GÖKTÜRK DEVLETİ 1-Bumin Kağan tarafından Avar hakimiyetine son verilerek başkent Ötüken olmak üzere kurulmuştur. 2-Orta Asya’da Asya Hun Devletinden sonra kurulan ikinci büyük Türk devletidir. 3-Türk kelimesini siyasi manada kullanan ilk Türk devletidir. 4-Gök ismi ise tanrıları Göktanrı’dan gelmektedir.

ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ 1-Bumin Kağan ülkeyi Türk Devlet töresince doğu ve batı olmak üzere ikiye ayırmıştır.Ülkenin doğu kısmını kendi yönetmiş,batı kısmını ise kardeşi İstemi Yabgu’ya bırakmıştır. YORUM1:Ülkenin ikiye ayrılması usulünü Mete Han bulmuştur.Bundaki amaç ülke yönetimini kolaylaştırmaktır. Ayrıca ÜLKE HANEDAN ÜYELERİNİN ORTAK MALIDIR anlayışı nedeniyle hanedandaki erkeklerinde ülke yönetiminde söz sahibi olmasıdır.

2-Göktürkler en parlak dönemlerini Mukan Kağan döneminde yaşamışlardır. Bu dönemde Göktürkler İpek Yoluna hakim olma politikası takip etmişlerdir.Bu doğrultuda önce Akhunlar Devletine karşı Sasanilerle,daha sonra Sasanilere karşı Bizansla ittifak yapılmıştır. NOT:Orta Asya’dan ilk elçilik heyeti 568 yılında Bizansa bu dönemde gitmiştir. NOT:Türklerle Bizansın ilk ilişkileri Göktürkler döneminde başlamıştır.

3-Devlet 582 tarihinde ikiye ayrılmıştır. NOT:Bunun en önemli nedeni Türk Devlet geleneğinin iç mücadelelere neden olması ve Çin’in kışkırtmalarıdır. 4-630 tarihinde Doğu Göktürkleri 659 tarihinde Batı Göktürkleri Çin egemenliğine girmiştir.

2.GÖKTÜRKLER DEVLETİ (KUTLUK DEVLETİ) 1-Çin egemenliği altına giren Türkler bazı defalar bağımsızlıklarını kazanmak için Çin’e karşı ayaklanmışlardır.Bu ayaklanmalardan en önemlisi Kürşat Ata ayaklanması ve Kutluk Şad ayaklanmalarıdır.Ancak bu ayaklanmalar başarıya ulaşmamıştır. 2- En son 682 tarihinde Kutluk İlteriş Kağan Çin’e karşı ayaklanmış Ötüken’i alarak 2.Göktürkler Devletini kurmuştur.

3-Kutluk İlteriş Kağan döneminde Çin’e 46 sefer yapılmıştır. NOT:Bu seferlerin en önemli nedenleri Çin’in baskı altında tutulmak istenmesi ve yeni kurulan devletin yiyecek,giyecek ve at ihtiyaçlarının karşılanmak istenmesidir.

4-2.Göktürkler Devleti döneminde Orta Asyada’ki bütün Türkler ve Çin egemenliği altındaki bütün Türkler Kutluk Devleti çatısı altında toplanmıştır. 5-Kutluk Devleti en parlak dönemini Bilge Kağan ve kardeşi Kül-Tekin zamanında yaşamıştır. NOT:Bu dönemin parlak geçmesinde ünlü vezir TONYUKUK’ un da katkıları vardır.

6- Bilge Kağan,Kül-Tekin ve vezir Tonyukuk’un ölümünden sonra devlet iç çekişmeler sonucunda zayıflamıştır. Bundan faydalanan Basmil,Karluk ve Uygur ittifakı Kutluk Devleti’ni yıkarak tarih sahnesinden silmişlerdir.(745)

GÖKTÜRKLER’İN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ 1-Tarihte Türk adıyla kurulan ilk Türk Devleti’dir. 2-İslam öncesi Türk Devletleri içerisinde en geniş sınırlara ulaşan Türk devletidir. 3-Bizans-Türk ilişkileri ilk olarak bu dönemde başlamıştır. 4-Kendi adları ile anılan ilk Türk alfabesini kullanmışlardır.(Göktürk Alfabesi) 5-Türk Tarihi ve Edebiyatına ait ilk yazılı eserler bu döneme (2.Göktürkler) aittir. 6-Bu dönemde belirgin bir şekilde ulusçuluk(milliyetçilik) politikası takip edilmiştir. NOT:Bunda Türklerin uzun süre Çin esareti altında yaşaması etkilidir. 7-Batı Türkistan’ın Türkleşmesinde etkili olmuşlardır.

