SAĞLIK & BESLENME Dr. ÜLKÜMEN RODOPLU www.ulkumenrodoplu.com www.onyasdahagenc.com

- Sağlık - Sağlıklı Yaşam - Hastalıklar - Beslenme - Öneriler AMAÇ - Sağlık - Sağlıklı Yaşam - Hastalıklar - Beslenme - Öneriler

Bizi bekleyen riskler Hastalıkları tanıma Hastalık ve beslenme HEDEFLER Bizi bekleyen riskler Hastalıkları tanıma Hastalık ve beslenme

KAYNAKLAR http://apps.who.int/bmi/index.jsp?introPage=intro_3.html World Health Organization. Preventing chronic diseases : a vital investment : WHO global report. Geneva. 2005. http://www.who.int/chp/chronic_disease_report/full_report.pdf http://win.niddk.nih.gov/Publications/tools.htm American Journal of Clinical Nutrition, Vol. 87, No. 2, 398-404, February 2008 Circulation. 2008;118:428- 464.http://circ.ahajournals.org/cgi/content/short/118/4/428

Fiziksel, zihinsel ve sosyal yönden tam bir iyilik hali. SAĞLIK Fiziksel, zihinsel ve sosyal yönden tam bir iyilik hali.

SAĞLIĞI ETKİLEYEN İKİ FAKTÖR 1- Dışarıdan etkimizin olamadığı nesilden nesile geçen özelliklerimiz. 2- En önemlisi beslenme olmak üzere müdahale edebildiğimiz çevre koşulları.

SORU – Türkiye’de en çok görülen ölüm nedeni nedir? A) Kanser B) Solunum Yolu Hastalıkları C) Kalp ve Damar Hastalıkları D) Diabet E) Kazalar

Türkiye’de ölüm nedenleri

Nasıl bir hastalık ? Kazalar………..…..8 Kalp ve damar hastalıkları……25 Kanser………….15 Enfeksiyon hastalıkları……….…12 Diabet ve buna bağlı sorunlar…….15 Nörolojik sorunlar…..10 Doğal nedenler………….…15

SORU- Hangisi Kronik Hastalıktır ? A) Diabet B) Hipertansiyon C) Böbrek Yetmezliği D) Osteoporoz E) Hepsi

Kronik Hastalık Uzun süren hastalık. Örnek: obesite, diabet ve kalp damar hastalığı Önlenebilir, geciktirilebilir. Sağlıklı beslenme, fiziksel aktivite “In five out of the six regions of WHO, deaths caused by chronic diseases dominate the mortality statistics (1). Although human immunodeficiency virus/acquired immunodeficiency syndrome (HIV/AIDS), malaria and tuberculosis, along with other infectious diseases, still predominate in sub-Saharan Africa and will do so for the foreseeable future, 79% of all deaths worldwide that are attributable to chronic diseases are already occurring in developing countries (2).” http://www.who.int/nutrition/topics/2_background/en/index.html The chronic disease epidemics take decades to become fully established – they have their origins at young ages; given their long duration, there are many opportunities for prevention; They require a long-term and systematic approach to treatment; Health services must integrate the response to these diseases with the response to acute, infectious diseases. World Health Organization. Preventing chronic diseases : a vital investment : WHO global report. Geneva. 2005. Available at http://www.who.int/chp/chronic_disease_report/full_report.pdf

DSÖ - WHO “… 2020, kronik hastalıklar dünyadaki ölümlerin dörtte üçüne neden olacak. ……..Ölümlerin %71 KAH, İNME, DİABET. ……..Gelişmekte olan ülkelerde diabetli sayısı 2.5 kat artarak 1995’te 84 milyon iken 2025’te 228 milyona çıkacak.”

Kronik Hastalık & Beslenme Kronik hastalıkların önlenmesi Kronik hastalıkların tedavisi Each year at least: 1.9 million people die as a result of physical inactivity; 2.7 million people die as a result of low fruit and vegetable consumption; 2.6 million people die as a result of being overweight or obese WHO, 2005

