ÖRTÜALTI HIYAR (Cucumis sativus L.)YETİŞTİRİCİLİĞİ

GİRİŞ Hıyar yetiştiriciliği yaklaşık 40 bin dekar örtü altı (tünel + sera) ( 5 bin tünel, 30 bin sera) % 30 cam, % 52 plastik, kalanı tüneller Örtülü alanın yaklaşık % 20 hıyar yet. Alınan ürün 712 bin ton Sera üreticiliğinde domatesten sonra en fazla üretilen türdür.

GENEL BİLGİLER Ana vatanı: Hindistanın Himalaya dağları ile Bengal körfezinin kuzey kısmı arasındaki bölge ile Çin, İran ve Anadolu Besin değeri oldukça düşüktür. 100 g hıyarın kalori değeri 12’dir. Rejim kürleri için uygun bir sebzedir. Ayrıca A ve B grubu vitaminlerce zengin bir sebzedir. Kalsiyum içeriği iyidir (100 g meyvede 20 mg) . Bazik özellik gösterdiği için vücutta artan asitleri nötürleştirmede etkilidir. Olgunlaşmamış meyvesi tüketilir. Partenokarpik olmayan çeşitlerde tozlanmadan 5-10 gün sonra hasad yapılabilir. Partenokarpik olanlarda da antezisten 5-10 gün sonra hasat yapılabilir. Tohumları açık sarı yada krem renklidir. Bir gramda 25-38 adet tohum bulunur.

MORFOLOJİK ÖZELLİKLER Kökler: Orta derinlikte ( 30-50 cm) kök yapan ve ana kök 5-10 cm kazık kök olan bir bitkidir. Ağır bünyeli ıslak topraklarda kökler yüzeye çıkabilir. Bu çıkan köklerin üzeri örtülmelidir, yoksa ölürler. Meyvesi acı olan çeşitlerin köklerinde de acılık vardır. Gövde: Gövdesi kuvvetli sürünerek büyür, sülükleri sayesinde tırmanabilir. Gövde boğum ve boğum aralarından oluşur. Koltuk sürgünleri yaprak koltuklarından çıkar. Bu yan dalların koltuklarından da sürgünler çıkar ve bu devam eder. Yan dal vermeyen çeşitlerde ıslah edilmiş durumdadır. Gövde uzunlukları teorik olarak sınırsızdır.

Yapraklar Basit yaprak formunda 3-5 loblu yada köşelidir. Yaprak kenarları düz yada dişlidir. Yaprakların üst yüzeyi düz ve parlak, alt yüzeyi ise mat ve tüylüdür. Yaprak sapı uzun ve olukludur. Yapraklar gövde üzerinde spiral şeklinde dizilirler. Sülükler bitkinin tutunmasını sağlar. Sülükler değişime uğramış yapraklardır (50-60 cm kadar olabilir). Hıyar bitkisinin çiçek yapısı genelde tek evciklidir. Çiçek: Hıyarda görülen çiçek durumları ise; androik, gynoik, andromonoik, gynomonoik, trimonoik …. Dişi çiçekler alt durumludur. Çiçekler beşli yapıya sahiptirler. Çanak yapraklar yeşil, taç yapraklar ise parlak sarıdır. Erkek çiçek sayısı dişi çiçekten daha fazladır. Dişi çiçeklere erkek çiçeklerden daha uzun ömürlüdür ve üç lopludur.

