Organik Kanatlı Hayvan Üretiminde Yem ve Civciv Bünyamin SÖĞÜT Hakan İNCİ Turgay ŞENGÜL   Bingöl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, BİNGÖL Özet Organik tarım, insan, çevre ve ekonomik olarak devamlılığı ve sürdürülebilirliği olan tarımsal üretim sistemini bütünleştiren bir üretim sistemidir. Sistemin amacı doğal kaynakları koruyarak, kimyasallardan, zararlı ve hastalıklardan arınmış bitkisel ve hayvansal ürünler üretmektir. Dünyada organik et ürünlerine olan talep gün geçtikçe artmaktadır. Bu talebin karşılanabilmesi için organik hayvancılıkta en önemli girdiyi oluşturan organik yem ihtiyacının karşılanması gerekir. Organik üretiminde hayvanlar organik yolla üretilmiş yem hammaddeleri ile beslenmelidir. Hayvanlar, tercihen yetiştirildikleri işletmeden sağlanan yemlerle veya yönetmelik kurallarına uygun üretim yapan diğer işletmelerden sağlanan yemlerle beslenmelidirler. Organik kanatlı yetiştiriciliğinde, genotip seçiminde yerel koşullar göz önüne alınmalıdır. Organik üretimde kullanılan hayvanlar, genetik yapısı değiştirilmemiş, çevreye, iklim koşullarına, hastalıklara dayanıklı olmalı ve hayvanlar organik yöntemlerle üretilen yemlerle beslenmelidir. . Konvansiyonel hayvancılık, daha fazla hayvan ve daha fazla girdi ile en yüksek verimi amaçlayan bir üretim şekli olarak tanımlanırken, organik hayvancılık, hayvan sayısının az olduğu, uygun besleme ve barınak koşullarında buna uygun üretim ve pazarlama yöntemi ile kaliteli ve sağlıklı ürün elde etme yöntemi olarak kabul edilmektedir (Ak, 2002). Dünya’da insan nüfusu diğer canlılar aleyhine sürekli artış gösterirken, insanların neden olduğu olumsuz faktörler organik dengeyi bozmakta, milyonlarca yıllık doğal seleksiyon sonucunda da günümüze kadar ulaşan birçok bitki ve hayvan türü her geçen azalmakta, bazı türler ise yok olmaktadır. Aşırı kirlenme dünyanın geleceğini tehdit etmekte ve canlılar için her geçen gün yaşanmasını daha zor bir hale dönüştürmektedir (Aksoy ve Altındişli, 1998). Dünya nüfusunun hızla artması diğer ihtiyaçlar yanında insanların gıda ihtiyacını da artırmaktadır. Tarımsal üretim alanlarının sınırlı olması nedeniyle artan gıda ihtiyacının karşılanması için birim alandan veya birim hayvandan en yüksek düzeyde verim alınmaya çalışılmaktadır (İnci, 2009). Konvansiyonel üretimin en yoğun bir şekilde uygulandığı tavukçuluk sektöründe de diğer tarımsal faaliyetlerde olduğu gibi insan ve çevre dostu üretim metotlarının geliştirilmesine ve yaygınlaştırılmasına ihtiyaç vardır. Organik tavukçuluk, tavukların beslenme ve sağlık koruma önlemlerinde, sentetik olarak üretilen besin ve kimyasal maddelerin kullanılmamasını öngören, onların doğal davranış ve fizyolojilerini rahatsız etmeyecek şekilde beslenme ve çevresel isteklerinin karşılandığı bir üretim sistemidir (Şahin ve ark., 2005). Çizelge . Organik ve geleneksel yöntemlerle elde edilen etlik piliçlerin canlı ağırlık ve bazı karkas bazı özellikleri Karkas Özellikleri Org.-ISA JA 57 + Red Bro (yavaş gelişen) Geleneksel-Sena +Ross (hızlı gelişen) Canlı ağırlık, g 2250 3575 Karkas ağırlığı, g 1816 2985 Randıman % 80.7 83.5 Abdominal yağ, % 2.6 3.5 Göğüs, % 27.1 30.7 But, % 31.7 30.5 Et verimi (göğüs+but), % 38.9 42.1 Yağ (göğüs+but), % 2.1 3.2 Anahtar Kelimeler: Organik yem, organik kanatlı üretimi, organik civciv Giriş Geç gelişen genotiplerin etlerinin su tutma kapasitesi düşük ve pişirme kayıpları fazladır. Hızlı gelişen genotipler de kaslar daha kalın yapıda olduğundan organik sistemde gelişen ve daha ince kas yapısına sahip geç gelişen genotiplere göre bünyelerinde daha fazla su tutmaktadırlar (Fanatico ve ark, 2006). Castellini ve ark, (2002) bunu organik sitemde geç gelişen piliçlerin kesim sonunda kaslarının daha az olgunlaşmış veya gelişmiş olmasına bağlamaktadırlar. Çin’de ıslah uygulamalarında, kaliteli piliçlerin yetiştirilmesinde ilk başlarda yerel tavuklar doğrudan kullanılmıştır. En çok bilinen hatlar, Shiqizia 3Y, Qinqyuan