SINIFLAMA BMI(kg/m�) Düşük ağırlık <18.50 İLERİ DERECEDE ZAYIF <16.00      ORTA 16.00 - 16.99      HAFİF 17.00 - 18.49 Normal Değer 18.50 - 24.99 Yüksek ağırlık ≥25.00      Pre-obes 25.00 - 29.99      Obes ≥30.00           Obes class I 30.00 - 34-99           Obes class II 35.00 - 39.99           Obes class III ≥40.00 Global Database on Body Mass Index, International Classification of adult underweight, overweight and obesity according to BMI “Body Mass Index (BMI) is a simple index of weight-for-height that is commonly used to classify underweight, overweight and obesity in adults. It is defined as the weight in kilograms divided by the square of the height in metres (kg/m2). For example, an adult who weighs 70kg and whose height is 1.75m will have a BMI of 22.9. BMI = 70 kg / (1.75 m)2 = 70 / 3,0625 = 22.9. BMI values are age-independent and the same for both sexes. However, BMI may not correspond to the same degree of fatness in different populations due, in part, to different body proportions. The health risks associated with increasing BMI are continuous and the interpretation of BMI gradings in relation to risk may differ for different populations. In recent years, there was a growing debate on whether there are possible needs for developing different BMI cut-off points for different ethnic groups due to the increasing evidence that the associations between BMI, percentage of body fat, and body fat distribution differ across populations and therefore, the health risks increase below the cut-off point of 25 kg/m2 that defines overweight in the current WHO classification. There had been two previous attempts to interpret the BMI cut-offs in Asian and Pacific populations3,4, which contributed to the growing debates. Therefore, to shed the light on this debates, WHO convened the Expert Consultation on BMI in Asian populations (Singapore, 8-11 July, 2002)5. The WHO Expert Consultation5 concluded that the proportion of Asian people with a high risk of type 2 diabetes and cardiovascular disease is substantial at BMI's lower than the existing WHO cut-off point for overweight (= 25 kg/m2). However, the cut-off point for observed risk varies from 22 kg/m2 to 25 kg/m2 in different Asian populations and for high risk, it varies from 26 kg/m2 to 31 kg/m2 . The Consultation, therefore, recommended that the current WHO BMI cut-off points (Table 1) should be retained as the international classification. But the cut-off points of 23, 27.5, 32.5 and 37.5 kg/m2 are to be added as points for public health action. It was, therefore, recommended that countries should use all categories (i.e. 18.5, 23, 25, 27.5, 30, 32.5 kg/m2 , and in many populations, 35, 37.5, and 40 kg/m2) for reporting purposes, with a view to facilitating international comparisons.“ http://apps.who.int/bmi/index.jsp?introPage=intro_3.html

Overweight (and it’s related co-morbidities) is expected to continue to rise and will continue to be an economic drain on many countries around the world. Copied From Chapter 1, page 55: World Health Organization. Preventing chronic diseases : a vital investment : WHO global report. Geneva. 2005. Available at http://www.who.int/chp/chronic_disease_report/full_report.pdf Permission requested 7/2/2010 from the WHO.

Göbek Çevresi Kalp damar hastalığı riski. İnsülin direnci (>100cm). Yağlanmanın yeri. Gövdede toplanması daha riskli. Elma ve Armut BMI normal olsa da KADIN: > 88 cm ERKEK: >102 cm Yüksek Risk Daha az risk Higher disease risk than people with smaller waist measurements because of where their fat lies. Waist circumference is an independent risk factor for cardiovascular disease. Waist circumference is a very good predictor of insulin sensitivity. A waist circumference of less than < 100 cm (39.4 inches) excludes insulin resistance in both sexes. http://win.niddk.nih.gov/Publications/tools.htm

SORU- Obesitede Genetik Rolü A) %30 B) %40 C) %50 D) %60 E) %70

Genetik Özellik % 40 BMI genetik özellik taşımaktadır. Obesite, aşırı enerji (kalori) alımı ve sedanter hayat. Some people believe that if overweight or obesity runs in their family, they are destined to also be overweight or obese. However, only half of a person’s body weight is due to genetics. The remainder is due to lifestyle choices – foods consumed and physical activity level performed. Wardle J, et al. Evidence for a strong genetic influence on childhood adiposity despite the force of the obesogenic environment. American Journal of Clinical Nutrition, Vol. 87, No. 2, 398-404, February 2008 Formal genetic data based on twin, adoption, and family studies lead to the conclusion that at least 50% of the interindividual variance of the BMI is due to genetic factors. Hebebrand J, Hinney A. Environmental and genetic risk factors in obesity. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am. 2009 Jan;18(1):83-94. American Journal of Clinical Nutrition, Vol.87, No. 2, 398-404, February 2008

