RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRENSİPLER İSAG İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ SEMİNERİ RADYASYONUN ETKİLERİ VE RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRENSİPLER 1 Şubat 2015 Ankara Prof. Dr. Doğan Bor Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Fizik Mühendisliği Nükleer Fizik Anabilim Dalı

RADYASYON

Bir kaynaktan salınan enerjidir İYONLAŞTIRICI RADYASYON NEDİR? Bir kaynaktan salınan enerjidir Nötron salınımı Yüksüz Beta Salınımı - Yüklü Alfa Salınımı + yüklü X-Işınları Yüksüz Gama salınımı Yüksüz

RADYASYONUN ÖZELLİKLERİ ? α Işınları Radyasyonun tipi β Işınları γ Işınları Radyasyonun şiddeti Düşük Yüksek Düşük Radyasyonun enerjisi Yüksek

RADYASYONUN ETKİSİ Radyasyon ışınlaması Radyasyonun havada iyonlaştırma (elektronları atomdan koparma) gücü

RADYASYONUN ETKİSİ Radyasyon dozu Madde de (insan dokusu veya organında) soğurulan enerji miktarı

FARKLI RADYASYON IŞINLANMALARI Vücut dışı Işınlamalar Vücut içi Işınlamalar Radyasyon bulaşıklığı (Kontaminasyon) α + + α γ - - + - - β - + - β + - + - γ,x - + + - + - + - - + - + -

KİŞİLERİN RADYASYONDAN ETKİLENMESİ Doğal kaynaklar İnsan yapımı kaynaklar Radyasyon kazaları

10 adet muz Kol röntgen incelemesi 7000 Radyoaktif atom 10 adet muz Kol röntgen incelemesi

YAPAY RADYASYON Nükleer santraller ve silahlar Medikal ve endüstride kullanılan kaynaklar (X-ışın tüpleri, yapay radyoaktif maddeler vs.) Yapay radyasyon kaynaklarından maruz kalınan yıllık ortalama dozun oransal değerleri

TIP VE ENDÜSTRİDE KULLANILAN KAYNAKLAR Radyoaktif madde içeren kaynaklar (Cs-137, Am-241, vs ) X-ışını üreten cihazlar

RADYASYONUN ETKİLERİ Radyasyonun düşük doz etkileri : Kanser Genetik Etkiler Radyasyonun düşük doz etkileri : Radyasyonun yüksek doz etkileri : Lens ve Deri Hasarları, kısırlık vs. Etki Deterministik Etkiler Stokastik Etkiler Radyasyon Dozu

RADYASYONUN DETERMİNİSTİK ETKİLERİ Gözde opasite kaybı ve katarak Geçici ya da kalıcı kısırlık Deride yaralanmalar Kan tablosunda değişim Saç dökülmesi …………………… Merkezi sinir sisteminin çökmesi Ölüm Etkinin Şiddeti Doz Eşik

Mutasyon onarılabilir HÜCRE IŞINLANMASI SONRASI Mutasyon onarılabilir Hücre ölümü Canlı ama mutasyon var DNA Mutasyonu KANSER!!

DÜŞÜK SEVİYEDE RADYASYONUN ETKİLERİ STOKASTİK ETKİLER Kanser oluşumu Kulucka devri (1-30 yıl) Kanserin gözlenme ihtimali dozla doğrusal orantılı olarak artacak Eşik değeri yok Dozun sınırlanması zararı azaltmak Hücre ile etkileşen tek bir radyasyon bile kanseri başlatabilir !!

