CUMHURİYET ÖNCESİ ÜNİVERSİTE REFORMU ERALP EKREM GEÇE A.K.Ü EĞİTİM FAKÜLTESİ

Türk toplumunda ilk üniversite anlamında bir yüksek öğretim kurumunun başlangıcı hakkında değişik anlayışlar mevcuttur. Bu anlayıştan biri ilk üniversitenin Bağdat’ta kurulan Nizamiye medresesi olarak kabul edilmektedir. Sonra ilk üniversite sayılabilecek kurumun Fatih döneminde açıldığı yolundadır. Fatih döneminde kurulan yüksek öğretim kurumlarının gerek nitelik gerekse kuruluş sistemi bakımından diğerlerinden daha ileri düzeyde olmuştur.

CUMHURİYET ÖNCESİ ÜNİVERSİTE REFORMLARI Avrupa’nın bilimde ilerlediğini ve bilimsiz gelişmenin sağlanamayacağını gören Tanzimat yöneticileri, bir darülfünun kurmayı düşünmüşlerdi. 1844’de bilim adamları ,asker ve sivillerden oluşan bir komite “Muvakkat Meclis-i Maarif” i kurdular. Bu hareket aynı zamanda ilk darülfünunun kurulmasını sağladı.

1863 ÜNİVERSİTESİ Darülfünun,kitap probleminin 1815’de Encümen-i Daniş ile öğretmen ihtiyacının da 1857’de biri ”tabiiye”, diğeri “riyaziye” öğrenimini görme girişimi ile başlamıştır. Öte yandan,tanınmış bilim adamlarıyla halka açık serbest dersler halinde bir öğretime başlanmasıyla, Darülfünunun açılmasına karar verilmiştir. Sadrazam Fuat Paşa’nın emriyle 12 Ocak 1863 günü Derviş Paşa’nın verdiği bir fizik dersiyle başlandı.

“Üniversite ancak bir yıl yaşayabilmiştir “Üniversite ancak bir yıl yaşayabilmiştir. Devrin nüfuzlu ve kültürlü paşaların ve kişilerin verdiği konferanslar şeklinde devam etmiş, ne belirli bir program, ne belli bir öğretim kadrosu ve ne de amacı, örgüt yapısı, yönetim bütçesi gibi boyutlar yönünden elimize geçmiş yazılı metinler vardır.

1870 ÜNİVERSİTESİ Bir Darülfünun kurma işinin ikinci defa ele alınışı 1 Eylül 1869 tarihli “Maarif_i Umumiye Nizamnamesi” ile olmuştur. Nizamnamenin getirdiği yenilikler şu noktada özetlenebilir. Darülfünun günün şartlarına göre az çok bilimsel ve idari özerkliğe sahip bulunduğu, Öğretim programları belirlenmiş, Kuruluş sistemi ve organları belirlenmiş, Öğretim üye ve yardımcılarının tayin ve terfi işleri

Öğrencilerin kayıt işlemleri, Doktora sınavları, Darülfünunun mali yönetimi, Kütüphane ve laboratuar kurulması, Öğretim dilinin Türkçe olacağı, Öğretim üyesi yetiştirilinceye kadar öğretime Fransızca devam olunacağı, İlk dönemde yabancı profesörlerden yararlanılacağı, Giriş sınavıyla öğrenci alınacağı, Öğretimin gündüzlü olacağı,

Nizamnameye göre kurulacak üniversitenin üç fakülteden oluşacağı ve adının “Darülfünun-u Osmani” olacağı kararlaştırılmıştır. Darülfünunun Müdürlüğüne Avrupa’da öğrenimini tamamlayan Hoca Tahsin Efendi atandı.Nitekim 20 Şubat 1870 tarihinde zamanın Maarif Nazırı Saffet Paşa tarafından açılmıştır. Nizamnamenin 11. maddesine göre bölümlerin yönetimi için her bölümün öğretim elemanları yıl içinde kendi aralarından birini müdür seçerler.

