşık yapısının farkına varmadan konuşmayı öğreniriz. Aslında bu karmaşıklık konuşma tanıması ve sentezini bilgisayar için çok zor yapmaktadır. AHMET AKINCI-BÖTE

Arabirimde Konuşma Konuşmanın yapısı: Bilgisayar tabanlı tanıma ve konuşmanın oluşumu ile ilgili problemleri çözmek istiyorsak, öncelikle konuşmanın temel yapısını anlamalıyız. Mesela Türkçenin yapısı-29 ses-harf vardır gibi. AHMET AKINCI-BÖTE

Arabirimde Konuşma Konuşma Tanıma: Konuşma tanıma sistemleri ile ilgili birçok çalışma yapılmıştır ama başarıları özellikle tek kullanıcılı sistemler için sınırlı kalmıştır. Dilin karmaşıklığı başarıda bir engeldir fakat pratikte problemler konuşulan kelimelerin otomatik tanınmasıyla alakalıdır. (Arka planda gürültü; konuşurken ııııı-iiiii gibi sesler çıkması;herkesin sesinin,lehçesinin farklı olması gibi). AHMET AKINCI-BÖTE

Arabirimde Konuşma Konuşma tanıma var olan kanalları tamamlayan veya birincil kanal olarak başka bir iletişim olanağı sağlar. Örneğin bir fabrikada kullanıcının ellerini başka bir işlem kullanırken konuşma ideal bir giriş ortamı sağlayabilir. Ayrıca konuşma; görsel, fiziksel ve bilişsel engele sahip bireyler için alternatif bir giriş ünitesi olabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

Arabirimde Konuşma Konuşma Sentezi: Konuşma tanımanın tamamlayıcısı konuşma sentezidir. Kullanıcılar için bilgisayarların günlük hayatlarında diğer insanlar gibi konuşarak etkileşime geçmesi ilgi çekicidir. Konuşma sentezi özellikle görsel ve fiziksel engelli bireyler için yardımcı bir iletişim aracı olabilir. Sentez işlemi tanıma işleminden daha karmaşıktır. AHMET AKINCI-BÖTE

Arabirimde Konuşma Yorumlanmamış Konuşma: Önceden kaydedilmiş mesajlar bütünleştirmek veya görsel bilginin yerini almak üzere kullanılabilir. Kayıtlar kalitesi bazen düşük olsa bile doğal insan seslerinden oluşur. Konuşma segmentleri(bölümleri) birlikte kullanılarak mesaj oluşturulur. (Havaalanlarındaki anonslar) AHMET AKINCI-BÖTE

Konuşmasız Sesler Konuşmasız sesler bize bazı avantajlar sunar. Bu sesler daha çabuk özümsenirler-benimsenirler. (Ne söylendiğini anlamak için cümlenin tamamını dinlemek zorunda olunmadığı için). Herhangi bir dile bağımlı olmadığı için öğrenilebilirler. (Başka bir dile çeviriye gerek yoktur). Bu seslerin dezavantajı ise konuşulan mesajın açık olmasına karşın, öğrenilmesinin zorunlu olmasıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

Konuşmasız Sesler Konuşmasız sesler etkileşimli sistemlerde değişik yollarla kullanılabilirler. En çok geçici-süreksiz bilgi (transitory information) sağlamak için kullanılırlar. (sistem değişiklikleri veya hatalar) Arka plandaki işlemlerin durum bilgisini sağlamak için de kullanılırlar. Ayrıca arayüzde görsel bilgiyi desteklemek için de kullanılırlar. AHMET AKINCI-BÖTE

Konuşmasız Sesler İşitsel İkonlar (Auditory icons): Arayüzdeki değişik nesne ve işlemleri ifade etmek için doğal sesleri kullanırlar. (Geri dönüşüm kutusunun boşaltılması) Zorluğu ise her işlemin doğal sesinin oluşturulamamasıdır. (Dosya taşıma işlemi) AHMET AKINCI-BÖTE

Konuşmasız Sesler Bilgisayarın çıkardığı ses sinyali (Earcons): Doğal seslere alternatif bir yol yapay-sentetik sesler oluşturmaktır. Earconlar olayları ve nesneleri ifade etmek için nota kombinasyonlarını kullanırlar. AHMET AKINCI-BÖTE

Arayüzde Dokunma Dokunma, bilgi gönderme ve alma için kullanılabilen tek duyudur. Bilgisayarla etkileşimde çok sık kullanılmamasına rağmen, bu alanda önemli çalışmalar yapılmakta, ticari uygulamaların sayısı artmaktadır. Arayüzde dokunmanın kullanımı haptic etkileşim olarak bilinmektedir. AHMET AKINCI-BÖTE