KANSER RİSKLERİ Hayat sürecinde radyasyon dışındaki nedenlerle kanser teşhisi konulma riski: % 40 Hayat sürecinde radyasyon dışındaki nedenlerle ölümle sonuçlanan kanser riski: % 20 - 25 Hayat sürecinde radyasyona bağlı ölümcül kanser riski: % 0.5-2 % 4.4 - 7.2 / 1Sv Lösemi : % 0.6- 1.0 / 1 Sv

1 MİLYON KİŞİDE KANSERE YAKALANMA RİSKLERİ Tek film göğüs incelemesi (0.05 mSv) 2.5 Beyin BT incelemesi (2 mSv) 100 Pelvis Tomografisi (10 mSv) 500 Girişimsel İnceleme (50 mSv) 2500 Doğal Background (3mSv) 150 Diğer nedenler 400 000

YAŞAMIN DİĞER RİSKLERİ (Milyonda bir ölüm) 40 Yemek kaşığı tereyağı 100 adet kömürde pişmiş biftek 1.5 tane sigara içmek Araba ile 500 km yapmak Uçak ile 2000 km seyahat etmek 0.02 mSv radyasyon dozuna maruz kalmak

IŞINLAMALAR Doğal ve planlı ışınlamalar Tehlike durum ışınlamaları Toplum Mesleki ışınlamalar Medikal ışınlamalar Tehlike durum ışınlamaları Toplum Acil durum çalışanları

IŞILAMA KATEGORİLERİ VE TOPLAM ETKİN DOZ ORANLARI NCRP 2006

RADYASYON KULLANIMI ARTIYOR ! Tüm kaynaklar nedeni ile toplum ışınlaması 2006 1982 Medikal ışınlama: 0,54 mSv/Kişi Toplam ışınlamalar 3,6 mSv/Kişi Medikal ışınlama: 3.0 mSv/Kişi Toplam ışınlamalar 6.2 mSv/Kişi NCRP 2006

RADYOLOJİK İNCELEMELER Radyasyon Dozu Risk Girişimsel İncelemeler Hekim Dozu Hasta Dozu Tomografi Hasta Dozu Hekim Dozu Floroskopi Hasta Dozu Hasta Dozu Mamografi Hasta Dozu Radyolojik

RADYASYONUN DETERMİNİSTİK ETKİLERİ Gironet et al, 1998, Ann Dermatol Venerol, 125, 598 - 600 Wagner et al, 1999, Radiology, 213, 773 - 776

RADYASYON KAZALARI ! İstenmeyen ışınlamalar

RADYASYON KAZALARI Kaza nedeni Kazalar Ölümler Yaralılar Nükleer reaktör kazaları 11 31 Askeri reaktör kazaları 8 33 179 Güç reaktörlerinde ki kazalar 2 255 Kritik reaktör kazaları 27 17 51 Araştırma reaktörlerindeki kritik kazalar 4 5 Hızlandırıcı kazaları 14 16 Radyoaktif maddelerin kaza sonucu yayılması 1 Radyoaktif maddelerin kazara vücuda girmesi 10 12 79 Işınlayıcı kazaları 24 Tıpta radyoterapi kazaları 70 228 Tıpta X-ışın kazaları 7 19 Robert Johnston 2011

RADYASYON KAZALARI Kaza nedeni Kazalar Ölümler Yaralılar Sahipsiz kaynak kazası 28 31 104 Sahipsiz kaynakların yayılma kazaları 2 6 24 Radyografi kazası 64 1 79 Kaynakdan ışınlanma kazası 42 5 65 X-ışın kazası 51 62 Radyasyon kazası (belirlenemeyen neden) 44 3 93 Kişilerin saldırı amacı ile ışınlanması 9 4 81 Suça bağlı eylem (nedeni belirlenemeyen) 12 Kişileri kendi kendini bilere ışınlaması Çalınmış kaynaklar nedeni ile ışınlama 8 7 17 Nükleer silah testlerindeki kazalar 193 TOPLAM 399 236 1628 Nükleer silahların saldırı amacı ile kullanılması 195000 161000

HİROŞİMA ve NAGASAKİ BOMBALARI Nüfus: 350.000 1945 sonunda, patlama, ısı, ölümcül doz alarak ölen insan sayısı: 140.000 NAGASAKİ Nüfus:270. 000 1945 sonunda, patlama, ısı, ölümcül doz alarak ölen insan sayısı : 70.000

