Sosyal Hizmet Uzmanı Ercan Mutlu TIBBİ SOSYAL HİZMET Sosyal Hizmet Uzmanı Ercan Mutlu Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi

Tıbbi Sosyal Hizmetin Tarihçesi Tıbbi sosyal hizmetin gelişmesinde başlıca dört faktör rol oynamıştır. Bunlardan ilki, 19.yy’ın sonlarında (1880) İngiltere’de akıl hastanelerinden taburcu olan hastaların hastalığının tekrarlanmasına engel olmak için evlerinde takip edilmesi görüşünün benimsenmesidir. Evlere gönderilen ziyaretçiler aileye, hastanın nasıl bakılması gerektiğini anlatmaktaydılar.

İkinci faktör ise, muhtaç aileleri saptayarak yardımda bulunmak üzere Lady Almoner adı verilen ve yoksulların evine giden gönüllü kadınların hastanelerde görev almasıdır. İlk kez 1880’da Sir Charles tarafından Londra’da başlatılan bu sistem sayesinde ücretli ya da ücretsiz yatacak hastaların hangi kaynaktan ne ölçüde yardım alacaklarına karar verdiği gibi sosyal durumları da inceleniyordu.

Tıbbi sosyal hizmetin gelişmesine neden olan üçüncü faktör aynı yıllarda (1893) Amerika Birleşik Devletleri’nde hastaneler ve toplum merkezlerince yoksul hastaları tedavi sonrasında takip için bu hastaların evlerine hemşire gönderilmeye başlanmasıdır. Bu ziyaretler tedaviyi kolaylaştırdığı gibi, hastalığın aile hayatında yarattığı bireysel ve sosyal sorunları tanımlamaya da yararlı olmaktaydı.

Dördüncü faktör ise tıp öğrencilerinin sosyal yardım kurumlarındaki çalışmalarıdır. Amerika Birleşik Devletleri’nde John Hopkins Üniversitesi hastalığa yol açan psikolojik ve sosyal sorunların tıp eğitimi içinde ele alınmasına gerek duyarak öğrencilerini söz konusu kurumlarda hastanın sosyal, ekonomik ve mesken sorunlarını incelemekle görevlendirmiştir.

Daha sonraki yıllarda hastalığa yol açan ve hastalığın neden olduğu psiko-sosyal ve ekonomik faktörlerin önemi anlaşılmış ve kabul edilmiştir. Ayrıca hastalığı sadece tıbbi tedavisinin yeterli olmadığı, bunun yanında psiko-sosyal etmenlerinde ele alınması ve önleyici, takip edici yaklaşıma da yer verilmesi gerektiği görülmüştür.

Tıp elemanları hastanın yaşam koşulları, alışkanlıkları, aile ilişkileri, geliri vb gibi konularla ilgilenmiyorlardı. Bu nedenle sosyal durumu ihmal edilen hastalar ve aileleriyle ilişki kuracak, sorunlarının çözümlenmesine yardımcı olacak birisinin istihdam edilmesinin gerekliliğine inanılmış, 1905 yılında ABD’de tıbbi sosyal hizmet Boston Massachusetts General Hospital, New York Belleve Hospital, Baltimore John Hopkins Hospital, Boston Berkeley İnfirmary Hospital gibi hastanelerde resmen uygulanmaya başlanmıştır.

Ülkemizde Tıbbi Sosyal Hizmetin Tarihçesi Türkiye’de sosyal hizmet eğitiminin planlanması ve başlatılması Birleşmiş Milletler Teknik Yardım Programı çerçevesinde Türkiye’nin Birleşmiş Milletlerden sosyal refah alanında teknik destek aldığı 1956-1966 yılları arasında gerçekleşmiştir.

Sosyal hizmetin ilk resmi örgütleniş biçimi, sağlık bakanlığı kuruluş yapısı içinde yer almıştır. 1958 yılında başlatılan düzenlemelerde sosyal hizmetler sadece tıp ve sağlık alanında düşünülmeyip, bakanlığın o zamanki isminde yer alan sosyal yardım hizmetlerini organize etmek amacı da göz önünde tutulmuştur.