ORHUN KİTABELERİ 1-Türk adının geçtiği ilk yazılı belgedir. 2-Türk Edebiyatı ve Tarihine ait ilk yazılı eserlerdir. 3-Orhun Nehri kenarında dikildikleri için Orhun Yazıtları olarak ta bilinirler. 4-Günümüzde Moğolistan sınırları içerisinde bulunur , toplam 6 adet taş vardır.

5-Bunlardan 3 tanesi çok önemlidir.Bilge Kağan, Kül-Tekin ve Tonyukuk adına dikilenler önemlidir. 6-Göktürk kitabelerinde sosyal devlet anlayışı,1.Göktürklerin yıkılışı 2.Göktürklerin kuruluşu,Çin entrikaları ve devlet adamlarına çeşitli nasihatler anlatılmaktadır.

7-Yazıtlardan ilki 725 tarihinde Tonyukuk adına Tonyukuk tarafından dikilmiştir.Bu yazıtı Tonyukuk kendisi yazmıştır. Diğeri 732 tarihinde Kül-Tekin adına Bilge Kağan tarafından dikilmiştir.Bu anıtı Yolluğ Tekin yazmıştır. Son önemli anıt ise 735 tarihinde Bilge Kağan adına oğlu tarafından dikilmiştir.Bu anıtta Yolluğ Tekin tarafından yazılmıştır. 8-Orhun Anıtları 1893 tarihinde Danimarkalı Türkolog(Türk tarihi araştırmacısı)Wilhelm Thompsen tarafından çözülmüştür.İlk okunan kelime ise ‘Tengri’(Tanrı) kelimesidir.

UYGURLAR (745-840) Karluk ve Basmillerle anlaşarak Kutluk Devleti’ni ortadan kaldırmışlar ve Ötüken merkez olmak üzere kendi devletlerini kurmuşlardır. Kurucuları Kutluk Bilge Kül Kağan’dır. Talas Savaşı’nda Çinliler İslam ordularına yenilince bundan faydalanan Uygurlar Tarım Havzasını ele geçirmişlerdir.

Talas Savaşından sonra Çinde birçok isyan çıkmıştır Talas Savaşından sonra Çinde birçok isyan çıkmıştır.Bu isyanlar karşısında çaresiz kalan Çinliler Uygurlardan yardım istemiştir.Uygurlar yardım ederek Çin üzerindeki baskısını iyice artırmışlardır. Çin’e yardıma giden Uygur hükümdarı Bögü Kağan yardım dönüşünde 4 Mani dini rahibini yanında getirmiştir.Bunun sonucunda Mani dini Uygurlar arasında yayılmıştır.

MANİ DİNİNİN UYGURLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 1-Mani dini Hayvani gıdaları ve et yemeyi yasaklamıştır.Bunun sonucunda Uygurlar mücadeleci karakterlerini ve savaşçılık yeteneklerini kaybetmişlerdir. 2-Mani dini yerleşik hayata geçmeyi teşvik etmiştir.Bunun sonucunda Uygurlar yerleşik hayata geçmişlerdir. 3-Uygurlar bu dinin etkisiyle bilim ve kültürel alanda bir çok eser meydana getirmişlerdir.

Uygurlar Devleti 840 tarihinde Kırgızlar tarafından tarih sahnesinden silinmişlerdir. Uygurların bir kısmı Çin’in Kansu bölgesine göç ederek Kansu Uygur(Sarı Uygur) Devletini kurmuşlardır. Uygurların bir kısmı da Doğu Türkistan dolaylarına göç ederek Doğu Türkistan(Turfan) Uygur Devletini kurmuşlardır.

UYGURLARIN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ 1-Tarihte göçebe hayattan yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir.(Yerleşik hayata geçilmesinde Mani dininin etkisi büyüktür. 2-Uygurlar yerleşik hayatın sonucu ilk kez Türk Şehirciliğine ait örnekler vermişlerdir.Kalıcı mimari eserler bu dönemde bırakılmıştır. 3-Çin’le gelişen ilişkiler sonucu Türk Devletleri içerisinde matbaayı ve kağıdı ilk kullanan Uygurlar olmuşlardır. Ürk hukuku

4-Askeri ve siyasi alanda değil bilimsel ve kültürel alanda ön plana çıkmışlardır. 5-Din hususunda hoşgörülü olmuşlar ve değişik dinlere inanmışlardır.Ancak inandıkları dinlere ait terimleri Türkçeleştirerek ulusak kimliklerini korumaya çalışmışlardır. 6-Moğolların Türkleşmesinde çok büyük etkileri bulunmaktadır. 7-Türk hukuku ilk kez Uygurlar döneminde yazılı hale getirilmiştir.

SİVAS AKINCILAR TÜRK TELEKOM LİSESİ Nihat YILMAZ