EĞİTİCİ OYUNCAKLAR Arş. Gör. Erdoğan ÖZEL

EĞİTİCİ OYUNCAĞIN TANIMI VE ÖNEMİ Demiral (1987) eğitici oyuncağı “Çocukların daha çok zihinsel gelişim­lerine katkıda bulunan, onların bazı kavramları geliştirmelerine ve oynaya­rak öğrenmelerine yardımcı olan masa oyuncakları" olarak tanımlamakta­dır. Ancak eğitici oyuncaklara yalnız çocukların zihinsel gelişimlerine kat­kıda bulunan masa oyuncakları olarak bakılmaması, eğitici oyuncakların diğer gelişim alanlarına olan yararlarının da vurgulanması gerekmekte­dir.

Bu görüş doğrultusunda eğitici oyuncaklar; çocukların bilişsel, dil ve özbakım becerisini desteklemek amacıyla sistemli bir şekilde geliştiril­miş, ancak sosyal, duygusal ve motor becerilerinin gelişimine de katkısı olan, çocukların oynayarak öğrenmesi esasına dayanan masa üstü oyun­cakları olarak tanımlanabilir (Oğuzkan ve diğ. 2004).

Yeteneklerin gelişmesinde ve yenilenmesinde çocuğun değişik aktivitelere katılımı önemlidir. Bunun için eğitim materyallerinin görsel ve eğlendirici özellikte olması, çocuğun dikkatini çek nesi, çocukta katılım­cılık arzusu uyandırması gerekmektedir (Atalay ve jiğ. 2001).

Çocuklar bu oyuncaklarla oynarken oyuncağın amacına uygun bel­li yönergelere uyma ve belli bir süre bir etkinliği sürdürebilme gibi dav­ranışları kazanırlar. Bu oyuncaklarla, olaylar ve objeler arasında neden- sonuç, benzerlik, parça-bütün gibi ilişkiler kurarak veya onları belli bir özellik ya da oluş sırasına göre sıralayarak veya gruplayarak zihinsel ye­teneklerini geliştirirler.

Eğitici oyuncaklarla oynanan oyunlar çocuğun al­ gılamasını, bir konuda belli bir süre dikkatini toplayabilmesini, problem­lere deneme-yanılma yoluyla çözümler bulmasını sağlamaktadır. Grup­la oynanan eğitici oyuncaklar ise çocukların birbirleriyle iletişim kurma­larına işbirliği içinde bir oyunu sürdürebilmelerine fırsat verdiği için dil gelişimi ve sosyal gelişimi açısından da önemlidir. Ayrıca bu oyuncaklar el-göz koordinasyonunu ve küçük kas gelişimini de desteklemelidir (Aral ve diğ. 2000, Atalay ve diğ. 2001).

EĞİTİCİ OYUNCAK HAZIRLANIRKEN VE SATIN ALINIRKEN DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN ÖZELLİKLER Oyuncağın sunulacağı çocuk/çocukların yaşı ve gelişim düzeyi dikkate alınmalıdır. Hazırlanacak ya da satın alınacak eğitici oyuncak, hem içerdiği kavram açısından hem de oynayış şek­li (kuralları) açısından çocuk/çocukların yaş ve gelişim düzeyine uygun olmalıdır.

Oyuncak, oynanış şeklinde küçük değişiklik yapılarak farklı yaş gruplarının da oynayabileceği özelliklere sa­hip olmalıdır.

Eğitici oyuncak, çocukların ilgi ve gereksinimlerine uygun olma­lıdır Eğitici oyuncak, çocukların ilgi ve gereksinimlerine uygun olma­lıdır. Bu, oyuncaktan beklenen eğitimsel yararın sağlanabilmesi açısından çok önemlidir. Çocuk için hazırlanan ya da satın alınan oyuncak, onun ilgisini çeken ve oynarken onları eğlendiren ni­teliğe sahip olmalıdır. İlgi çekici ve eğlendirici olma kriteri, oyun­cağın saklandığı kutudan resimlere ve oynanış kurallarına kadar oyuncakla ilgili tüm ayrıntılar için geçerlidir.

Eğitici oyuncaklar çocuğa, bilinenden- bilinmeyene, basit­ten karmaşığa doğru bir sıra içinde sunulmalıdır. Amaca ulaş­mak için oyuncak hazırlanırken oyuncağın basamaklandırılması gerekir. (Eşleştirme, ilişki kurma, gruplama, sıralama, serileme) Böylece çocuklar, planlanan amaca başarıyla ulaşabilirler. Hazırlanan ya da alınan oyuncak güvenli olmalı, çocukların oy­ narken zarar görebileceği unsurlar içermemelidir.