Meyve Beith alpha tipi 15-20 cm uzunlukta Langa (uzun tip) 30-40 cm (sera, tünel ve açık) Langa (uzun tip) 30-40 cm (Sera bazen yüksek tünel) Turşuluk 3-10 cm (açık bazen alçak tünel)

ÇEVRESEL İSTEKLERİ Sıcaklık Donma Üşüme Çimlenme Opt. Toprak Opt. Hava Bşlg Opt 0.5-5 12 20-24 20-22 22-24 FİDE 18-20 Gece sera sıcaklıkları mümkün ise 15-18 oC’de tutulur. Düşük sıcaklıklarda kök gelişmesi zayıf olur, toprak suyunu rahatlıkla alamaz. Opt. Su alma aralığı 15-25 oC’dir. Seralarda 20 oC’nin üstünde havalandırma yapılmalı. 35oC’nin altına düşürülemiyor ise gölgeleme yapılmalıdır. Gece-gündüz sıcaklık farkı büyük ise dişi çiçek oluşumu artar, düşük sıcaklık ve kısa gün dişi çiçek oluşumunu teşvik eder. Sıcaklık yükseldikçe erkek çiçek oluşumu artar. Yüksek sıcaklık ve uzun gün erkek çiçek oluşumunu teşvik eder.

Hava oransal nemi çok önemlidir. Serada % 40’ın altına düşmemelidir. İklimsel İstekleri GBSDT (günlük büyüme sıcaklık dereceleri toplamı): Günlük sıcaklık ortalamalarından 10 çıkarılarak hesaplanır GBSDT ekim –çimlenme: 67 oC GBSDT çimlenme çiçeklenme: 478 oC GBSDT ekim ilk hast: 674 oC Hıyar bitkisinin opt ışık isteği: 15 000 lux, ışıklanma süresi 14 saattir. Hava oransal nemi çok önemlidir. Serada % 40’ın altına düşmemelidir. Çimlenme ortamı Fide yetiştirme Serada % 70-80 % 80-90 % 50-90

Sera hıyar toprağının fiziksel yapısı Toprak İstekleri Hıyar BBM’ce ve OM’ce zengin kaba yapılı, iyi drene edilmiş, su tutma kapasitesi yüksek , sıcak havadar toprakları sever. Nötr yada hafif asidik (6-6.5). OM’yi sever fiziksel yapısı bozulmuş olan topraklarda m2’ye 50-100 litre OM verilmelidir. Sera hıyar toprağının fiziksel yapısı Fiziksel Yapı 30 cm Derinliğe kadar (%) 30-50 cm arası (%) Su kapasitesi 40-50 40-45 Hava kapasitesi 35-45 20-25 Porozitesi 80-90 60-70

Pazarlanabilir Ürün (kg/bitki) Yeşil Ağırlık kg/Bitki) Gübreleme Taban gübrelemesi anında, N ¼’ü, P ve K’un ½’si verilmelidir. Geri kalan gübre sulu gübre olarak verilmelidir. Sulu gübrede N 225 ppm, K 188 ppm, P 22 ppm olarak kullanılabilir. İlk sulu gübre ilk sülüklerin çıkmaya başlaması ile verilir. Fosforlu gübrelerden triple süperfosfat tercih edilir. K ve P kışın ayda bir verilir. N’un kalan 1 kısmı il üç sulamada, kalan diğer kısmı ise sera sıcaklıkları yükseldiğinde 8-10 gün aralıklar ile verilir. Gübreleme Dozu dekara 30 kg N, 10 kg P2O5, 25 kg K2O, 5 kg Mg. Bitkide C/N oranı 20/1 olmalıdır. Hıyar bitkisinin farklı ürün karşılığında topraktan kaldırdığı BBM Pazarlanabilir Ürün (kg/bitki) Yeşil Ağırlık kg/Bitki) BBM (g/bitki) N K P Ca Mg 30 25 20 15 10 37,2 31,0 24,8 19,0 13,2 42 36 23 17 67 58 49 40 31 11,0 9,2 7,4 5,6 3,8 34 26 22 5,9 5,1 4,3 3,5 2,7