Partridge, Beijing Fatty, Jiangxi Whiteeared, Wenchang gibileridir. Bu orijinal hatlar, güzel görünüşleri, mükemmel lezzetleri ve tatlarına ilaveten yavaş gelişmeleri ve zayıf yemden yararlanmaları ile özelleşmişlerdir. Bu hatların pazarlama ağırlığı olan 1.2-1.5 kg’a ulaşmaları yaklaşık 120 gün sürer ve yemden yararlanma katsayıları 2.8’i geçer. Bunun için, üretim maliyetleri konvansiyonel broilerlerden çok fazladır (Sarıca ve ark. 2009). Organik Kanatlı Üretiminde Yem Temini ve Hayvan Besleme Yem kullanımındaki amaç, üretimin azami düzeye çıkarılmasından çok, hayvanların farklı gelişme dönemlerindeki beslenme ihtiyaçları karşılanırken kaliteli üretimin sağlanmasıdır. Hayvanlar organik olarak üretilmiş yem hammaddeleri ile beslenmelidir. Hayvanların beslenmesinde, tercihen yetiştirildikleri işletmede organik yöntemlerle üretilen yemlerle veya yönetmelik kurallarına uygun hareket eden diğer işletmelerden sağlanan yemler kullanılmalıdır. Hazırlanan rasyon, ortalama %30 kadar geçiş sürecindeki maddeleri içerebilir. Dönüşümdeki yem maddeleri aynı işletmeden geliyorsa bu oran % 60’a kadar artırılabilir. Çiftçinin yemlerini sadece organik üretimden sağlayamaması durumunda klasik yem ham maddelerinin sınırlı oranda kullanılmasına izin verilir. Her yıl için izin verilen geleneksel yem hammaddeleri azami kullanım oranı ruminant hayvanlarda % 10 ve diğer türlerde % 20’dir. Bu rakamlar tarımsal kaynaklı yem hammaddelerinin kuru madde oranı yüzdesi olarak yıllık bazda hesaplanır. İstisnai hava koşulları nedeniyle yem üretiminde kayıp olması halinde, afet bölgesinde ve kısa bir süre için kontrol ve/veya sertifikasyon kuruluşunun belirleyeceği oranda klasik yem hammaddelerinin kullanımına izin verilebilir. Kanatlı besisinde kullanılan yem en az %65 oranında tahıl içermelidir. Kanatlı rasyonlarına kaba yem, taze veya kuru ot veya silaj eklenmelidir. Antibiyotikler, koksidiyostatlar, ilaçlar, büyütücüler veya gelişmeyi hızlandıran diğer maddeler hayvanların beslenmesinde kullanılmaz. Bunun dışında, sentetik yem katkı maddeleri, yem işlemeye mahsus yardımcı maddeler ve genetiği değiştirilmiş organizmalar da kanatlı rasyonlarında kullanılamazlar (Anonim, 1994; Anonim 2002). Organik Üretimde Hayvan Materyali Organik kanatlı hayvan üretiminde karşılaşılan önemli sorunlardan biri de kullanılacak hayvan materyalinin teminidir. Çünkü dünyada ve ülkemizde özellikle bu yönde üretim yapan işletme sayısı oldukça sınırlıdır. Bu nedenle, hayvan materyalinin genellikle konvansiyonel yöntemlerle üretim yapan işletmelerden sağlanma yoluna gidilmektedir. Hayvan materyali temininde salmonella riski taşımayan ve etlik piliç yetiştiriciliğinde 1-3 günlük yaşta, organik yumurta üretimi için ise en fazla 18 haftalık yaşta hayvanlar tercih edilmelidir. Eğer serbest etlik piliç yetiştiriciliği yapılacaksa kullanılacak hayvanların buna uygun olması gerekmektedir. Genellikle bu amaçla kullanılan hayvanlar Cobb gibi hibrit veya Light Sussex veya Dorking gibi geleneksel ağır saf ırklar da olabilmektedir. Geniş göğüslü melez Indian (Cornish ) Game civcivleri de olabilmektedir. Doğal yemleme ve yeterince hareketin sağlanması için sağlam bir yapıya gereksinim duyulduğundan, hızlı büyümede bacak zayıflığı gösterenlerin materyal olarak kullanılmaması gerekmektedir. ISA 657 kırmızı tüylü broiler ve Shaver Redbro özellikle konvansiyonel olmayan üretim için geliştirilmişlerdir. Bunlar beyaz tüylü Cobb ve Hubbard broilerlerine göre daha yavaş büyümelerine karşın, dış ortam şartlarına daha çabuk adapte olmaktadırlar. Castellini, (2005), organik tavukçuluk için yavaş gelişen genotiplerin daha uygun olduğunu, entansif sistemler kullanılan hızlı gelişen genotiplerin tercih edilmemesi gerektiğini belirtmiştir. Araştırmacı, yavaş gelişen genotiplerin geleneksel üretim koşullarında da aynı büyüme hızına sahip olduğunu, bu nedenle bu genotiplerin organik yetiştirme koşullarında değerlendirilmesinin daha avantajlı