SAĞLIK SİSTEMLERİ Prof. Dr. Haydar SUR

Sistem Bir veya daha çok amaca ulaşmak için birbiriyle ilgili ve birbirine bağımlı bileşenin düzenine denir.

Sistem Analizi Sistemi meydana getiren parçaların nasıl birbirine bağlandığını ve birlikte nasıl çalıştıklarını anlayarak sistemin çıktısını etkileyebilmektir( Van Gisch, 1974). Sistem performansında bir veya daha fazla bileşenin etkisini araştırarak sistemi parçalarına ayırmaya ve daha ileri çalışmalar için çalışmaya denir( Roemer, 1991).

Sistem = Örgütlenmiş Bütün Birbirine bağımlı İki ya da daha fazla unsur Belirli bir sınır Ayırt edilen Örgütlenmiş Her sistem başka sistemlerin alt sistemi, başkalarının ise üst sistemidir. Sistemi oluşturan alt bölümler, görevsel bir bütünlük oluşturacak şekilde birleşmeli ve bir ilişkiler sistemi oluşmalıdır.

Sağlık Sistemleri 4 temel ilke 1. etkililik 2. verimlilik 3. hakkaniyet 4. insancıllık (sunuş kalitesi)

Sağlık Sistemlerinin Bileşenleri 1.Ekonomik faktör: Ülkenin genel durumunu belirleyicidir ve sağlık sistemini hizmetin arzı ve sağlık kaynaklarının kalitesi açısından etkiler. 2.Politik/Tarihi faktör: Bugünün politikası yarının tarihidir. Resmi kurumlaşma ve yapılaşmada etkilidir. 3.Kültürel faktör: Sosyal değerler ve inançlar, din ve dini kurumlar, dil ve kültürel kimlik, ve aile yapısı.

Sistemler Üzerinde Niçin Çalışmalı? Kendi sistemimize, bakış açımıza yeni perspektifler katmak için Başkalarının deneyimlerinden ders almak için Belirli hedeflere ulaşmada stratejiler belirleyebilmek için (etkililik, verimlilik, hakkaniyet, insancıllık) Değişimin etkisini belirleyebilmek için Sağlık sistemleriyle ilgili genel bir teori geliştirmek için (bu mümkün müdür acaba?)

Zorluklar Sağlık sistemleri olağanüstü karmaşıktır Bir çok ülkede birden çok sistem içiçe geçmiştir Bir çok defa tanımlar bile ülkeden ülkeye değişiklik gösterir (hastane, hemşire, sağlık merkezi, vb.)

Sağlık Sistemlerinin Bileşenleri Ekonomik: Ülkenin sağlık durumunun genel determinantıdır. Kullanılan malzeme ve sağlık kaynakları üstünde doğrudan etkilidir. 2. Politik/ Tarihi: (Unutmayınız ki “ bugünün politikaları yarının tarihidir.) Politik tutum ve yönetsel yapı. 3. Kültürel: Toplumsal değer ve inanışlar. Din ve dini kuruluşlar Dil ve kültürel kimlik Aile yapısı (Roemer 1991)

Sistemler Niçin Şu Anda Oldukları Gibi Olmuşlardır? Tarihi gelişim Biraraya Getirici Faktörler Endüstrileşme ve Kentleşme “ Sosyal Sigorta dünyanın endüstrileşmesinin bir sonucudur”(Sigerist, 1943) Tıbbi Dünya Ekonomisi “ Uluslararası, bilgi, teknoloji ve insan kaynakları pazarı”(Mechanic, 1975) Tüm Dünyada Modernlik İdeolojisi Sağlık hizmetini modern tıbbın bir uzantısı halinde temel hak olarak görme Ayrıştırıcı Faktörler Tıbbi Pazarın Yapısı Değişim süresince parayı harcayanlar ile hizmet sunanların gelişimi. Çıkarların Temsil Edilmesi Sistemi Tıp mensuplarının, finans kuruluşlarının ve ticari şirketlerin güç oranları. Mülkiyetle İlgili Yasal Düzenlemeler Politik kararların yansıması (Frenk & Donakedian, 1987)

En İyi Sistem Hangisidir? En iyi sistem diye bir şey yoktur Ölçülebilir terimlerle konuşacak olursak, sağlığın major bileşenlerini resmi sağlık sektörünün dışında aramak gerekir: eğitim, güvenli suya ulaşım olanakları, hakkaniyet vb.