Konu tıbbi sosyal hizmet açısından ele alındığı zaman bu çalışmaların önemli kilometre taşlarının başlangıcı olduğu düşünülebilir. Bu kilometre taşlarının başlangıcı olarak 12.06.1959 tarih ve 7355 sayılı kanun olan Sosyal Hizmetler Enstitüsü’nün kurulmasına dair kanun kabul edilebilir.

Bu kanunda Sosyal Hizmetler Enstitüsü’nün görevleri; teşkilat yapısı gibi konular yer almış, tıbbi sosyal hizmet açısından yasal bir dayanak oluşturulmuştur. Bu yasa ile bakanlığın teşkilat yapısı içinde tıbbi sosyal hizmetler Şubesi kurulmuş ve kanunun 7. maddesinde bu şubenin görevlerine yer verilmiştir.

1961 yılında Sosyal hizmetler akademisi kurulmuştur 1961 yılında Sosyal hizmetler akademisi kurulmuştur. 1963 yılında 225 sayılı kanunla Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı bünyesinde Sosyal Hizmetler Genel müdürlüğü faaliyete geçmiştir.

1964 yılında sosyal Hizmetler akademisi öğrencilerinin stajları başlamış, 1967 yılında ise Ankara Üniversitesi Hastanesine bir sosyal hizmet uzmanının atanması ile tıbbi sosyal hizmet resmi yapı içinde yer almıştır.

13 Ocak 1983 tarih ve 17927 sayılı resmi Gazete’de yayımlanan Yataklı Tedavi Kurumları İşletme Yönetmeliği’nin 125. ve 126. maddelerinde sosyal hizmetler şefi ve sosyal hizmetler uzmanının görev ve yetkileri belirtilmiştir.

17.04.1992 tarihli makam onayı ile Sağlık Bakanlığı bünyesinde Sosyal Hizmetler koordinatörlüğü kurulmuştur.

1993 yılında diyaliz merkezleri yönetmeliğinde cihaz sayısı 10’dan fazla olan her merkezde ihtiyaç duyulması halinde shu’nun istihdamına yer verilmiştir.

Günümüzde hastanelerde çalışan sosyal hizmet uzmanları hasta hakları, çocuk izlem merkezleri, krize müdahale birimleri, toplum ruh sağlığı merkezleri, çalışan hakları ve güvenliği birimlerinde görev yapmaktadır. Sosyal hizmet uzmanları 2000’li yılların başlarından itibaren çok yaygın olmamakla birlikte hemodiyaliz, gerontoloji, organ nakli ve transplantasyon, fizik tedavi ve rehabilitasyon, sosyal pediatri, onkoloji gibi tıbbın uzmanlaşmış alanlarında çalışmaktadırlar.

Tıbbi Sosyal Hizmetin Kapsamı Hastalık ve sağlık birbiriyle ilişkili olup, aralarındaki çizgiyi belirlemek neredeyse olanaksızdır. Çeşitli psikososyal faktörler hastalığa yol açabildiği gibi hastalık sonucunda da bu tür sorunlarla karşılaşılabilir.

Tıbbi sosyal uzmanı ortak amaçları sağlığı korumak ve düzeltmek olan çok disiplinli ekip üyeleriyle birlikte çalışır. Uzman bu ekibin vazgeçilmez bir parçasıdır. Sağlık konusu ele alındığında insan sağlığının fiziksel, psikolojik ve sosyal boyutları olduğu dolayısıyla hastalığın tedavisinin çok boyutlu bir yaklaşımla gerçekleştirilmesi gerektiği unutulmamalıdır.

Bu nedenle, tıbbi sorunlarda bütüncül bir yaklaşım uygulanmakta ve burada tıbbi sosyal hizmet uzmanı birbirini etkileyen bu boyutların dengeli bir biçimde gelişmesini sağlamakla görevlidir.