Sulama Suyu çok seven bir bitkidir. 1 kg kuru madde için 300 litre suya gereksinim vardır. Vegetasyon süresi boyunca yaklaşık 600 litre su/bitki tüketilmektedir. Damla sulamaya iyi cevap vermekte. Dikimden sonraki günlerde bol sudan kaçınılır. Dişi çiçek ve meyve oluşumu görülünceye kadar gerekmedikçe su verilmez. Alçak tünellerde karık sulama da kullanılabilir. Malçlamaya iyi yanıt veren bir sebzedir. Soğuk dönemlerde şeffaf, sıcak dönemlerde de mat renkli plastikler kullanılır. CO2 gübrelemesi: Yüksek oranda OM kullanıldığında gerek duyulmayabilmektedir. OM ayrıştıktan sonra verilebilir. Önerilen doz 1000 ppm.

FİDE YETİŞTİRME Çeşit seçimi: Verimli, Düzgün şekilli, Erkenci, Hastalık ve Zaralılara dayanıklı, Üretim dönemlerine uygun çeşitler seçilmelidir. Üretim dönemleri: Sonbahar, İlkbahar ve Tek Dönem yetiştiriciliği. Sardes, Afrodit, İlke, Doruk, Nevada, Süper Kağan, Gordion, Nile, Armada Tohum ekim harcı: Klasik Harç (yanmış Ç.G., Toprak, Kum), Oranlar: 6-3-1, 4-2-1, 1-1-1 olabilmektedir. Harç kullanılacak ise iyi karıştırılmalı ve temiz olmasına dikkat edilmelidir. Klasik harca 1 m3 harca 2kg süperfosfat, 1 kg potasyunm sülfat ve 0.5 kg amonyum nitrat ilavesi yapılması iyi sonuç verir. 1:1 ve 1:2 perlit torf karışımları da fide yetiştirme ortamı olarak kullanılabilir. Bu ortamın 1 m3’ne 1.4 kg süperfosfat, 0.8 kg potasyumsülfat, 1.2 kg amonyum nitrat ve 1 kg magnezyumsülfat ilavesi iyi sonuç vermiştir. Piyasada bulunan besin maddesi katkılı torflar da ortam olarak kullanılmaktadır. Tohum ekimleri saksı, viyol, torba veya sıkıştırılmış torf bloklara yapılabilir.

TOHUM EKİM ZAMANLARI Tek ürün: Ekim 15-30 Sonbahar üretimi: 15 Ağustos- 15 Eylül İlkbahar ekimi: Ocak ayının ilk yarısı (1-15 Ocak) AŞILI FİDE Fusarium ve nematoda Olumsuz toprak şartlarına karşı. Cucurbita ficifolia, Cycios angulatus interspecifik (C. maxima x C. moschata) melezlerde kullanılmaktadır. Yaygın kullanılan aşılama tekniği İngiliz dilcikli aşılama tekniğidir..

DİKİM Mesafeler: 100 x 50; 100 x 30; 90 x 70 x 40 ve 90 x 50 x 40 cm 3-5 yapraklı fideler dikime hazır fidelerdir. Eğer fideler üretim yapılacak serada yetiştirilmemiş ise dikimden 1-2 gün önce seraya getirilmelidirler. Isıtılan seralarda üretim yapılacak ise dikimden birkaç gün öncesinden ısıtılmaya başlanmalıdır. Genelde tek üründe: 2000-2500 bitki/da, çift üründe 3000-3300 bitki /da Dikimde kök boğazı toprak üstünde kalmalı ve can suyu iyi verilmelidir ASKIYA ALMA Serada hıyar bitkilerinde dikine büyümeyi sağlamak için askıya alma işlemi uygulanır. Işıklanma artar, bakım işlemleri kolaylaşır, havalanma iyi olur, verim ve kalite artar, hast. ve zaralılarla mücadele kolay olur ve birim alanda bitki sayısı artar. Normal, spalya ve pramit şekilli askıya alma