Oyuncak hazırlanacaksa malzemesi ekonomik olmalı, kurum ve anne-babaları maddi olarak zorlamamalıdır. Oyuncak malzemesinin dayanıklı olması, oyuncağın uzun süre birçok çocuk tarafından oynanabilmesi açısından önemlidir. Eğitici oyuncak çok iyi tasarlanmış ve tasarlandığı gibi gerçek­leştirilmiş olmalıdır, örneğin, yap-bozun tüm parçalarının birleşebilmesi, tombala ya da domino kartlarının tüm parçalarının eksiksiz olması gerekir.

Eğitici oyuncağın esnek bir şekilde kullanılabilmesi de önem­li bir husustur. Esneklik ilkesine uyularak hazırlanan bir eğitici oyuncak ile aynı amaca yönelik bir çok farklı oyun geliştirilebilir (Avcı 1999, Atalay ve diğ. 2001, Dinçer 2004).

EĞİTİCİ OYUNCAK KULLANIMINDA DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR Eğitici oyuncaklar çocuğa hazır olduğu dönemlerde sunulmalıdır. Eğitici oyuncaklar tek çocuk ya da iki-üç kişilik gruplar hâlinde oy­nanacak şekilde planlanmalıdır. Büyük gruplarda başarı düşebilir. Öğretmen bu tür oyuncakları sunarken, çocuklar arasında birey­sel ayrılıklar olduğunu unutmamalıdır. Her çocuk kendi gelişim düzeyinde çalışmaya teşvik edilmelidir. Çocukları başka çocuk­larla kıyaslamak çocuğa zarar verebilir. Ayrıca planlanan grup oyunlarında rekabete ve yarışmaya yer verilmemeli, bu gibi dav­ranışlardan kesinlikle kaçınılmalıdır.

Çocuklar eğitici oyuncakla oynamaya başlamadan önce eğitim­ci oyunun amaçlarını ve kurallarını açıklamalıdır. Çocuklar ken­dilerinden ne beklendiğini bilmelidirler. Bu davranışlar oyun­ cakların gelişigüzel oynanmasını önler. Çocuk, bir oyuncakla oynadıktan sonra oyuncağın parçalarını kutusuna yerleştirmeli ve sınıfta bu oyuncaklar için ayrılan do­laba kaldırmalıdır.

Çocuklar, oyun sırasında özgür olmalıdır Çocuklar, oyun sırasında özgür olmalıdır. Eğitici oyuncaklarla oy­nayan çocuklara sürekli yön vermeye çalışmak, ilgisinin kaybol­masına sebep olabilir. Çocukların eğitici oyuncakla oynama süreleri yaş düzeylerine, dikkatlerini belli bir konu üzerinde yoğunlaştırma yetenekleri­ne bağlıdır. Bunun için çocuklar zorlanmamalıdır.

Öğretmen eğitici oyuncakla oynayan çocukları desteklemeli, buluşlarından ve becerilerinden dolayı övmelidir. Eğitici oyuncaklarla oynayan çocuğa gerekli ipuçları uygun za­manlarda verilmelidir.

Öğretmen, eğitici oyuncakla oynayan çocukları gözleyerek ço­cuğun hangi olgunluk düzeyinde bulunduğunu saptayabilir. Hazırlayacağı oyuncakları da buna göre planlamalıdır. Öğretmen, eğitici oyuncakla oynayan çocukların sorularını ce­vaplandırarak ve yorumlarını dikkatle dinleyerek, onların kav­ramsal gelişim düzeyleri hakkında bilgi elde edebilir.

Çocuklar için en verimli öğrenme şekli "somut öğrenme"dir Çocuklar için en verimli öğrenme şekli "somut öğrenme"dir. Ço­cuk, okul öncesi yıllarda henüz soyut düşünceye sahip olmadı­ğından, herhangi bir problemi, ancak o problemi oluşturan par­çaları ellemek-denemek, şekilleri bozup yeniden bütün hale ge­tirmek suretiyle çözümler. Bu nedenle eğitici oyuncakla uzun süre denemeler yapmaları için çocuklara ortam hazırlanmalıdır.