Üniversitenin başkanının atanmasında öğretim üyelerinin hiçbir fonksiyonu yoktur.Üniversite başkanı her konu ve olayda eğitim başkanına bilgi vermek zorundadır. Darülfünunun açılmasıyla verilmeye başlanan konferanslar,11 Aralık 1870’de yasaklandı.Ardından 1871 yılında Darülfünun kapatıldı.Bu gerileyişi Saffet Paşa şöyle açıklamıştır: “Binbir güçlükle kurulan yeni bir ilim medresesinin ortadan kaldırılmasıyla memlekette bir üniversite kurma fikri bir defa daha baltalanmış ve batı irfan ve medeniyetine açılmak istenen pencere tekrar kapatılmıştır.”

DARÜLFÜNUN-U ŞAHANE (1900 ÜNİVERSİTESİ) II. Abdülhamit’in tahta çıkışının yirmi beşinci yıl dönümünde Darülfünunun yeniden kurulmasına karar verilmişti. 14 Ağustos 1900 tarihinde yayınlayan bir nizamnameyle “Darülfünun-ı Şahane” kurulmuştur.

1900 ÜNİVERSİTESİNİN GETİRDİĞİ DEĞİŞİKLİKLER: Bu alandaki değişiklikleri şu noktada özetlemek mümkündür: -Toplumun adını simgeleyen üniversite padişahın adını simgeler duruma getirilmiştir. -Hukuk ve Tıp mekteplerinin değiştirilerek üniversiteye bağlı birer yüksek okula dönüştürülmüştür. -Fakültelerin adları değiştirilerek başta fakülteler oluşturulmuştur. -Yardımcı hizmet elemanları dahil tüm üniversite çalışanları padişahça atanıyordu.

ÜNİVERSİTENİN KURULUŞ SİSTEMİ: 1870 Üniversitesi Felsefe ve Edebiyat,Hukuk,Tabii Bilimler ve Matematikten oluşmaktaydı.1900 üniversitesi yukarıdaki kuruluş sistemini şu fakültelerle değiştirilmiştir. -Yüksek Dini İlimler Fakültesi -Fen Fakültesi -Edebiyat Fakültesi 1870 üniversitesinde görülen üniversite özerkliği ile ilgili belirtiler,bu üniversiteyle tamamen ortadan kaldırılmıştır.Bilimsel kaygıyla kurulmayan üniversiteden,bilime hizmet de beklenemezdi.

DARÜLFÜNUN (DARÜLFÜNUN-U OSMANİ) 1908 ÜNİVERSİTESİ 1908 Üniversitesi,1908 inkılabının yarattığı yeniliklerden payını almış olarak kuruldu. 1908 Üniversitesinin Getirdiği Yenilikler: Bu noktadaki yenilikleri şu noktada özetlemek mümkündür: -Programlar baştan sona değiştirildi. -Tarihe,edebiyata ve felsefeye ait dersler konuldu. -Öğrenci kabul ve sayısı hakkında hükümler kaldırıldı. -Öğretim araç ve gereç bakımından zenginleştirildi. -Bölüm başkanlarına seçim hakkı tanındı. -Eğitim reformlarına yüksek öğretimden başlama ilkesi kabul edildi.

ÜNİVERSİTENİN GÖREVİ: 1908 Üniversitesiyle birlikte ilk defa üniversitesinin görevi resmi olarak belirlenmiştir. Dönemin Eğitim Bakanı Emrullah Efendi, 22 Nisan 1912’de yazdığı Darülfünun Nizamnamesinde, Darülfünunu.kültürü yaratıcı ve yayıcı temel kurum diye tanımlamıştır. Emrullah Efendi, üniversitenin görevini, bilimi bulmak, bilimi korumak ve bilimi yaymak olarak görmüştür. Bu konudaki ilkeler şunlardır:

“Darülfünun dediğimiz yüksek okul kurumları,ilimler ve fenlerin hem yayılmasına,hem de ilerlemesine hizmet eder.Bu iki hizmet birbirinin aynıdır. 1.İlimleri fenleri yaymak halk arasında dağılmak demektir.Bu görevleri ile darülfünunlar yüksek öğretime mahsus okullarının görevlerini görürler. 2.Darülfünunlar ilmin ilerlemesine hizmettir. Bu kurumlar ilmi yaymakla kalmazla, ilmi yapmağa,ilerletmeğe de hizmet ederler. İlmin yayılması ve ilerlemesine hizmet eden bilginler yetiştirecek Darülfünunların bu uğurda görecekleri hizmetin tahmin edilebilir ve Darülfünunların asıl görevi de bu olmalıdır.

ÜNİVERSİTENİN KURULUŞ SİSTEMİ: Emrullah Efendinin yeni tüzük ile oluşturduğu üniversite,şu bölümlerden oluşmaktadır: -Dini Bilimler -Hukuk -Fen -Tıp -Edebiyat bilimleri

DARÜLFÜNUN (DARÜLFÜNUN-U OSMANİ) 1914 ÜNİVERSİTESİ Meşrutiyet yıllarının ikinci Darülfünun reformu I. Dünya Savaşı yıllarına rastlar. Koçer ‘e göre I. Dünya Savaşına Kadar olan dönemde çeşitli fikirlerin ortaya atıldığı, yayıldığı ve bu fikir özgürlüğü içinde her konunun tartışıldığı ancak eyleme fazla geçilmediği bir devirdir.

1914 ÜNİVERSİTESİNİN GETİRDİĞİ YENİLİKLER Bu üniversite reformu ile getirilen yenilikler şu noktalarda özetlenebilir. -Darülfünun bir yüksek okul hüviyetinden sıyrılarak modern bir üniversite fonksiyonunu benimsemeye başladı. -Şubeler fakültelere dönüşmüştür. -Öğretim üyeleri ”müderris” ünvanı almıştır. -”Darül-mesai” adı altındaq araştırma enstitüleri kurulmuştur. -Laboratuvarlar,kütüphaneler açılmıştır.

-Bilimsel yayınlara başlanmıştır. -Bilimsel özerklik istekleri bu devirde duyulmuştur. -Bir “Darülfünun Divanı” (senato) kurulması için hazırlıklara başlanmıştır. -Edebiyat fakültesi bünyesinde “Diller Şubesi” açılmıştı. -Sınıf usulü bırakılarak sömestr usulü kabul edilerek uygulanmaya başlanmıştır.

ALMAN HOCALAR Bu reforma, öğretim kadrosuna yabancı öğretim üyelerinin desteği ile başlanmıştır. Ancak yukarıdaki yeniliklere rağmen reform başarıya ulaşmamıştır. Bu dönemde Tıp şubesi hariç, diğer şubelere çok sayıda Alman ve Macar profesör getirildi. Edebiyat fakültesine 10, Fen fakültesine 6, Hukuk Fakültesine 4 Alman profesör getirilmiştir. Bunlar; I. Dünya Savaşı sonuna kadar İstanbul’da kalmışlardır.

DARÜLFÜNUN (DARÜLFÜNUN-U OSMANİ) 1919 ÜNİVERSİTESİ 1919 üniversitesi Osmanlı Devletinin son döneminde kurulan bir yüksek öğretim kurumudur. İstanbul’daki hükümet otoritesinin en zayıf olduğu, Anadolu’da yeni bir Cumhuriyetin doğmaya başladığı devirdir. İşte bu üniversite reformu, hiçbir üst otorite olmadan kendi yasasını kendi hazırlama imkanına sahip olduğu bir ortam içerisinde ortaya çıkmıştır. 11 Kasım 1919’da çıkarılan “Darülfünun-u Osmani Nizamnamesi”ile üniversitenin esasları belirtilmiştir.