Tıbbi bakım ve tedavi kurumlarında hastalığın tedavisini yalnızca tıbbi boyutta sınırlamak, hastalığı kısmen tedavi etmek, yalnızca hastalığın belirtilerinin görülmesini engellemek demektir.

Tıbbi Sosyal Hizmetin Genel Amacı .Hastanın tıbbi bakımı ve tedaviyi kabul etmesi ve bakımın etkili bir şekilde kullanılmasını sağlamak. .Sağlık problemleri nedeniyle hasta ve ailesinin yaşadığı stresi azaltmak .Hastanın hastalığı ve içinde bulunduğu koşullar nedeniyle ortaya çıkan problemleri çözümlemektir.

Tıbbi Sosyal Hizmetin Tanımlanması Tıbbi sosyal hizmet; hastaların bakım, tedavi ve rehabilitasyon hizmetlerinden sağlıkları yönünden yararlanmalarını engelleyen içsel ve dışsal sorunların çözümlenmesi amacıyla yapılan ekonomik, toplumsal, psikolojik, eğitici, destekleyici hizmetlerin tümüdür. ,

4. Ulusal Sosyal Hizmetler Konferansı’nda Sağlık ve Sosyal Hizmetler Çalışma Grubu’na göre tıbbi sosyal hizmet “kişi, grup, aile ve toplumun sağlık hizmetlerinden etkin bir biçimde yararlanmaları amacıyla sosyal hizmet uzmanlarınca yürütülecek ekonomik, sosyal, psikolojik ve eğitsel boyutlarda destekleyici ve geliştirici hizmetlerin sosyal hizmet disiplini mesleğinin yöntem ve felsefesiyle birleştirilerek tıp ve koruyucu sağlık hizmetleri çerçevesinde verilen hizmetler bütünüdür” (Tomanbay ve diğerleri, 1995: 174)

Tıbbi sosyal hizmet; “Sağlıklı olmayı mümkün kılmayı, hastalıkları önlemeyi, fiziksel yönden hastalığı olanlara ve onların ailelerine hastalığa ilişkin olarak karşılaştıkları sosyal ve psikososyal problemleri çözmeyi amaçlayan hastanelerde ve diğer sağlık bakım ortamlarında gerçekleştirilen sosyal hizmet uygulamasıdır” (Barker, 1999: 296).

Yukarıda yapılan tıbbi sosyal hizmet tanımlarının ortak noktasını insan sağlığının fiziksel, psikolojik, sosyal ve duygusal boyutlarının olduğu, hastalıkların şiddetini azaltmada ve tıbbi bakımın etkisini arttırmada bu boyutların dengeli bir biçimde ele alınması gerektiği oluşturmaktadır.

Hastaların Karşılaştıkları Sorunlar .Sağlık hizmetlerine ulaşmada engeller .Sağlık hizmetlerine ve hastaneye uyum problemleri .Tıbbi tedavi planına uyum problemleri .Karar verebilmek için bilgi eksikliği .Gereksinimleri karşılayacak kaynak eksikliği .Hizmetten taburcu olabilme konusunda engeller

Sağlık hizmetlerine ulaşma konusunda ortaya çıkan engeller psikolojik, mali, bilgi eksikliği ve pratik engeller olmak üzere dört başlıkta ele alınabilir. Psikolojik engeller kapsamında korku, kaygı gibi faktörler karşımıza çıkmaktadır. Mali engeller hastanın sosyal güvencesinin olmaması ve parasal konulardır.

Bir diğer engel hizmetlerin nereden ve nasıl alınacağı konusunda bilgi eksikliğinin bulunmasıdır. Son olarak aile üyelerinin bakımı, ulaşımı gibi pratik engeller hastaların sağlık hizmetlerine ulaşabilmeleri konusundaki önemli engellerdir.

Aile, arkadaşlar, alışık olunan yerler, kendi kararlarını verebilme, günlük olağan ve rutin aktiviteler ile sevilen yiyecek ve içecek vb şeylerden uzak kalma uyum problemleri yaratır. Durumsal krizler olağan sosyal desteklerden uzaklaşmaya neden olur ve hastanın sağlık hizmetlerine ve hastaneye uyumu üzerinde bozucu etki yapar.