Zihinsel çabanın daima bir oyun karakteri taşımasına özen gös­terilmelidir. Eğitici oyuncaklarla başarı, baskıdan ve zorlamadan değil oyunun çekiciliğinden, meraktan ve yeni bir şey bulmanın sevincinden doğmalıdır. Eğitici oyuncaklar çocukların boylarına göre hazırlanmış bir oyun­cak dolabında saklanmalıdır (Atalay ve diğ. 2001/ Ş.Oğuzkan ve diğ. 2004).

EĞİTİCİ OYUNCAK HAZIRLAMA AŞAMALARI Eğitici oyuncaklar eşleştirme, ilişki kurma, gruplama ve sıralama- serileme şeklinde basitten karmaşığa bir sıra izleyecek şekilde planlan­ malıdır. Oyuncağın bu basamaklarda hazırlanması ve uygulanması belir­lenen amaca daha kolay ulaşılmasını sağlayacaktır.

Nesneler arasında eşleştirme yapmayı başaran çocuk, sınıflandırma konusunda belli bir düzeye gelmiş demektir. Önce nesnenin tek bir özel­liğine göre sınıflandırma yapan çocuk daha sonra iki özelliğe göre sınıflandırma yapabilir. Sonunda çocuk sınıflandırmayı kendi oluşturaca­ğı kriterler üzerine kurar ve zamanla benzer nesnelerin değişik şekiller­de sınıflandırılabileceğini kavramaya başlar (Atalay ve diğ. 2001, Baykoç Dönmez ve diğ.1993).

EŞLEŞTİRME Birbirleriyle aynı olan iki şeyi bir araya getirmeyi içerir. Çocuklardan karışık olarak verilen resimli kartlar ya da objeler arasında aynı olan iki şekli ya da objeyi bulup yan yana veya üst üste koyması istenir. Bu basa­makta çocuğun kartları ya da objeleri dikkatlice incelemesi, tüm özellik­ler açısından aynı olanları seçmesi ve eşleştirmesi gerekir.

İki yaşındaki çocuklar benzer iki nesneyi, üç-dört yaşındaki çocuklar ise renk ve şekil benzerliği gösteren iki nesneyi eşleştirebilmekte, beş- altı yaşlarındaki çocuklar ise daha çok özelliği göz önünde bulundurarak eşleştirmeler yapabilirler (Atalay ve diğ. 2001). Eşleştirme esasına dayanan eğitici oyuncaklar, bellek kartları, domi­nolar ve resimli tombalalardır.

İLİŞKİ KURMA Eğitici oyuncaklarda ilişki kurma yöntemi önemli bir zihinsel beceri­dir. İlişki kurma becerisine dayalı oyuncaklarda belli bir özellik açısından verilen ilişkiyi algılaması ve ayırt etmesi istenir. Parçaları kullanarak res­min bütününü oluşturma, kullanıldığı yere ya da kullanım amacına göre ilişkili olanları veya belli bir özellik açısından aynı olan, ancak diğer özel­likleri farklı olanları bir araya getirmek söz konusudur (Oğuzkan ve diğ. 2004).

İlişki kurma şu alt başlıklardan oluşur; Fonksiyonuna göre ilişki kurma (koltuk-sandalye, vb.) Kavramsal ilişki kurma (üçgen çatı-üçgen dondurma külahı, vb.) Farklılık ya da benzerlikleri bulma Parça-bütün ilişkisi kurma

GRUPLAMA Nesneleri belli bir özelliğe göre ayırabilme ve doğru yere yerleştirebil­medir. Gruplama yapabilmek için çocukların olayları ve objeleri doğru algılayabilmeleri, özelliklerini bilmeleri ve bildiklerini organize edebilme­leri gerekir. Yönergelerde olay ve objelerin hangi özelliklerine göre grup­landıracağı belirtilmelidir.

SIRALAMA-SERİLEME Nesneleri ya da olayları belli bir özelliğe göre sıraya koyma (seri yap­ma) esasına dayanan oyuncaklardır. Şekil, boyut, sayı ya da rengine göre sıralama yapılabileceği gibi belli bir olayın meydana geliş sırasına göre bir seri de oluşturulabilir. Sıralamanın bir alt grubu da örüntü tamamlamadır, örüntü tamam­lama, verilen belli bir örüntünün tekrarındaki eksik bırakılan yerin sorul­duğu bir akıl yürütme, stratejik düşünme ve problem çözme durumudur (N.Avci, 1999).