Obesite Dünyada 2.5 milyon ölüm Kalp ve Damar Hastalıklarının %70’i obesiteye bağlıdır. Dünya’da 1.1 milyar obes erişkin. En az 312 milyon klinik olarak obes. 2012 de 43 milyon çocuk (5 yaş altı) kilolu. Avrupa’da Obesite oranı %20-30; TR’de > %30 2015 te 1.5 MİLYAR Obesity predisposes us to Reduced quality of life Asthma (in overweight children) Psychosocial problems Higher overall mortality Premature death from lifestyle-related, chronic non-communicable diseases (e.g., CVD, diabetes, etc) AHA Scientific Statement Population-based Prevention of Obesity. Circulation. 2008;118:428-464. http://circ.ahajournals.org/cgi/content/short/118/4/428 WHO Forum and Technical Meeting on Population-based Prevention Strategies for Childhood Obesity. http://www.who.int/dietphysicalactivity/childhood/report/en/index.html

Obesite Yaşam kalitesinde azalma Kalp ve Damar Hastalıkları. Psikososyal sorunlar. Yaşam süresinde azalma. Diabet Diabet komplikasyonları Obesity predisposes us to Reduced quality of life Asthma (in overweight children) Psychosocial problems Higher overall mortality Premature death from lifestyle-related, chronic non-communicable diseases (e.g., CVD, diabetes, etc) AHA Scientific Statement Population-based Prevention of Obesity. Circulation. 2008;118:428-464. http://circ.ahajournals.org/cgi/content/short/118/4/428 WHO Forum and Technical Meeting on Population-based Prevention Strategies for Childhood Obesity. http://www.who.int/dietphysicalactivity/childhood/report/en/index.html

Hipertansiyon Sistolik kan basıncındaki her 10 mm yükselme koroner kalp hastalığı riskini 522 arttırmaktaır. Ülkemizde halen 5 milyon erkek, 6 milyon kadında ht bulunduğu tahmin edilmektedir.

Koroner Arter Hastalıkları Göğüs ağrısı Bulantı Baş dönmesi Nefes darlığı

Koroner Arter Hastalıkları Doktor kontrolü EKG Eforlu EKG Anjio Talyumlu myokard sintigrafi

KDH’da temel mekanizma: Ateroskleroz Damarın intima tabakası hasarlanır Kolesterol birikir Bir ya da daha fazla plak, koroner arter endoteline yapışır Bu durum, arter çapının daralmasına, damar tıkanmasına ve trombosis oluşumuna yol açar

TIKANMIŞ DAMAR

Koroner Kalp Hastalığı Aterosklerozun düzeyine göre değişik klinik bulgularla karşımıza çıkar Anjina Myokard infarktüsü Kalp yetmezliği Ani ölüm

Framingham Çalışması 1948’de Framingham adlı bir kasabada (Boston, ABD) başlamış. 30-62 yaş arası kardiyovasküler hastalığı olmayan 5,127 kadın ve erkek erişkin izleme alınmış. Sigara, obezite, yüksek kan basıncı, yüksek kolesterol gibi pek çok etken açısından tanımlanmışlar. Yeni koroner olaylar araştırma grubunun iki yıllık aralarla incelenmesi ve hastane kayıtları. Kardiyovasküler risk faktörleri ilk kez .

KDH Risk Faktörleri Fizyolojik RF Hipertansiyon Yüksek Kolesterol Değiştirilemeyen risk faktörleri Yaş, cinsiyet, aile öyküsü Sonuçlar Koroner KH. Vasküler hast. İnme Kanser Davranışsal risk fakt. Sigara Sağlıksız diyet Sedanter yaşam Fizyolojik RF Hipertansiyon Yüksek Kolesterol Diyabet Obezite Sosyoekonomik ve kültürel belirleyiciler Yaşamın erken dönem özellikleri

Kalp Damar Hastalıkları & Beslenme Meyve, sebze ve tahıl’dan zengin beslenme Potasyum ve liften zengin Tuz eklemeyin İşlenmiş gıda tüketimini kaldırın Tuzludur Yağsız pişirin Zeytinyağı Sağlıklı kilo Kan basıncı ve kan şekeri kontrolü Other important factors include: Don’t smoke, minimize stress at home and at work, and tet at least 30 minutes of physical activity daily. For overweight and obese people, losing just 5 to 10% of their current body has substantial benefits. For example, someone who is 200 pounds (91 kg) need only lose 10 to 20 pounds (22-44 kg) to increase the chances of reducing blood pressure and blood glucose. The WHO Atlas of Heart Disease and Stroke. http://www.who.int/cardiovascular_diseases/en/cvd_atlas_20_personal_choices.pdf

