Ders Notları 2 Yrd. Doç. Dr. İlker Daştan SAĞLIK EKONOMİSİ Fayda ve Sağlık Ders Notları 2 Yrd. Doç. Dr. İlker Daştan SAĞLIK EKONOMİSİ

1. Nasıl Sağlık Ekonomisi? Sağlık nasıl fayda üretir? (Sonraki: Sağlığı (yaşam tarzı ve tıbbi bakım tercihleri) ne etkiler ?) Sağlık piyasalarının sunduğu hizmetler birer “ürün” değildir, direkt fayda sağlamazlar Hatta kötü yan etkileri olabilir Ekonomik mal olarak sağlık: sağlık stoğu (veya sermayesi) mutluluk/fayda oluşturur Tıbbi bakım için türetilmiş talep Grossman, M., 1972, On the Concept of Health Capital and the Demand for Health, Journal of Political Economy 80 (2): 223–255

Sağlık Talebi Sağlık bir dayanıklı ürün gibidir Hayat kendine özgü bir sağlık stoğu ile başlar Her birey için farklı Fayda = U(X, H) H: sağlık stoğu, X: diğer ürünler Sağlık faydaya yol açar X veya H’dan gelen fayda artışı azalan bir şekildedir Diğer ürünlerden alınan fayda sağlıkla birlikte artar Sağlıktan elde edilen fayda diğer ürünlerle birlikte artar Aynı faydayı veren farklı sağlık ve ürün kombinasyonları (kayıtsızlık eğrileri) çizilebilir

2. Sağlık Üretimi Kişi tıbbı hizmet kullanarak kendisi sağlık üretir (sağlık da fayda üretir) Nihai ürün olan sağlığa talep tıbbi bakım için türetilmiş talebe yol açar Üretim fonksiyonu: H = g(m) m: tıbbi bakım (geniş tanımıyla) Genellikle: g’(m) > 0 ve g’’(m) < 0 Tıbbi bakımın faydası kullanımla birlikte azalır Hatta negatif olabilir

Sağlık Üretimi H = g(m, D) D: hastalık Tıbbi bakımın etkisi hastalığa bağlı: hastalık ve tıbbi bakım etkileşim halinde sağlık üretimini belirler Hastalık I: Orta düzeyde sağlık, tıbbi bakım biraz fayda sağlar (ör. alerji, astım) Hastalık II: Kötü sağlık, fakat tıbbi bakım sağlığı daha iyi bir seviyeye çıkarır (ör. kırık bacak) Hastalık III: Küçük bir sağlık şoku, fakat tıbbi bakım pek etki etmez (ör. soğuk algınlıkları)

Tıbbi Bakımın Özellikleri Tıbbi bakımın ortalama verimliliği yüksek olsa bile marjinal verimlilik azalan özelliktedir Tıbbi bakım homojen bir etkinlik değildir Binlerce farklı tıbbi prosedür, hastalık, yaralanma vb. Geçerli Usul Terminoloji Hastalıkların Uluslararası Sınıflandırılması Tıbbi bakım nihai sonucu değiştirmez, ancak “tedavi”yi hızlandırır Ya da ölümü yavaşlatır: AIDS, bazı kanserler veya Alzheimer hastalığı Tıbbi bakımın çıktıları belirsizdir Yaşam tarzı da önemlidir

3. Yaşam Döngüsü Yoluyla Sağlık Yaşlanma: sağlık stoğunun yıpranması/değer kaybetmesi Yaşam beklentisi arttı Halk sağlığı gelişmeleri Tıbbi bakım gelişmeleri Tipik halk stoğu şekli (Figür 2.4): Aşağı yönlü bir trend, bazı inişler ve düzelmeler, Hmin ‘e kadar 100,000 kişiye düşen yıllık ölüm oranları (29: 1-4 yaş; 13,000: 85 yaş üstü) Teknik değişim çoğu yaş için oranları düşürdü (15-24 yaş: çoğunlukla teknik değil, içkili araba kullanımında azalma ve araç güvenliğindeki artışlar) Kalp krizi (28.5%) ve kanser (22.8%) ABD’deki ölümlerin %50’den fazlasını içerir (2002 verisi)

Bir Tüketim ve Sağlık Modeli “Ne yiyorsan osun” “Ne ekersen onu biçersin” Sigara, alkol, uyuşturucu, diyet kompozisyonu (yüksek kalorili yiyecekler), cinsel faaliyetler, egzersiz H = g(Xkötü, Xiyi, m) g’(Xkötü)<0, g’(Xiyi)>0, g’(m)>0 U’(Xkötü) > 0 Bu seçenekler kişinin sağlığında tıbbi hizmetlerden daha fazla etkilidir

Bir Tüketim ve Sağlık Modeli 15-24 yaş arası (nedenlerin %75’ten fazlası) (1999 verisi): Trafik kazaları Diğer kazalar Cinayet İntihar 15-24 yaş siyahi erkekler: tek başına cinayet ölüm oranı beyaz erkeklerin ölümlerinden fazla (1997 verisi) Sağlık sistemi bu tür konularda etkisiz

