Doç. Dr. Sevgisun Kapucu HÜ. Hemşirelik Fakültesi Yaşlanma ve Yaşlılıkta Sık Görülen Fizyolojik Değişiklikler ve Bakımındaki Özellikler Doç. Dr. Sevgisun Kapucu HÜ. Hemşirelik Fakültesi

Yaşlanma DSÖ yaşlılığı çevresel faktörlere uyum sağlayabilme yeteneğinin azalması olarak tanımlamaktadır. Yaşlanma bireysel farlılıklar göstermekle birlikte genetik, çevresel faktörlerden, yaşam tarzından, kronik hastalıklardan ve fizyolojik başa çıkma yollarını kullanma durumlarından etkilenmektedir.

Yaşlı birey Kronik sorunları olabilen Homeostazisi kolay bozulabilen Uzun süreli değişikliklere uyum sağlaması zaman alan Adaptasyon kapasitesi azalmış Stres durumunda baş etme kapasitesi yetersiz olabilen bireydir.

Deri Saç ve tırnaklarda yaşa bağlı deride incelme, kuruluk, kabuklaşma, kırışıklıklar ve renk açılması (beyazlaşma), Güneşe maruz kalan ben ve çillerde sayıca artış ve büyüme görülür (yaşlılık lekeleri), Cilt altı yağ dokusu azalır karın ve kalçalardaki yağ dokusu ise artar

Nedenleri Subkutan yağ dokusunda azalma İnterstisyel sıvıda azalma Kas tonüsünde azalma Salgı bezlerinin aktivitelerinde azalma Duyu reseptörlerinde azalmaya bağlı travmalara, aşırı ısıya ve güneş ışınlarına maruz kalmadan korunmada azalma Terleme ve doğal yağların sekresyonunda azalma

Cilt sorunları; Kuruluk Kırışıklık Yatak yarası gelişme riski Isı regülasyon sorunu Basınç ülserleri

Sık görülen sorun ve hastalıklar Herpes zoster Cilt kanseri Mantar enfeksiyonları Diğer deri enfeksiyonları Nasır Tırnak kalınlaşması Tırnak kıvrılması

Hemşirelik bakımı Cilt bütünlüğü korunur Enfeksiyonlardan korunur Dehidratasyon önlenir Ödem varsa cilt bakımı ve ödeme yönelik bakım ele alınır Ayak ve tırnak bakımı İnkontinans varsa cilt bakımı ve hijyenik bakım verilir

Sağlığı destekleyici girişimler Vitamin D için güneş ışınlarına maruz kalmayı günde 10-15 dakika ile sınırlanması. Isıya uygun giyinme İç ortamın ısısını güvenli seviyede sürdürme Küvet banyo yerine duş şeklinde banyo yapılması Cildi mineral yağı ya da petrolyum içeren losyonlarla nemlendirmesi.

Kas iskelet sistemi: Boyda kısalma postürde öne eğilme Kemik kütlesinde azalma ve mineral kaybı

Nedenleri Kemik dansite kaybı Kas gücü ve büyüklüğünde kayıp Eklem kıkırdağının dejenere olması

Sorunlar Çabuk yorulma Kırık riski Denge, yürüme sorunları Atrofi ve artroz sorunu Osteoartrit Skolyoz Osteopeni Osteoporoz Dejeneratif artrit

Hemşirelik bakımı Besinlerle yeterince kalsiyum alımı desteklenir D vitamini alımı, uygun zamanlarda güneşlenme Kazalardan korunur Egzersize yönlendirilir

Sağlığı destekleyici girişimler Düzenli egzersiz Yüksek kalsiyumlu diyet Fosfor alımının kısıtlanması Reçete edilirmişse kalsiyum ve vitamin D alımı