Diabet Kanda artmış kan şekeri seviyesi. Neden Kan şekeri seviyesini kontrol eden insülin hormonunda yetersizlik. Ve/Veya İnsülin direnci-vücut dokularının insüline yanıt verme yeteneğinde azalma. En çok görülen tip 2 İyi ve doğru beslenme ile diabet kontrol altına alınabilir. Type 2 accounts for about 90% of all diabetes

Diabet Ağız kuruması Sık idrar yapma Kilo kaybı Kilo artışı Aile öyküsü Genel kontrol AKŞ<110 mg/dL TKŞ<140 mg/dL

Diabet Diyet Yaşam değişiklikleri Egzersiz İlaçlar İnsülin

Diabet & Beslenme Beslenme tedavisi amacı Sağlıklı gıda seçimini öğretmek. Kan şekeri kontrolünü sağlamak. Komplikasyonları önlemek. Sağlıklı ve dengeli beslenme. “Diabet diyeti” yoktur. Sağlıklı ve dengeli Diyetisyen kontrolünde Diabetes outcome is closely tied to the management strategies and resources available in the various regions of the world. International Diabetes Federation “A well-balanced, healthy eating plan is the cornerstone of good blood sugar control for all people with diabetes. Whether you are being treated with insulin or tablets, you still need to follow a sensible eating plan. The so-called "diabetic diet" is not in fact a diet, but rather a healthy eating plan ideal for the whole family. Eating healthily not only helps to control blood sugar levels (thus also delaying the onset of diabetes-related complications), but also helps to maintain body weight and prevent heart disease. The old saying ‘you are what you eat’ is exactly right. Your blood sugar levels are affected by everything you eat. Wise food choices are the key to a healthy life and prevention of illness.” International Diabetes Federation http://www.idf.org/node/1057?unode=3B96FF34-C026-2FD3-8735F3091A4A9414

PLATE-TABAK METODU Kolay Anlaşılır The Plate Method, developed from the Swedish Plate Model, is very useful for diabetes meal planning. It is simple to use and very inexpensive. We often use paper plates for this. Draw the lines of division on it with a sharpy. Whala! A portable, inexpensive, easy-to-understand meal plan that costs the clinic/patient practically nothing. More information on this method is available here: http://www.platemethod.com/index.html http://www.platemethod.com/index.html

Kanser Kilo kaybı Halsizlik Güç kaybı İdrar Gayta Mide ve barsak düzeni Cilt değişiklikler

Kanser Sigara Aile öyküsü, genetik Stres Kimyasal ajanlar Yediklerimiz Soluduğumuz hava Güneş Alkol

Kanser Erken tanı Tümör markerları Doktor kontrolü Tedavi Operasyon İlaçlar Radyo terapi

Sağlıklı bir yaşam için Temizlik Sağlıklı beslenme Bedensel ve zihinsel çalışma Düzenli yaşam Sigara, alkol, uyarıcı ve uyuşturucu maddelerden uzak Kazalardan korunma Sorunlarla başa çıkmada doğru ve uygun yöntemler  

Kilo Kontrolü Uzun süreli davranış tedavisi – davranış değişikliği: Düzenli egzersiz. Düşük kalorili beslenme. Düzenli Kilo; BMI; GÇ kontrolü. Alınan gıda ve fiziksel aktiviteyi kaydedin. Wadden TA and Butryn ML. Behavioral treatment of obesity. Endocrinol Metab Clin N Am 32 (2003) 981–1003. Endocrinol Metab Clin N Am 32 (2010) 981–1003.

Öneriler Düzenli kontrol Aile öyküsü ve riskler Hareketli yaşam Beslenme alışkanlıkları İşlenmiş gıdalar Tuz, şeker, kızartma, tatlı, unlu gıdalar Huzur Gönüllü çalışmalar

Öneriler Uyku Meyve Sebze Ana ve ara öğünler Oturarak ve yavaş

Yetersiz Beslenme Gereksinim duyulandan az Yeterli enerji alınamadığında Dokularda harabiyet

DENGESİZ BESLENME Gerekenden fazla yediğinde Gereksinimden çok besin Yağ olarak depolanma Yeterli ama yanlış seçim Yanlış pişirme Vücut işlevleri

YETERLİ VE DENGELİ BESLENME Sağlam görünüş Dikkatli ve canlı bakış Sağlıklı cilt Canlı ve parlak saçlar Kol ve bacak kasları Çalışmaya istekli

BESİN NEDİR? Yenilebilen ve yenildiğinde yaşam için gerekli besin ögelerini sağlayan bitki ve hayvan dokularına “Besin” denir.