Global olarak; bütün ülkelerde beklenen hayat süreci ile aşağıdaki değişkenlerin ilişkilerinde korelasyon katsayıları şöyle bulunmuştur: Değişken r2 Kadın okur-yazarlığı 0.780 Güvenli su temini 0.883 Bunlara ek olarak kişi başına düşen GSMH, doktor imkanları, hastane yatak imkanları, hükümetin sağlık harcamaları gibi değişkenler de eklenirse r2 sadece 0.893’e kadar yükselmektedir. ( Roemer, 1991)

Kapsayıcı ve sağlam yapılı sağlık sistemleri olan ülkelerde doğuşta beklenen hayat süresinin daha uzun olduğu bir gerçektir Ama bunu başarmış ülkeler aynı zamanda refah paylaşımını daha adilce yapabilmiş ülkelerdir Ve beklenen uzun ömürler genellikle yanlış olarak sağlık sistemlerinin iyiliğine atfedilir Halbuki temel hizmetler ( barınma, beslenme, eğitim, ulaşım, gelir düzeyi vb. ) sağlığı sağlık hizmetlerinden daha kuvvetlice etkilemektedir ( Roemer, 1991)

Dünyada her gün sayısız insan sağlıkçıların ellerinde işlem görmekte Bu iş doğumdan çok önce başlar ve ölünceye kadar sürer

Süreç Yaklaşımı Girdiler (insangücü, bina, malzemeler, cihazlar, arsa vb.) Süreç (işlemler) Erken Çıktılar (verilen hizmet miktarı) Akıbet Çıktıları (hizmetten toplumun yararlanma düzeyi)

Temel Model (Donabedian, 1980) girdiler süreç çıktılar akıbet

Sağlık… Sağlık Nedir? Sağlık sistemi değildir Hastalığın reaktif olarak yok edilmesi değildir Diğer sahip olunan değerler gibi bir cevherdir (Title and two white rules appear) Over the past five years, the World Health Organization and other groups have actively engaged the question “What is health?” A large part of this thought process has involved defining (‘what health is not’ appears) what health is not. (1st bullet appears) It is not the health care system. (second bullet appears) It is not the reactive elimination of disease. (third bullet appears) It is not a simple commodity to be weighed against all other commodities in society. It is different from these things, and more than these things.   (1st ‘health’ text line appears) Health is universal and common to the people of the world, independent of geography, race, income, gender, and culture. (2nd health text line appears) Health is an active state of wellbeing that encompasses mind, body and spirit. (3rd health text line appears) It is the capacity to reach ones full human potential, and, on a larger scale, a nation’s potential for development. (white rule, photo, quote and name text appear) Dr. Gro Brundtland, former director-general of the World Health Organization, wrote in the World Health Report 2000 that “The objective of good health is twofold – goodness and fairness; goodness being the best attainable average level; and fairness, the smallest feasible differences among individuals and groups.“ 1 Sağlık = Bütün dünya insanları için benzer değer taşır Sağlık = Tüm potansiyeli kullanma kapasitesi

Sağlık ve Sağlık Hizmeti kavramlarında kayma Eski Yeni Babacan Paydaşlık Bireysel hizmet Takım yaklaşımı Müdahale Önleme Klinik hizmet Klinik hizmet + eğitim / sosyal misyonlar Hastane Evde bakım vb. Elitler öncelikli Hakkaniyet (Title with both white rules appears) As these trends play out and the definition of health continues to evolve, we will see the seat of political power in health continue to shift. (old seats of power text appears) It will move away from (paternalism text appears) paternalism toward (new approaches, arrow and partnerships text appears) partnership. It will move away from(individual care appears) individual care models to (arrow and team approach appears) team approaches. And it will move away from (intervention appears) intervention toward (arrow and prevention appears) prevention. It will embrace evidence-based (clinical care appears )clinical care but(arrow and clinical care + appears) incorporate educational and social missions as well. It will move away from(hospitals appears) hospitals and outpatient care sites toward (arrow and home settings appears) home settings. And it will move (thought elites appears) away from thought elites toward (arrow and patients text appears) patients and their care teams.

Sistem Tabanlı Tıbbi Uygulama “Pek az doktor ve hemşire kendilerinin içinde hizmet verdiği sağlık sisteminde ne olup bitiyor, sistem niye bu kadar hızla değişiyor, kendileri bu değişimin neresinde; bunu anlayanlar arasındadır.” Relman, Academic Medicine, 1998

Sistem Düşüncesi Karşılıklı bağımlılıklar Yapısal etkinin oluşturduğu davranışlar Sebep ve sonuç zamana ve yere göre değişir Sistemde yapılacak her değişiklik bizim yeltenmediğimiz sonuçlar doğurur

Sağlık Bakım Sistemi: Unsurları ve Yapısı Öz-bakım Ulus Toplum/ sosyal sistem Hasta- Hekim Makro- organizasyon Mikro sistem Batalden, 2000

Sağlık Sistemi Gelirlerinin Yönetimi ve Kaynaklar Gelir Kaynağı Yönetim Sunum Vergiler Kamu kuruluşu Toplumsal gelirler Doğal kaynakların satılması Kamu Kamu Sosyal sigorta / Zorunlu primler Özel sigorta ve kuruluşlar Özel Bağışlar Borçlanma İşverenler Özel Vakıflar Bireyler Cepten ödeme Özel sigorta

Sosyal Yardımlaşma gençten yaşlıya, zenginden yoksula, sağlıklıdan hastaya, erkekten kadına, bireylerden ailelere doğru yönlenmiş olmaktadır.