Kardiyovasküler Sistem: Myokard ve kan damarlarında sertleşmesi, betaadrenoreseptör tepkide azalma ve kalp hızında otonomik refleks kontrolünde bozulma Kalbin pompalama gücünde, kardiyak out- put ve ejeksiyon fraksiyonunda azalma

Sorunlar Dolaşım yavaşlaması Oksijen yetersizliği Halsizlik, yorgunluk Değişen durumlara uyumda güçlük Ödem eğilimi

Sık görülen hastalıklar Ortostatik hipotansiyon Koroner arter hastalığı Hipertansiyon

Hemşirelik bakımı Periferik vasküler hastalıkları kontrol altında tutmak, Hipertansiyonu kontrol altında tutmak, Kalp hastalıklarını kontrol altında tutmak, Yaşam biçimi düzenlenmesi (diyet, egzersiz).

Sağlığı destekleyici girişimler Düzenli egzersiz Sigara içmeden kaçınma Düşük yağ-düşük tuzlu diyet Stres azaltma aktivitelerine katılma Düzenli kan basıncı kontrolü İlaç uyumu Kilo kontrolü

Solunum Sistemi: Yaşla birlikte akciğerlerde, torasik kafesde, solunum kaslarında ve solunum merkezinde değişiklikler ve fonksiyonlarında gerileme Asit- baz regülasyonu bozulabilir, gögüs kafesi esnekliği azalır, postür değişikliği (skolyoz), alveolar membranda kalınlaşma gibi durumlardan dolayı akciğer solunum kapasitesinde azalma olabilir.

Ayrıca yaşlılarda silial hareketlerde ve öksürük refleksinde azalmaya bağlı akciğer enfeksiyon riski artabilir.

Sorunlar Enfeksiyon riski-pnömoni Halsizlik, yorgunluk, Solunum sıkıntısı (dispne) Yüzeyel solunum, Aspirasyon

Sık görülen hastalıklar Pulmoner tüberküloz KOAH Pnömoni Pulmoner trombo-emboli

Pnömoni ve influenza aşısı Solunum egzersizi Hemşirelik bakımı Pnömoni ve influenza aşısı Solunum egzersizi Azar azar sık sık beslenme Aktivite planlaması Enfeksiyonlardan korunma

Renal ve Ürolojik Sistem: Yaşlanmayla birlikte nefron kaybı, böbrek kitlesinde ve böbreğin idrarı konsantre etme yetisinde azalma görülür. 80’li yaşların sonunda böbrekler %20-30 oranında küçülmekte ve renal kan akımı %50 azalmaktadır Glomerüler filtrasyon hızı azalır ve protein atımı olur.

Genito üriner sisteme ilişkin Yaşlanmaya bağlı olarak kadınlarda; vajen epitelinde incelme ve kuruluk, uterusda küçülme, östrojen seviyesinde ve perineal adale tonüsünde azalma görülebilir. Yaşlı erkeklerde ise; testis atrofisi, testeron ve sperm sayısında azalma görülebilir.

Sorun ve hastalıklar Akut ya da kronik böbrek yetmezliği Erkeklerde prostat Ödem Hipertansiyon Proteinüri

Sağlığı destekleyici girişimler Akşam kafeinli içecekler ve alkol gibi içeceklerin içiminin sınırlandırılması İdrar yapma için uzun süre beklenmemesi Üroloji takibi Kolay manipule edilen kıyafetlerin giyilmesi Yeterli miktarda sıvı içilmesi Mesane iritanlarından kaçınılması Pelvik taban kas egzersizlerinin öğretilmesi

Endokrin Sistem: Yaşlanmayla birlikte troid bezinde bir miktar atrofi ve iyot düzeyinde azalma görülmektedir. Bu nedenle yaşlı bireylerde hipotroidizm insidansında artış olmaktadır. Yaşla birlikte pankreas hormonları etkilenmemekle birlikte insülin direnci gelişebilmektedir, özellikle aşırı kilosu olan diyabete genetik yatkınlığı olan yaşlılarda tip 2 diyabet gelişebilmektedir.