olduğunu bildirmiştir. Ayrıca, hızlı gelişen ırk veya genotiplerin organik kanatlı yetiştirme için uygun olmadıklarını ve bu hayvanların performanslarının organik üretim şartlarında önemli düzeyde düştüğünü açıklamıştır. Örnek olarak, organik yetiştirme şartlarında beslenen hızlı gelişen genotiplerin, besin madde ihtiyaçlarının karşılanma güçlüğünden dolayı büyüme performanslarının %25 oranında azaldığını ve hayvan refahını olumsuz etkileyen bazı sağlık sorunlarının (ayak, bacak sorunları ve laminitis gibi) daha fazla görüldüğünü bildirmiştir. Organik üretimde kullanılan, Çin’de “Three Yellow (3Y)”, Fransa’da “Label Rouge”, Belçika’da “Label de Qualite Wallon”, Tayvan’da “Taiwan Country Chicken” bu piliçlere örnek olarak gösterilebilir. Kanatlı yemlerinde kullanılabilen yem hammaddeleri ve yem katkıları Tahıl ve yan ürünleri: Mısır (dane, kepek, embriyo ve gluten olarak), sorgum (dane olarak), buğday (dane, kepek, gluten ve embriyo olarak), tritikale (dane olarak), yulaf (dane, kırıntı, kabuk ve kepek olarak), arpa (dane olarak), pirinç (dane, kırık, kepek ve embriyo olarak), çavdar (dane ve kepek olarak), Yağlı tohumlar ve bunların yan ürünleri: Kolza tohumu (tohum ve embriyo olarak), soya fasulyesi (tohum ve embriyo olarak), ayçiçeği tohumu (tohum ve embriyo olarak), pamuk tohumu (tohum ve embriyo olarak), keten tohumu (tohum ve embriyo olarak), susam (tohum ve embriyo olarak), Baklagil tohumları ve bunların yan ürünleri: Nohut tohumu, burçak tohumu, fiğ (uygun ısıda işlem görmüş), bezelye (tohum, vasat ürün olarak), bakla (tohum, vasat ürün olarak), acı bakla (tohum olarak), Kaba yemler: Kaba yonca unu, yonca, yonca unu, çim unu, saman, silaj, yemlik kök bitkiler, Diğer bitkiler ve bunların yan ürünleri: Deniz yosunu bileşiminden üretilen ve yemde kullanılan melas (deniz yosununun kurutulması ve ezilmesiyle elde edilir ve içeriğindeki iyodun azaltılması için yıkanır), bitki tozları ve bitki kalıntıları, bitki protein kalıntıları (yalnızca yavru hayvanlara verilir), baharat ve otlar, Balık, diğer deniz hayvanları ve bunların yan ürünleri: Balık, balık yağı ve rafine edilmemiş balık yağı, enzim yoluyla elde edilen yumuşakça, balık unu, mineral katkılar, Sodyum, Kalsiyum, Fosfor, Magnezyum, İz elementler: Demir, İyot, Kobalt, Bakır, Mangan, Çinko, Selenyum, Vitaminler, provitaminler ve kimyasal açıdan tam tanımlanmamış benzer etkisi bulunan maddeler: Yem ham maddelerinden doğal olarak elde edilenler ve tek mideli hayvanlar için doğal vitaminlere eşdeğer sentetik vitaminler kullanılabilir. Sentetik vitaminlerin kullanım şartlarını sertifikasyon kuruluşu belirlemektedir. Koruyucular: E 236 Yalnız silaj için formik asit, E 260 yalnız silaj için asetik asit, E 270 yalnız silaj için laktik asit, E 280 yalnız silaj için propiyonik asit, Birleştiriciler, katılaşmayı önleyici maddeler ve katılaştırıcılar: E 551b Koloidal silis, E 551c kieselgur, E 553 sepiolit, E 558 bentonit, E 559 saf kil, E 561 vermikulit, E 599 perlit (Anonim, 1999; Anonim 2002). Sonuç Organik hayvancılıkta hayvanlara organik yetiştirme ve besleme imkânları sağlanmalıdır. Hayvanlara uygun bir barınak ve dikkatli bakım koşulları sağlamanın yanı sıra, hayvanların beslemesinde kullanılan yemlerin kalitesi, miktarı, veriliş şekillerinin düzenlenmesi ve izin verilen katkı maddelerinin kullanılması büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle, organik bitkisel kaynaklı yemlere olan ihtiyacın fazlalılığı nedeniyle özellikle kanatlı işletmelerinde, organik bitkisel üretimin de yer alması önem kazanmaktadır. Light Sussex Cornish Dorking Label Rouge Yurtseven ve Şengül (2009), Almanya’da organik sistemde yavaş (ISA JA 57) ve geleneksel sistemde hızlı gelişen ırkların (Sena+Ross) ortalama 70 günlük deneme süresi sonunda elde edilen değerlerinin karşılaştırıldığı çalışmalarında; geleneksel sistemin uygulandığı ve hızlı gelişen genotiplerin daha yüksek performans gösterdiklerini bildirmişlerdir.