Bir Tüketim ve Sağlık Modeli 65 yaş ve üstü, başlıca ölüm nedenleri Kalp hastalıkları (sigara) Kanser İnme Akciğer hastalıkları (tütün) Orta yaşlar, tüm sebepler mevcut Epidemiyolojik veri: yaşam tarzı seçenekleriyle riskler sistematik olarak artıyor Bir ya da daha fazla paket sigara içmek ölümcül bir kalp krizi riskini 2.5 kat arttırır, yüksek kan basıncı için de benzer veri (tuz, alkol, stres), kolestrol (diyet), egzersiz eksikliği Tütün, diyet/aktivite türleri ve alkol ABD’de tüm ölümlerin 3/8’inin sebebi (1990)

Yaşam tarzı üzerine Obezitenin nedenleri (bunlar ekonomik tahminler) Teknoloji -> çalışanların marjinal verimlilik artışı, harcanan kalori azalması (1960’tan beri BKİ’de 2/3artış , (Lakdawalla ve Philipson, 2002) ) Zamanın değerinin artması egzersizin fırsat maliyetini arttırır, fast food’u teşvik eder (kadın iş gücü artışıyla, zaman daha değerli hale geldi, daha az evde yemek pişirme) 1970lerde yemek bütçesinin 1/3’ü restoranlara giderken, günümüzde 1/2’ye ulaştı 1970lerle beraber daha büyük porsiyonlar, obezite artışı yakın ilişkili

Obezite Teknoloji -> Tarımsal verimlilik, seri üretim ve gıda pazarlamasında artışlar (1/3) Kişi başına düşen restoran yoğunluğu obeziteyi en iyi açıklayanlardan (Chou et al. 2002) 1970 ve 1990 arası kişi başına fast food restoran sayısı iki katına çıktı, tam servis restoranlar 35% arttı Ulaşımla bağlantılı Courtemache (2007): yüksek benzin fiyatları kilo kaybına neden oluyor $1/galon artış ölümlerde 16,000 azalma ve and sağlık harcamalarında $17 milyar azalmaya yol açıyor (400 mn/g galon tüketiliyor -- $145 milyar yıllık harcama)

Obezite Coggon et al. (2001): diz ameliyatlarının 1/4’ü kurtarılabilir, BKİ 25’in altı için, İngiltere Obez kişiler %40 daha fazla sağlık harcaması yapıyor; obezite ilişkili harcamalar tüm harcamaların %10’u Obezite özellikle kadın çalışanlarda ücret azalmasına da yol açıyor (Cawley, 2004; Daştan, 2010)

Tütün – Neden içiyoruz? Stigler ve Becker (1977) de gustibus non est disputandum, renkler ve zevkler tartışılmaz Rasyonel bireyler şu an bağlımlı olup yaşamlarının ileriki zamanlarında bırakmayı tercih eder Bilgi eksikliği Eğitimle azalıyor 30%’lardan 8%’lere (üniversite) Doktorlar için: <3% Hatta sağlık çalışanları için de eğitimle birlikte azalmakta

Alkol Sürekli içicilik için şekli ve yoğunluğu önemli Aşırı tüketim: Karaciğer sirozu Bazı kanserler Kalp hastalıkları İçkili araba kullanma Alkolün türü önemli Danimarka çalışması (Gronbaek et al., 2000):

Alkol türleri Bira ve damıtılmış içkilerin aşırı tüketimi tüm ölüm sebeplerini arttırır (haftada 21’den fazla), özellikle Kanserler (riski iki katına çıkarır) Karışık sonuçlar: Koroner kalp hastalığı Şarap ölümleri 20% oranında azaltır, hatta aşırı tüketimde bile, kalp hastalığını 50% azaltır Kırmızı şarap içeriğindeki procyanadin’den dolayı beyazdan daha iyi (çikolata, kızılcık suyu, narda mevcut) Genelde alkol kullanımı eğitim seviyesiyle artar Yüksek öğretim sahibi kişiler daha sağlıklı alkol tüketmeye eğimliler(Klatsky et al. 1990)

Alkol ve ömür boyu gelir Orta seviyede tüketim ömür boyu geliri arttırırken (Hamilton ve Hamilton, 1997), aşırı tüketim azaltır (Daştan, 2010) İşgücüne katılım sayesinde, maaş olarak değil (Mullahy and Sindelar, 1993) Gelir artışı restoranlara olduğu kadar sağlıklı yaşama da erişimi arttırır! Ayrıca, daha iyi sağlık, yüksek verimlilik ve gelir demek

Eğitim Hem eğitim hem de sağlıklı yaşam tarzı seçenekleri daha temel birşeye bağlı olabilir mi?: Zaman tercihi farklılıkları Ekonomi burada duruyor