Erkek çiçekleri toplama BUDAMA Yaprak budaması, Sürgün budaması, Uç alma, Sülük alma, Erkek çiçekleri toplama TOZLANMA VE DÖLLENMEYE YARDIM Monoik çiçek yapısına sahip hıyar çeşitlerinde erkek çiçekteki çiçek tozları bir aracı yardımı ile dişicik tepesine taşınmalıdır. Elle yada arı yardımı 4 dekarlık bir alana 5000-10000 arı yetmektedir (son zamanlarda Bombus) Son zamanlarda seralardaki hakim çeşitler partenokarpik çeşitlerdir. Hıyarlarda döllenme olayı 6:00-9:00 arasında meydana gelir. Optimum sıcaklık: 18-21 oC Polen çimlenmesi için opt. sıcaklık: 26-29 oC Son zamanlarda tozlanmaya gerek duymadan partenokarpik meyve tutabilen çeşitler üretilmektedir.

Yetiştirme dönemine göre hasat periyodu HASAT VE VERİM Hıyar meyveleri normal çeşit iriliğinin 2/3’ ne ulaştığında hasat edilebilir. Hasadın geciktirilmesi halinde kalite ve verim düşer. Hava sıcaklığına bağlı olarak hıyar meyveleri haftada 2-3 kez hasat edilmelidir. Hasat edilen meyveler sepet yada tahta kasalara konur. Markete gideceği ambalaja konmasında büyük yarar vardır. Yetiştirme dönemine göre hasat periyodu Tek ürün yet. Sonbahar Yet. İlkbahar yet. Ocak-Haziran,Temmuz Kasım-Ocak Mart-Temmuz Muhafaza 10-12 oC’de % 95 nemde 10-14 süreyle saklanabilir. Daha uzun süre ve daha düşük sıcaklıklarda kalitede bozulmalar görülür. Taşıma işlemi 2 günden fazla sürecek ise 10-15oC’de ve yüksek nemde yapılmalıdır. VERİM :Örtüaltında 20-25 ton/da çıkabilmektedir, Antalya ili ortalaması 13 ton /da’dır.

ÖNEMLİ HASTALIK VE ZARARLILAR Külleme: Etmeni : E. cichorecearum ve S. fuliginea Belirtileri: Çoğunlukla yaprakların alt yüzeylerinde, bazen her iki tarafında pudra veya un serpilmiş gibi beyaz toz görünümünde kendini belli eder. Yapraklar parlak yeşilini kaybeder ve kirli yeşile döner. Yumuşaklığını kaybeder, yaprak uçları hafifçe kıvrılır. Hastalığın yayılmasında rüzgar ve böcekler önemli rol oynar. Optimum enfeksiyon sıcaklığı: 27 oC, En düşük hava nemi: % 46 Genlikle olgun ve yaşlı yapraklarda görülür. Mücadelesi: Kükürt kullanılır, 20 oC’nin altında ıslanabilir toz kükürt kullanılmalıdır. Ve diğer kükürtlü ilaçlar. Düzenli mücadele edilmez ise meyveler acılaşır, yapraklar sararır ve verim düşer.

Mildiyö: Pseudoperonospora cubensis

Beyaz Çürüklük Etmeni Sclerotinia sclerotiorum Polifak bir hastalıktır. Hıyar, marul, fasülye, domates, biber ve patlıcan başlıca zarar yaptığı türlerdir. Scleratinia bitkilerin kök, gövde, yaprak ve meyvelerinde görülen bir çürüklük hastalığıdır. Çürüme >>>> beyaz mycelium oluşumu >>>> pamuk gibi micelium arasında siyah renkli Sclerotia’ların oluşması. Bu hastalık hem açık hem de örtüaltı hıyar yetiştiriciliğinde görülür ve çiçeklenme döneminde ortaya çıkar. Serin ve nemli havalarda önce gövde enfekte olur gövde üzerinde 3-5 cm lezyonlar oluşur. Lezyonlar yaş ve ıslak çürüklük halindedir. Hastalık bir yıldan diğerine hem canlı hem de ölü bitkiler ile mycelium yada Sclerotia olarak geçerler. Optimum gelişme sıcaklığı 19-24 oC, otp enfeksiyon sıcaklığı 15-21oC’dir. Temiz tohum ekimi (Tohumların sclerotia’lardan temizlenmesi) Bulaşık alanların göllendirme sulanması ve solarizasyon Dönem sonrası bütün bitki artıklarının temizlenmesi Seralarda düzenli ve effektif havalandırma -Seralarda toprak dezenfeksiyonu -Erken dönemde kimyasal mücadele