1919 ÜNİVERSİTESİNİN AMAÇLARI: Nizamnamenin birinci maddesinde üniversitenin eğitimin gelişip ilerlemesine hizmet edecek Tıp,Edebiyat ve Fen fakültelerinden oluşan bilimsel bir kurum olarak belirlenmiştir.Böylece ilgili fakültelere eğitimin gelişmesine katkıda bulunacak eğitim kurumları olarak görülmektedir.Çağdaş anlamda üniversite amacı geliştirilmiştir. 1919 ÜNİVERSİTESİ İLE GETİRİLEN YENİLİKLER: Bu nizamname ile getirilen yenilikler şu noktalarda özetlenebilir:

-Üniversite özerkliği kabul edilmektedir.(Madde 2) -”Darülfünunu “Müdür-i Umumisi” ünvanını taşıyan rektör,müderrisler arasından seçilerek “Darülfünun Emini “adını taşımıştır. -Emin’in başkanlığında fakültelerin reisleriyle temsilcilerinden kurulu “Bir Darülfünun Divanı” oluşturulmuştu. -Sınıf usulü kaldırılmış yerine sömestr usulü getirilmişti. -Fakülteler kürsülere ayrılmıştır.(madde 5) -Öğretim üye ve öğretim görevlilerinin katıldığı bir bilim kurulu kurulmuştur.(madde 11) -Üniversite üyelerinin seçimi senatoya bırakılmıştı.

-Senato kararlarını Bakanlık ancak bir defa veto edebilir. -Öğretim üyesi alma,işten uzaklaştırma yetkisi üniversiteye bırakılmıştı. -Rektörlük ve fakülte dekanlığı için profesör alma şartı konmuş,öğretim mesleği ile ilgili olmayan kişilerin üniversite başkanı olma imkanı kaldırılmıştır.(Madde 13,14) -Öğretim görevliliğini,açılacak sınavlarla ehliyet göstermeye başlanmış,bunların meslekten uzaklaştırılmalarında aynen öğretim üyelerinin meslekten uzaklaştırılmaları hükme bağlanmıştır. -Eğitim Bakanının üniversite üzerindeki yetkileri hemen hemen hiçe indirilecek şekilde azaltılmıştır.(Madde 19)

ÜNİVERSİTENİN KURULUŞ SİSTEMİ: -Padişah dahil üst otoriteler rektör atama yetkisine sahip değildirler.Ancak üniversite kurulunun seçeceği iki adaydan birini kabule mecburdurlar.(Madde 18 ) -Üniversite rektörlüğüyle fakülte dekanlarının bir kişide toplanması yasaklanmıştır.(Madde 21 ) -Rektörün görevleri ayrıntılı olarak belirlenmiştir. ÜNİVERSİTENİN KURULUŞ SİSTEMİ: 11 Ekim 1919 tarihli nizamnamenin birinci maddesinde kuruluş sisteminin oluşturan fakülteler şöyle sınıflandırılmıştır: -Hukuk -Tıp -Edebiyat -Fen Fakülteleri

Fakülteler kürsülere ayrılmış,öğretim üyelerinden oluşan bir bilim kurulu oluşturulmuştur.Fakültelere de bilimsel özerklik getirilmiştir.Fakülteler de kurullar oluşturulmuş ve bu kurallara araştırma enstitüleri kurma görevi verilmiştir.

KAYNAKÇA: Widmann H., Atatürk ve Üniversite Reformu, Çev: A. Kazancıgil ve S. Bozkurt, İstanbul Kabalcı. Yay., 2000. Bilsel C, İstanbul Üniversitesi Tarihi, İstanbul, Kenan Matbaası, 1943, Güler A,ELAZIĞ,1980, ErgünM,egitim.aku.edu.tr/24.12.2005

www.bilgiyay.com/ 17.12.2005 www.istanbul.edu.tr/tarihce/

TEŞEKKÜR EDERİM…