Sorun ve hastalıklar Halsizlik, yorgunluk Menapoz, antropoz Glikoz intoleransı İnsülin direnci Tip 2 diyabet Hipo-hipertiroidzm Hiperparotroidzm

Sağlığı destekleyici girişimler Stres ile baş etme Eğitim ve danışmanlık Düzenli sağlık kontrolü

Sindirim Sistemi: Ağızda kuruluk, tükrük salgısında azalma, tat değişiklikleri, tat ve koku reseptör duyarlılığında azalma gibi değişimler yaşlılarda iştahsızlığa ve yetersiz beslenme sorunlarına yol açmaktadır.

Ayrıca yaşlılarda ösefagus ve mide yapısındaki değişimler reflü ve mide sorunlarının gelişmesine yol açmaktadır. Yaşlılarda mide motilitesi, volümü, bikarbonat ve müküs sekresyonları azalmaktadır ve buna bağlı intrensek faktör salınım sorunu ile birlikte B12 vit. eksikliği yaşanabilmektedir.

Mide motilesinin yanı sıra barsak hareketlerinde yavaşlama olmasıyla yaşlılarda emilim sorunları ve konstipasyon sık görülür.

Sorun ve hastalıklar İştahsızlık Hazımsızlık Kırık diş ve protez lezyonları Yeme alışkanlığında değişme Emilim güçlüğü Aspirasyon riski Malnütrisyon Atrofik gastrit Diyare ve konstipasyon Anemi

Sağlığı destekleyici girişimler Buz parçaları, gargara kullanılması Her gün diş fırçası ve diş ipi ve kullanılması Düzenli diş kontrolü Yemeklerin az az ve sık sık yenilmesi Yemekten sonra ağır aktivitelerden kaçınılması ve dik oturulması Antiasit kullanımının kısıtlanması Yüksek lifli düşük yağlı diyet Laksatifleri kısıtlanması Düzenli tuvalete gidilmesi Yeterli sıvı içilmesi

Sinir Sistemi: Yaşa paralel olarak entelletüel kapasitede azalma, bellek zayıflığı, sempatik ve parasempatik fonksiyonlarda azalma görülebilmektedir. Yaşlanma ile birlikte nöron kayıpları olduğu için merkezi ve periferal sinir iletim sorunları yaşanabilmektedir.

Sorun ve hastalıklar Refleks zayıflığı Kaza, donma ve yanıklara yatkınlık Uyku sorunları Aspirasyon riski Öğrenme güçlüğü Disoryantasyon Demans ve Alzheimer Depresyon Bunama Stresle baş etme güçlüğü Deliryum

Sağlığı destekleyici girişimler Yürüyüş eğitimi Duyusal uyarıyı arttırmak Ani konfüzyon durumunda nedeninin aranması Dinlenme durumundan yavaş yavaş kalkılması

Hematopoetik ve Bağışıklık Sistemi: Yaşlanmayla birlikte kemik iliği ve lenfoid doku fonksiyonu azaldığı için anemi ya da pıhtılaşma sorunları yaşanabilmektedir. Bunun yanı sıra yaşlılarda antikor cevabı azalı iken otoantikor cevabı arttığından dolayı otoimmün hastalıklar bu grupta daha sık görülmektedir.

Enfeksiyona yatkınlık Sorun ve hastalıklar Halsizlik, yorgunluk Anemi Enfeksiyona yatkınlık

Sağlığı destekleyici girişimler Aktivite planlaması Dengeli beslenme Koruyucu önlemler

Duyu Değişiklikleri: Yaşlanma ile birlikte beş duyu organında fonksiyonlarında azalma görülmektedir.