Arayüzde Dokunma Haptic etkileşim 2 alana ayrılabilir: Deri ile algılama (cutaneous perception): Ten ile dokunarak hissetme Kinestetik: Hareket ve pozisyon algılama Dokunma, görsel eksiklikleri olan kullanıcılar için birincil bilgi kaynağı sağlarken, normal kullanıcılar için de zengin çoklu mod deneyimi sağlar. AHMET AKINCI-BÖTE

Arayüzde Dokunma AHMET AKINCI-BÖTE

Arayüzde Dokunma AHMET AKINCI-BÖTE

El Yazısı Tanıma Tıpkı konuşma gibi, el yazısını iletişimin çok doğal bir biçimi olarak düşünebiliriz. Elle yazılmış girişi yorumlama düşüncesi oldukça ilgi çekicidir. El yazısı hem metin hem de grafik girişi olarak ortaya çıkabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

El Yazısı Tanıma Teknolojisi El yazısını yakalamak için kullanılan en önemli teknoloji sayısallaştırılmış tablettir (digitizing tablet). AHMET AKINCI-BÖTE

El Yazısı Tanıma Teknolojisi AHMET AKINCI-BÖTE

El Yazısı Tanıma Kişilerin el yazıları birbirinden farklıdır. Ayrıca bir kişinin bile el yazısı günden güne değişebilir, seneler geçtikçe farklılaşabilir. Metnin içeriğinin belirlenmesine çalışılması ve parçaların sayısallaştırılarak farklı karakterlere ayrılması işlemleri tanıma problemlerine neden olmaktadır. AHMET AKINCI-BÖTE

Jest-Mimik-Hareket Tanıma Hareket, insan bilgisayar etkileşiminin çoklu mod sistemlerindeki uyarı konularının olduğu bir bileşenidir. Elin bazı hareketleriyle bilgisayarı kontrol etmesi, yazıların olmadığı veya diğer duyuların tamamen meşgul olduğu bazı durumlarda faydalı olacaktır. Bu durum, işitme kaybı olan insanlar için iletişimi desteği olacaktır. Fakat, konuşma gibi hareket de kullanıcıya bağlıdır, yani kişiye göre çeşitlilik gösterir. AHMET AKINCI-BÖTE

FARKLILIK-ÇEŞİTLİLİK İÇİN TASARIM Arayüzler genellikle sıradan insanlara yönelik olarak tasarlanırlar, fakat bu durum sıradan olmayan insanları göz ardı etmektedir. Evrensel tasarım ilkelerini dikkate alarak tasarım yapacaksak, insanların farklı ihtiyaç ve sınırlılıklara sahip olduğunu unutmamamız gerekir. AHMET AKINCI-BÖTE

FARKLILIK-ÇEŞİTLİLİK İÇİN TASARIM Burada şu üç çeşitliliğe dikkat edilmiştir: Engel (Disability) Yaş Kültür AHMET AKINCI-BÖTE

Engelli Kullanıcılar İçin Tasarım Her ülkede toplumun en az %10’unun bilgisayarla etkileşimi etkileyecek engele sahip olduğu söylenebilir. Burada duyusal, fiziksel ve bilişsel engeller ele alınmıştır. AHMET AKINCI-BÖTE

Görsel Engel Görsel engele sahip kullanıcıların sisteme erişimi için iki yaklaşım söz konusudur: Ses kullanımı (konuşma, bilgisayar sinyali (earcon) ve sesli ikonlar) Dokunma kullanımı AHMET AKINCI-BÖTE

İşitsel Engel Görsel engele göre işitsel engele sahip bireyler etkileşimli sisteme erişimde daha az sıkıntı yaşarlar. Çünkü etkileşimli tasarımlarda görsel kanal daha fazla kullanılmaktadır. E-posta ve anında mesajı düşündüğümüzde işitsel engeli olan bireylerle sıradan bireyler bu araçları eşit şekilde kullanmaktadırlar. AHMET AKINCI-BÖTE

İşitsel Engel Çoklu ortamın ve sesin arayüz tasarımında sıklıkla kullanılmasıyla birlikte işitsel engele sahip bireyler için dezavantaj oluşturmaktadır. Çünkü çoğu çoklu ortam sunumları anlatım içermektedir. Böyle durumlarda işitsel engele sahip bireyler için metinsel bilgi de tamamlayıcı olarak sunulmalıdır. AHMET AKINCI-BÖTE

Fiziksel Engel Fiziksel engele sahip bireyler özellikle kontrol ve hareket konusunda zorluk yaşamaktadırlar. Örneğin ellerini kullanamayan bireyler fare kontrol sıkıntısı çekmektedirler. Bu durumda konuşma giriş ve çıkışı bir seçenek olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer bir seçenek ise eyegaze (göz ile kontrol) sistemlerdir. AHMET AKINCI-BÖTE