BESİN ÖĞESİ NEDİR? Besinlerin bileşiminde bulunan ve yaşamsal işlevler için gereksinim duyulan kimyasal maddelerdir. Vücudun çalışmasındaki etkinliklerine göre 6 grupta toplanmışlardır:    1. Karbonhidratlar 2. Proteinler    3. Yağlar    4. Vitaminler    5. Mineraller    6. Su

Karbonhidratlar besinlerde en çok bulunan besin ögesidir.

Şeker, reçel, bal, pekmez, gazlı içecekler ve rafine yiyecekler. KARBONHİDRATLAR Şeker, reçel, bal, pekmez, gazlı içecekler ve rafine yiyecekler. Vücutta hızla emilip kana karışır. Kan şekerini hızla yükseltir.

Vücutta yavaş emilip kana karışır, KARBONHİDRATLAR Tam taneli tahıllar ve bunlardan yapılan ekmekler, sebze ve meyveler, makarna, mısır gevreği, müsli gibi tahıl bazlı kahvaltı yiyecekleri, kurubaklagiller (kuru fasulye, nohut vb) Vücutta yavaş emilip kana karışır, Kan şekerini yavaş bir biçimde yükseltirler.

NEDEN KARBONHİDRAT ? Vücudun harcadığı enerjinin büyük bir bölümünü sağlarlar. Özellikle beyin ve sinir fonksiyonları için gereklidirler. Ağır fiziksel aktiviteler için öncelikli enerji kaynağıdırlar.

NEDEN KARBONHİDRAT ? Proteinin enerji için kullanılmasını önler. Vücut proteinleri kullanılmaz ve kas kaybı önlenir.

PROTEİNLER Protein, büyüme ve gelişme için başta gelen besin ögesidir. Vücudun savunma sistemlerinin, vücut çalışmasını düzenleyen enzimlerin, bazı hormonların da esas yapıları proteindir.

PROTEİN Vücut dokularının oluşumu, tamiri ve yaraların iyileşmesinde görevlidirler. Isı ve enerji kaynağı olarak kullanılırlar.

Hayvansal protein kaynakları; Yumurta, et, tavuk, balık, süt ve peynirdir. Bitkisel protein kaynakları; Mercimek, kuru fasulye, nohut gibi kurubaklagiller, tahıllar, bulgur, tam buğday ekmeğidir.

YAĞLAR Bir besin ögesi olarak yağlar sağlığımız için önemli besin ögelerindendir. Günlük enerji tüketimimizin en fazla %25- 30‘unun yağlardan gelmesi gerekir.

YAĞ Yağlar en çok enerji veren besin ögesidir. Enerji vermesinin yanı sıra; Yağların en önemli özelliği lezzet verici olmalarıdır.

YAĞ Yağlar aynı zamanda yağda eriyen vitaminlerin (A, D, E, K) vücut tarafından kullanılmasını da sağlar. Deri altı yağ tabakası vücut ısısının kaybını önler.

DİKKAT ! Karaciğer ve safra hastalıklarında yağın sindirimi güç olduğundan bu gibi durumlarda, Emilim bozukluğu durumlarında, Kan yağlarının ( kolesterol, vb.) yükselmesi durumunda diyetteki yağ miktarı azaltılır.

YAĞ Doymuş Yağlar Tereyağı ve Tüm katı margarinler Doymamış Yağlar Zeytinyağında Balık yağında Fındık yağında Diğer bitkisel yağlarda bulunur.

VİTAMİNLER Vitaminler vücutta yapılamayan ancak normal büyüme ve yaşamın sürdürülmesi için gerekli maddelerdir. 2 sınıfa ayrılırlar: Yağda eriyen vitaminler: A, D, E, K vitaminleri Suda eriyen vitaminler : C ve  B grubu vitaminler

MİNERALLER Vücudun sağlıklı kalabilmesi için gerekli olan ve vücudumuzun kendi kendine oluşturamadığı maddelerdir. Vücudumuzun %4 gibi çok küçük bir kısmını oluşturmalarına rağmen vücut fonksiyonları için gereklidirler.