Sorun ve hastalıklar Görme sorunları Kaza riski Göz enfeksiyonu İletişim sorunları Bağımlılık Karanlık ve fazla ışığa uyum sorunu Oryantasyon sorunu  

Sağlığı destekleyici girişimler İşitme muayenesi önerilmesi Dış ortamdaki gürültülerin azaltılması, Yüz yüze iletişim Açık bir şekilde ve düşük perdeden konuşulması Sözel olmayan işaretler kullanılması

Hemşirenin yaşlı sağlığına yönelik fonksiyonları Yaşlı bireye ve bakım veren kişilere eğitim vermek ve danışmanlık yapmak Sağlığı korumak Fiziksel değerlendirme yapmak Öz bakım ve kişisel hijyeni öğretmek Ev sağlık hizmetlerini organize etmek Ev ziyaretleri yapmak Kazaya neden olabilecek durumları değerlendirmek Beslenme ve egzersiz konusunda eğitim vermek Hastanın fiziksel kapasitesini arttırmak Akut sağlık sorunları, kronik hastalıkların değerlendirmesini yapmak Hemşirelik tanılarına yönelik girişimleri uygulamak

Öncelikli bakıma ihtiyacı olan yaşlılar Yalnız yaşayan İnkontinansı olan Demansı ya da depresyonu olan Sosyal izolasyonda olan Yakınında akrabaları olmayan Birden fazla tıbbi sorunu olan Hareketsiz olan Yakın zamanda kayıp yaşamış Hastaneden yeni taburcu olmuş olan Günlük yaşam aktivitelerini kendileri yerine getiremeyen yaşlıların öncelikli bakıma ihtiyaçları vardır

Cilt Bakımı Derinin kuru olması nedeniyle haftada 1-2 kez yumuşak bir sabun kullanılarak banyo yapılması yeterlidir. Periferal dolaşımı arttırmak ve yumuşak bir cilt için cilde nemlendirici losyon sürülmelidir. Banyo sonrası dökülen deri artıkları, giysilerin lifleri ve nemle birleşip özellikle mantar enfeksiyonları için zemin oluşturması nedeniyle meme altı, koltuk altı ve ayak parmak aralarının iyice kurulanması gerekir. Banyodan sonra cildin lanolin ya da vazelin ile yağlanması ve masaj yapılması önerilir.

Saç Bakımı Yaşlıların saçları incedir ve kolay kırılırlar. Bu nedenle saçların çok sık şampuanlanmaması, alkol içermeyen sabun/şampuan kullanılması gerekir.

Ayak bakımı Yaşlılarda tırnaklar özellikle ayak tırnakları kalın ve serttir. Sert ve kalınlaşmış tırnaklar yetersiz beslenme ve dolaşım yetersizliğine bağlı olarak da gelişebilir. Yaşlıların ayakları her gün yıkanmalı, iyice kurulanmalı ve parmak araları, tırnak kenarları ve ayak tabanı incelenmelidir. Ayak bakımı ılık su ile yapılmalı, nasır ve tırnakların üzerine vazelin sürülerek ılık suda bir süre bekletilmeli, ponza taşı ile ovularak yumuşatılmalı, kesinlikle kesici aletler kullanılmamalıdır.

Ayak bakımı Tırnaklar yumuşadıktan sonra düz bir şekilde ve tırnak ucu deri dışında olacak şekilde kesilmelidir. Tırnak makasının bireye özel olması gerekir. Yaşlılar ev içinde çıplak ayakla dolaşmamalı, pamuklu ve sıkmayan çorap giymelidirler. Ev içinde rahat, ayağı kavrayan terlikler kullanılmalı ve ayak yaralanmalarına neden olabilecek batıcı, delici, keskin cisimlerin olmamasına dikkat edilmelidir. Ayakkabıların ise ayağa tam uyan düz ya da hafif topuklu olması gerekir

Göz bakımı Düzenli göz kontrolü Gözyaşının azalması yaşlı bireylerde sık karşılaşılan ve enfeksiyonlara zemin hazırlayan bir sorundur. Göz kuruluğu için yapay gözyaşı önerilebilir.