RADYASYONA BAĞLI KANSER ÖLÜMLERİ (1950-2000) Toplam insan sayısı Takibe alınan) 86611 Toplam ölümler (Doğal nedenlerle) 47685 Kanser ölümleri 10127 Radyasyona bağlı kanser ölümleri 479 Toplam lösemi 296 Radyasyona bağlı Lösemi 93

ÇERNOBİL KAZASI

ÇERNOBİL KAZASININ SONUÇLARI Toplam 237 reaktör işçisi hastanelik oldu 50 kişi radyasyonun akut etkileri sonunda öldü 134 akut radyasyon sendromu gözlendi Taranan 18 milyon dan 5000 kişide tiroit kanseri tespit edildi (en fazla çocuklarda) Tiroit kanserini neden olduğu ölü sayısı 15 (2011), tedavide %98 başarı Lösemi de artış yok ANCAK: 350 bin kişi göçe maruz kaldı Depresyon,akıl hastalıkları,artış var 100 000 den fazla gereksiz kürtaj Sadece yüksek doz alan bazı temizlik işçilerinde lösemide artış var Geleceğe dönük tahmin: Taranan insan 600.000/ 4000 kişi radyasyonun neden olduğu kanserden ölecek ANCAK : Doğal nedenlerle kanser den ölecek insan sayısı 100 000 UNSCEAR 2005

RADYASYON KAZALARI Endüstriyel uygulamalar Bir hızlandırıcı tesisinde ki kaza sonucu yaralanma Radyoaktif kaynak ışınlaması soncu deri yanıkları

RADYASYON KAZALARI Medikal uygulamalar 3 hafta sonra 6.5 ay sonra Cerrahi tedavi

RADYASYONDAN KORUNMANIN TEMEL FELSEFESİ Uygulamaların haklı bir gerekçesinin olması – Justification Uygulamaların optimizasyonu (ALARA) Stokastik etki olasılıklarının minimuma indirilmesi Deterministik sınırların altında kalınması Uygulamalar için etkin ve eşdeğer doz sınırları Radyasyon çalışanlarının ışınlanması Toplumun ışınlanması Stajyer ve öğrencilerin ışınlanmaları Hamilelerin ışınlanması

RADYASYONDAN KORUNMANIN TEMEL FELSEFESİ IŞINLAMALAR Toplumun ışınlaması Mesleki ışınlamalar Tanı amaçlın medikal ışınlamalar Doz sınırlamaları Uygulamaların : Gerekçesi Optimizasyonu Referans doz seviyeleri

RADYASYONDAN KORUNMA Radyasyondan Korunanlar Toplum Çevre Medikal incelemelerde ışınlanan hastalar Radyasyonla çalışanlar ve kullanıcılar

RADYASYONDAN KORUNMA Korunmadan Sorumlular Yasal düzenlemelerin yapılması Lisanslama ve akreditasyon Rutin uygulamalar Resmi kurumlar Radyasyondan korunma uzmanları İş sağlığı ve güvenli uzmanları

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRATİK UYGULAMALAR 1- Radyasyon kaynağından mümkün olduğu kadar uzakta durunuz Mesafenin 2 kat artması durumunda ışınlama şiddeti 4 kat azalacaktır

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRATİK UYGULAMALAR 2- Radyasyondan ışınlama süresini minimum yapınız 1 Dakika 500 2 Dakika 1000 5 Dakika 2500

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRATİK UYGULAMALAR 3- Koruyucu zırhlama kullanınız Kurşun ya da beton paravan kullanınız Koruyucu donanımları kullanınız

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRATİK UYGULAMALAR 3- Koruyucu zırhlama kullanınız Radyasyon demetinin boyutlarını ışınlama alanına uygun olarak ayarlayınız

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRATİK UYGULAMALAR Açık radyoaktif kaynaklarla çalışırken ; Bu maddeleri solumayınız Vücudunuza ve yiyecek ve içeceklerinize bulaştırmayınız Diğer korunma kurallarına uyunuz

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL UNSURLAR Lisanslama Personel ve alan radyasyon ölçümleri

Teşekkürler bor@eng.ankara.edu.tr