MİNERALLER Kalsiyum Fosfor Sodyum Potasyum Klor Magnezyum Demir İyot Çinko

MİNERALLER Bazıları, vücudun kemik ve diş gibi sert dokularının yapıtaşıdır. Minerallerin çoğu hücre çalışması ve Vücudun sağlıklı olarak büyümesi ve yaşamını sürdürmesi için gereklidir.

SU Besinlerin sindirimi Dokulara taşınması Vücuttan zararlı maddelerin atılması Vücut ısısının düzenlenmesi için gereklidir.Yetişkin vücudunun %60’ı sudur.

SAĞLIKLI BESLENME VE SAĞLIKLI YAŞAM ÖNERİLERİ

-1- 1- Tek yönlü beslenme yanlıştır. Her öğün dört besin grubundaki besinleri içermelidir. 2- Öğün atlanmamalıdır. Kahvaltı mutlaka yapılmalıdır. Üç ana öğünün yanında ara öğünlerde de besin tüketimi sağlanabilir. 3- Sıvı alımı yeterli olmalıdır. Her gün 1,5-2 litre (8-10 su bardağı) su tüketilmelidir.

-2- 5- Kilo yaptığı düşüncesiyle yeterli miktarda alınmayan 4- Yemekler ağır ağır ve iyice çiğnenerek yenmelidir. 5- Kilo yaptığı düşüncesiyle yeterli miktarda alınmayan karbonhidrat ve yağların vücutta önemli görevleri olduğu unutulmamalıdır. - Karbonhidratsız (ekmek, patates, pilav vs.) beslenme şekilleri insanları güçsüz ve mutsuz yapmaktadır. - Yağsız bir beslenme yöntemi hormonal sistemi bozmakta, bunun sonucunda da karbonhidrata olan istek giderek artmakta açlık oluşmaktadır.

-3- 6- Bol miktarda meyve-sebze tüketilmelidir ve bu besinlerde renk çeşitliliği sağlanmalıdır (Günde 5-6 porsiyon) 7- Sebze ve meyveler mevsimine göre seçilmeli böylelikle hem daha besleyici hem daha ucuz olurlar. 8- Meyvelerin kabuklu yenmelidir.

-4- 9- Şeker gibi saf karbonhidratlar tüketiminizi azaltın. 10- Lif içeriği yüksek besinler tüketin(sebze, meyve, tahıllı-kepekli ekmekler, kuru baklagiller) 11- Haftada en az 1-2 kez kuru baklagillerden tüketin.

12- Süt ve ürünlerinin yeterli miktarda tüketimi sağlanmalıdır. -5- 12- Süt ve ürünlerinin yeterli miktarda tüketimi sağlanmalıdır. - Büyüme çağındaki çocuklar ve gençler, gebe ve emzikli kadınlar, yaşlılar normal yetişkin bireylerden biraz daha fazla tüketmeli - Az yağlı veya az enerjili beslenmelerde yağsız veya az yağlı olanları tüketilmeli - Bağırsaklar ve bağışıklık sistemimiz için çok değerli olan probiyotik kaynağı yoğurt tüketilmeli

-6- 13- Balık, tavuk ve hindiyi (derileri alınmış) kırmızı ete tercih edilmelidir. Haftada en az 2 kez balık tüketmeye özen gösterilmelidir. 14- Masadan tuzluğu kaldırın. Günlük tükettiğiniz tuz miktarı bir çay kaşığını geçmesin. iyotlu tuz kullanılmalıdır. Salamura besinlerden kaçınılmalıdır. 15- Mümkün olduğunca kızartmalardan ve kavurmalardan uzak durulmalıdır. Haşlanma, buğulama, fırında ya da ızgara yiyecekleri tercih edilmelidir.

-7- 16- Katı yağ (tereyağı, margarin) kullanımını azaltılmalı, bitkisel sıvı yağların (zeytinyağı, fındık yağı gibi) kullanımını tercih edilmelidir. 18- Çay ve kahve tüketimi sınırlandırılmalıdır. 19- Haftada en az 3 - 4 defa yumurta tüketilmelidir. 20- Güvenli, temiz hazırlanmış ve pişirilmiş besin tüketimine özen gösterilmelidir.

SAĞLIKLI YAŞAM ÖNERİLERİ Günlük fiziksel aktivite düzeyi arttırılmalıdır. Yetişkin bireylerin her gün en az yarım saat yürümeleri, ergenlerin ise her gün en az 60 dakika süre ile ev dışı aktivitelerde bulunmaları önerilir.