Gittikçe yaşlanan nüfusa bağlı olarak artan kronik hastalıklar ve fiziksel yetersizlikler Yeni tanı-tedavi yöntemleri ve yeni teknoloji olanakları Gittikçe artan toplum beklentilerinin sağlıkla ilgili harcamaları yükseltme yönündeki etkisi

Sağlık hizmetinin tarafları Sağlık hizmetinde 4 tarafı olan bir ilişki var; 1.    Hasta 2.    Sağlık profesyonelleri 3.    Arz eden kuruluş ve 4.    Ödeyen kuruluş

Sağlık Sistemi Nedir? Temel amacı sağlığı geliştirmek olan bütün örgütlerin, kuruluşların ve kaynakların toplamıdır. Bir sağlık sistemi kurabilmek için insan kaynağı, finansman, bilgi, malzeme, ulaşım, iletişim ve bütün bunlara rehberlik (yönetişim) gerekir

DSÖ’nün Yaklaşım Standardı DSÖ Sistemleri Standart Başlıklarda Ele Almayı Uygun Görüyor:

1. Sahip Çıkma /Vekilharçlık (Stewardship) Yaygın ve dar anlayışla bu ilke ve uygulamalar yönetişim olarak ele alınıyor. Ancak Sağlık Bakanlıklarının vatandaşın sağlığına onlar adına sahip çıkması ve hizmetkar anlayışıyla yaklaşım göstermesi gerekiyor

2. Finansman Sağlık finansmanının asıl amacı bütün bireylerin koruyucu hizmetleri ve kişisel sağlık bakım hizmetlerine erişiminin sağlanması ve bunun makul finansal mekanizmaların kurulmasıdır.

3. İnsangücü Sağlık hizmet sistemlerinin performansı bu sistemleri kuran ve burada çalışan kişilerin bilgi, beceri, motivasyon ve dağılımına bağımlıdır.

4. Malumat (information) Hesap verebilirlik, kaynak tahsisatı, program geliştirme ve yönetim kararları bilgi sistemlerinin konusu olmaktadır.

5. Bilgi (Knowledge) Sağlık sistemlerinin etkili bir şekilde işlev görmesi için bilginin uygun şekilde hizmetlere uygulanması hayati önem taşımaktadır.

6. İlaç ve teknoloji Hizmetin uygun şekilde verilmesi için vazgeçilmez olan ilaçların ve sağlık teknolojisinin bulunabilirliği, güvenliği, akılcı kullanımı, etkililiği sistemler içinde önemle ele alınmaktadır.

7. Araştırma İyi işlev gören sağlık sistemlerini ortaya çıkaracak çabalar kapsamında istenmeyen ve birçok kere sebebi anlaşılamayan sonuçlar karşısında bunların ele alınıp iyice belirlenmesi, analiz edilmesi, gereken derslerin çıkarılması ve daha uygun şekle bürünerek geliştirilmesi krtik önem taşımaktadır.

8. Hizmet sunumu Sağlık hizmetlerinin nihai amacı kişilerin ve böylelikle toplumun sağlığının geliştirilmesidir. Bunu sağlayacak en önemli işlev hizmetin sunulmasıdır.

9. Hakkaniyet Eşitsizliklerin giderilmesi ve insanca muamele içinde bütün bireylere hizmetin ulaştırılmasıdır. (Eşit ihtiyaç sahiplerine eşit erişim ve hizmet kullanım hakkı)

10. Sağlık ve Kalkınma Sağlık sistemlerinin aslında yoksulluk ve refah gibi temel toplum düzeylerine kuvvetle bağımlı olduğu bilinmelidir.

TC Hükümetinin Sağlıkta Dönüşüm Programı 1. Bakanlıkta Yeniden Yapılanma 2. Genel Sağlık Sigortası 3. Yaygın, Erişilebilir, Güler Yüzlü Sağlık Hizmet Sunumu 4. İnsan Gücü 5. Eğitim ve Bilim Kurumları 6. Kalite ve Akreditasyon 7. İlaç ve Tıbbi Malzeme Yönetimi 8. Sağlık Bilgi Sistemi

Teşekkürler http://www.who.int/healthsystems/links/en/