Ağız-Diş Bakımı Yaşlanmayla birlikte giderek ihmal edilen temel bir ihtiyaç. Nedeni: Yaşlıların diş kaybını yaşlanmanın doğal bir sonucu olarak görmeler Diş bakımının pahalı, ağrılı, sık ve uzun kontrolleri gerektirdiğini düşünmeleri Dişleri olmayan yaşlıların ise diş kontrolüne gitme gereksinimi hissetmemeleri.

Ağız bakımını engelleyen durumlar Ağız hijyeninin önemi hakkında yeterli bilgi ve eğitimin olmaması Ağız bakım ihtiyacını algılamada eksiklik Ağır iş yükünün olması Demansı olan kişilerin ağız bakımına direnç göstermesi

Kötü ağız hijyeni ve diş sorunları Fiziksel ve psikososyal fonksiyonu ve sağlığını Benlik saygısını Konuşmasını Beslenmesini Sosyalleşmesini Özgüvenini olumsuz etkiler.

Kötü ağız hijyeni Sosyal izolasyon ve depresyon Aspirasyon pnömonisi ve kalp hastalıkları gibi sistemik hastalıklar Kalp, böbrek gibi organların etkilenmesi Diabeti olan kişilerde glisemik kontrolü olumsuz etkileyebilecek periodontal hastalıklar Malnütrisyon Vitamin eksiklikleri Ağrı Ağız kokusu Diş kaybı Diş çürükleri Protez stomatit ile sonuçlanabilir.

Ağız-Diş Bakımı Ağız bakımının amacı; Ağız içindeki yapıların temizlenmesi, Ağız içi enfeksiyonların önlenmesi Temizlik ve rahatlık duygusunun kazandırılmasıdır.

Ağız Bakımı Uygulamaları Dişlerin/protezlerin fırçalanması Dişlerin diş ipi ile temizlenmesi Diş etlerinin uyarılması Ağzın bol su ile çalkalanmasını içerir.

Ağız-Diş Bakımı Doğal dişler varsa floridli diş macunu ile fırçalanmalı Fırçalama ile diş etlerindeki kan akımı hızlandırılır ve sağlıklı dokunun korunması sağlanır. Düzenli diş ipi kullanılmalı Dil fırçalanmalı Yaşlanmayla birlikte ağız içindeki organizmaların dil üzerinde beyaz bir tabaka oluşturması ve oluşan bu tabakanın fırçalanarak temizlenmesinin gerekliliğidir.

Protez Bakımı Dişetinde gelişebilecek enfeksiyonların önlenmesi Ağız hijyeninin sağlanması için önemlidir. Koku, leke ve plak gelişimini önler Protezin altındaki yemek artıklarının temizlenmesini sağlar.

Protez Bakımı Protezin dişetine uygun olup olmadığı kontrol edilmeli(iritasyon). Protez kişinin uyanık olduğu süre boyunca takılmalı Protez dişetlerine bası olacağı için yatmadan önce çıkarılmalı, temizlenmeli, uygun bir kaba konmalı ve sabah tekrar takılmalı Dişler çıkarıldıktan sonra yumuşak bir fırçayla dişetleri ve dil üzeri fırçalanmalı ya da ağız solüsyonla çalkalanmalı

Protez Bakımı Kişi protezle birlikte uyumayı tercih ediyorsa günde en az 4 saat protezi çıkartmalı ve protezi temizlemeli Protezin tüm yüzeyleri fırçalanmalı, sonrasında bir kabın 1/3 ya da ½ si suyla doldurularak protez içine koyup kapatılmalı Protez dişler hastanın ağzına tekrar takılmadan önce hastanın ağız içi mutlaka fırçalanmalı ve su ile iyice durulanmalı Protez dişler ağız içine yerleştirilirken önce üst dişler sonra alt dişler yerleştirilmeli