Çökerten Etmeni Rhizoctonia solani: Hıyarlarda meyve çürüklüğüne ve çökertene sebep olur. Fidelikte yada genç bitkilerde kök boğazında kahverengileşme şeklinde görülür. Çürüme ilerledikçe bitki ayakta durmaz ve devrilir. Aynı şekilde R. solani’nin sebep olduğu çürüklük meyvelerde de görülebilir. Oluşan lezyonlar su ile haşlanmış görüntüsü verir. En etkili yöntem toprak ilaçlamasıdır. VİRÜS HASTALIKLARI Hıyar mozaik virüsü: Sera hıyarlarında önemli zararlara yol açar. Genç yapraklar tipik mozaik görüntüsü alır. Daha sonra boğum aralarında kısalmalar olur, yapraklar normal büyüklüğünü alamazlar, yan sürgün sayısı azalır. Genç meyvelerde hafif fakat iri lekeler görülür ve yüksek sıcaklıklarda (27 oC) renksiz siğil şeklinde çıkıntılar oluşur. Tohumla taşınabilir. Bulaşık tohumdan çıkan fidelerin kotiledonlarında nekrozlar görülür. Vektörler ile taşındığı için hasta bitkiler sökülmeli ve yakılmalıdır. Sera sıcaklığı kontrol edilmelidir ve 15oC’ nin altına düşürülmemelidir. Düşük sıcaklıkta zarar daha erken ve daha etkili olmaktadır. En güvenli yol dayanıklı çeşitler ile çalışmaktır.

ZYMV

Hıyar yeşil leke mozaik virusu: Bu hastalığa yakalanmış bitkilerin önce yaprak damarlarında hafif renk açılmaları, daha sonra açıklı koyulu renklerin oluştuğu görülür, bunu yaprak ayasında kabarıklıkların oluşması izler. Büyüme yavaşlar. Henüz vektörü bulunmamıştır. Öz sudan mekanik yolla kolayca bulaşır. Hıyar halkalı leke virüsü: Belirtileri meyve üzerinde çok sayıda açık renkli lekeler oluşmasıdır. Bu lekelerin etrafı yeşil bantla çevrili durumdadır. Sıcaklığı kontrol edilen seralarda çok görülmez. ZARARLILAR Yaprak bitleri, kırmızı örümcek, beyaz sinekler, thiripsler ve kök ur nematodları sayılabilir.

FİZYOLOJİK BOZUKLUKLAR Meyve sararması, şekil bozuklukları, beslenmeye bağlı olarak meyve eti tekstüründe bozulma ve meyvede acılaşması Meyve sararıp dökülmesi; havasız toprak, ıslak ve soğuk toprak, çok yüksek hava nemi, bitki gelişmesinin çok güçlü olması, besin maddesi ve su noksanlığı, fazla meyve yükü olması, olgunlaşan meyvelerin uzun süre hasat edilmemesi sonucunda olabilir. Görülen şekil bozuklukları ise sera havasının çok kuru olmasından, çok yüksek sera içi sıcaklığından, beslenme bozuklularından ve polen bulaşmasından kaynaklanabilir. Acılaşmaya sera iç nem düşüklüğü, su sıkıntısı, düzensiz sulama, toprak soğukluğu, sıcaklıktaki ani değişimler sebep olabilir.