Fiziksel Engel AHMET AKINCI-BÖTE

Konuşma Engeli Konuşma ve duyma engeline sahip bireyler için çoklu ortam sistemler iletişim için çeşitli araçlar sağlamaktadır. Örneğin yapay konuşma, metin tabanlı iletişim ve konferans sistemleri. (Gülme  :)) AHMET AKINCI-BÖTE

Disleksi (Okuma Güçlüğü) Disleksi gibi bilişsel engele sahip bireyler metin tabanlı bilgileri bulmakta zorluk çekebilirler. Bunun için konuşma giriş ve çıkışı, okuma ve yazma gereksinimini azaltabilir. Veya hece doğrulama olanakları bu kullanıcılara yardımcı olabilir. Ayrıca metin tabanlı bilgi grafikle desteklenerek sunulduğunda metnin kavranmasını kolaylaştırabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

Otizm Otizm, bireyin çevresindeki insanlarla iletişim ve etkileşime geçme becerisini etkiler. Burada üç engel ele alınmıştır: Sosyal etkileşim İletişim Hayal gücü (imagination) AHMET AKINCI-BÖTE

Otizm Teknolojinin evrensel tasarımı bu bireylere nasıl yardımcı olabilir? Burada ilgili iki alan vardır: İletişim ve Eğitim Bilgisayar destekli iletişim ve sanal çevreler bu bireylerin çevresindeki bireylerle iletişimini kolaylaştırmak için önerilebilir. Ayrıca bilgisayarlar bu bireylerin eğitiminde de önemli rol oynayabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

Değişik yaş grupları için tasarım Özellikle yaşlı insanların ve çocukların etkileşimli sistemleri kullanırken özel ihtiyaçları olabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

Yaşlı İnsanlar Yaşlı insanların sayısı toplum içinde gün geçtikçe artmaktadır. Düşünülenin tersine yaşlı insanların teknolojiye karşı ilgisiz kaldığını gösteren herhangi bir delil yoktur. Bu yüzden yaşlı insanların etkileşimli sistem uygulamalarına yönelik talepleri artmaktadır. AHMET AKINCI-BÖTE

Yaşlı İnsanlar Yaşlı insanların çeşitli engelleri olduğu için gereksinimleri de diğer bireylerden farklıdır. Örneğin: görme, duyma, konuşma ve hareket. E-posta ve anlık mesaj, hareket ve konuşma güçlüğü çeken yaşlı insanlar için sosyal etkileşimlerini kolaylaştırabilir. Mobil teknolojiler yaşlılıkla birlikte ortaya çıkan hafıza kayıplarında zihinsel destek sağlayabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

Yaşlı İnsanlar Teknoloji yaşlı insanlara en iyi desteği nasıl sağlar? Tasarımda anahtar konular nelerdir? Tasarım sürecine yaşlı bireyler etkili bir şekilde nasıl dahil edilebilir? gibi soruların önemi gelecekte artacaktır. AHMET AKINCI-BÖTE

Çocuklar Tıpkı yaşlı insanlar gibi çocuklarında teknoloji kullanımındaki ihtiyaçları farklıdır. Ayrıca 3 yaşındaki bir çocukla 12 yaşındaki bir çocuğunda ihtiyaçları farklılık gösterir. Küçük çocuklar el-göz koordinasyonu gelişmediği için klavye kullanımında zorluk yaşayabilirler. Böyle bir durumda kalem tabanlı arayüzler alternatif giriş birimi olarak kullanılabilirler. AHMET AKINCI-BÖTE

Çocuklar Evrensel tasarım ilkeleri çerçevesinde arayüzler çocukların kullanabilmesi için klavye ve fare yerine dokunma ve el yazısı kullanacak şekilde tasarlanabilir. Çocukların deneyimlerini geliştirmek için bilgi metin, grafik ve ses içerecek şekilde sunulabilir. AHMET AKINCI-BÖTE

Kültürel Farklılıklar İçin Tasarım Evrensel tasarım ilkeleri doğrultusunda kültürel farklılıklara da dikkat etmek gerekir. Dil, kültürel semboller, jest-mimikler ve renk kullanımı. AHMET AKINCI-BÖTE

İlgili web adresleri: http://www.futuryurek.com/ http://www.wacom.com.au/vista/office2007.html http://www.dailymotion.com/video/x9gsxe_projet-natal-microsoft_videogames AHMET AKINCI-BÖTE

Dinlediğiniz için Teşekkürler… AHMET AKINCI-BÖTE