Tıbbi tedavi planına uyum problemleri hastaların yüz yüze geldiği bir diğer konudur. Hastalığın tanısı, seyri ve tedavi planı ile baş etme konusu hastaların ve/veya ailelerin karşılaştığı bir diğer problem alanıdır. Hastalığın tanısı, seyri ve tedavi planı ölüm konusunu gündeme getiriyorsa veya kaçınılmaz ise çok ciddi uyum problemleri yaşanır.

Müdahaleler hastalar ve yakınları önceden yeterince uyarılmaksızın, açıklama yapılmaksızın ve bilgilendirilmiş onay alınmaksızın planlanır ve gerçekleştirilir. Bu durum çaresizlik duygusunu fişekler ve tedavi kurumuna uyumu güçleştirir.

Hastaneye yatış, hastanede kalış, hastaneden çıkış ve sonrasında en sık karşılaşılan ve öncelik arzeden konu gereksinimleri karşılayacak kaynak eksikliği ile ilgilidir. Tıbbi malzeme ve ilaçlar, gelir desteği, hizmet desteği, çevresel düzenlemeler, kişilerarası destek, kişisel bakım hizmetleri, fiziksel terapi hizmetleri, ev hizmetleri gibi konularda yeterli kaynak ne yazık ki çoğunlukla bulunmamaktadır.

Sosyal Hizmet Uzmanın Rolleri .Tedavi sürecinde hastanın ve ailelerinin pratik gereksinimlerini karşılanmak (sağlık sigortasından yararlanma, sosyal yardım hiz metlerinden yararlanma vb gibi). . Hastalığın tedavisi ve izlemi için gerekli olan protez, ortez, ilaç gibi tıbbi malzeme- lerin sağlanacağı uygun kaynakların bulunmak

. Hastanın tedaviden en etkin biçimde yararlanabilmesi için sağlık ekibinin bir parçası olarak, hasta ve ailesi hakkında ekibe bilgi verilmesi ve ekibin çalışmalarının desteklemek. . Hastanın hastalık nedeniyle yaşadığı umutsuzluk, korku, üzüntü, çaresizlik ve suçluluk duyguları gibi psikolojik sorunların çözümünde destek olunmak.

.Hastanın hastalık nedeniyle yerine ge- tiremediği çocukların bakımı, yapılması gereken günlük işler gibi sorumlulukların yerine getirilmesi için destek sağlamak. . Hastanın ailesi ve sosyal çevresi ile ilişkilerinin düzenlenmesi, hastanın ve ailesinin yasal konular, hakları, toplumda var olan hizmetler ve bunlara nasıl ulaşılabileceği gibi konularda bilgilendirilmek ve yönlendirilmek.

. İntihar girişimi, kayıplar, istismar mağduru olma gibi kriz ve travma yaratan yaşam durumlarının ele alınmak ile ilgili konularda mesleki çalışma yapmak.

Hasta ve ailesinin tıbbi tedavi ekibi ile ile- tişimini kolaylaştırmak . Hasta ve ailesinin tıbbi tedavi ekibi ile ile- tişimini kolaylaştırmak. Tedavi ilkelerine ve kurallarına uygun biçimde bilgilenmelerini sağlamak, yeri geldiğinde hasta ve ai- lesinin savunuculuğunu yapmak.

.Hasta ve ailesinin hastalıkla birlikte gelen yeni yaşam durumlarını ve bunun psiko-sosyal etkilerini değerlendirmek. .Mesleki çalışmalarla hasta ve ailesinin sorunlarla etkili biçimde baş edebilmeleri için güçlenmelerine yardımcı olmak.

2011'de yürürlüğe giren, Tıbbi sosyal hizmet uygulama yönergesi, hastanelerde sosyal hizmet uzmanlarının rol ve sorumluluklarının yanısıra tıbbi sosyal hizmet uygulanmalarının hukuksal çerçevesini ayrıntılı biçimde ortaya koyan bir belgedir.

Yönergenin amacı; sağlık kurum ve kuruluşlarından hizmet alan hastaların tedavi sürecini etkileyen psikososyal ve sosyo-ekonomik sorunlarının, sosyal hizmet mesleği ve disiplininin yöntem ve teknikleriyle zamanında çözümlenebilmesi için tıbbi sosyal hizmetin planlanması, uygulanması, değerlendirilmesi ve denetlenmesine ilişkin usul ve esasları belirleyerek tıbbi sosyal hizmet uygulamalarının insan hakları, eşitlik ve sosyal adalet temelli bir anlayış ile etkili ve ulaşılabilir bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlamaktır.

Yönerge, Sağlık Bakanlığına bağlı ikinci ve üçüncü basamak sağlık kurumlarını kapsamaktadır. Sosyal hizmet birimlerinin teşkili, çalışma usul ve esasları ile birim çalışanlarının görev ve sorumlulukları da yönergede ayrıntılı olarak belirtilmiştir.

Sosyal Hizmet Biriminin Çalışma Usül ve Esasları Hastanede görev yapan sosyal çalışmacıların tamamı birime bağlı olarak çalışır. • Sosyal hizmet müdahalesine ihtiyaç duyan hastaların sık görüldüğü acil, psikiyatri, onkoloji, fizik tedavi vb. klinikler-servisler ile diyaliz, çocuk izlem merkezi vb. birimlerde tam veya kısmi zamanlı olarak sosyal çalışmacının gerekli olması halinde, hastanedeki sosyal çalışmacı sayısına göre planlamayı sosyal hizmet birim sorumlusu yapar. • Sosyal çalışmacılar, sosyal hizmet birim sorumlusunun onayı dışında başka bir birim ya da klinikte-serviste görevlendirilemez. •

Klinikte-serviste veya farklı hizmet birimlerinde, sosyal çalışmacıların mesleki çalışmalarını yürütmesi için gerekli koşullar, ilgili klinik-servis veya birim dâhilinde sağlanır. • Hastaneye başvuran ve tıbbi tedavi sürecinde sosyal hizmete ihtiyaç duyan hastalar, hastanın hekimi tarafından birime havale edilir. • Sosyal çalışmacının mesleki görüşme yaptığı her hasta için Hasta Görüşme Formu düzenlenir. Hastayla ilgili yapılan her görüşme süreci bu forma kaydedilir. • Formlar birimde muhafaza edilir. Gerekli durumlarda hasta dosyasına eklenir. Görüşme neticesinde hasta hekim tarafından havale edilmiş ise hekimine ile bilgi verilir.

. Sosyal hizmet müdahalesi kapsamında, gerektiğinde hastanede, hastanın ikametinde, işyerinde, okulunda veya sosyal ortamında sosyal inceleme yapılır. • İncelemeyi yapan sosyal çalışmacı, Sosyal İnceleme Raporunu düzenler. Sosyal çalışmacı, bu raporun gerekli hallerde, ilgi kurum ve kuruluşlara bir üst yazı ekinde gönderilmesini sağlar. Raporun bir nüshası gizliliğe uygun olarak birimde muhafaza edilir ve bir nüshası hasta dosyasına konur.

Birim sorumlusunun görev ve sorumlulukları Yönergenin 11 Birim sorumlusunun görev ve sorumlulukları Yönergenin 11. maddesinde şöyle belirtilmiştir: • Sosyal çalışmacın görev tanımında belirtilen işlerin takip ve denetiminden sorumludur. • Sosyal çalışmacıların görev dağılımını yapar. • Birimin çalışmalarının ilgili mevzuata göre yürütülmesini sağlar. • Mesleği ile ilgili konularda hastane personeline, hasta ve hasta yakınlarına yönelik eğitim programlarını hazırlar, organize eder, yürütür ve eğitim materyali geliştirir. • Sosyal hizmet okullarının lisans, yüksek lisans, doktora programlarında öğrenim gören öğrencilerin hastanedeki staj uygulamalarını koordine eder.