SES BİLGİSİ Prof. Dr. Muhsin Macit Okt. Olcay Saltık

TÜRK ALFABESİ VE YAZIM SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ Ses Bilgisi TÜRK ALFABESİ VE YAZIM SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ Bir dildeki ses ya da ses birimlerini gösteren harflerden oluşan dizgeye alfabe denir. Yazı ise sözün harfler aracılığıyla kaydedilmesidir. Bir dilin genellikle yasalarla kabul edil­miş ölçünlü alfabesinden başka, özellikle dil bilimcilerce, sözlük hazırlanması, dil öğretimi vb. amaçlarla o dilin ses sistemine özgü özel sesleri­ni göstermek üzere çevriyazı alfabesi adı verilen alfabeler de kullanılır. Türk alfabesi, ses birim-yazı birim karşılıklığı ilkesini esas alır. Ses birimler (= ünlüler ve ünsüzler) kısaca, iki sözcüğü ayırt eden en küçük birim; yazı birim (= harfler) ise yazım sistemindeki en küçük birimdir. Türk alfabesinde yer alan harf­lerin her biri genel olarak tek ses değerini gösterir.

SESLER VE KONUŞMA SESLERİNİN OLUŞUMU Ses Bilgisi SESLER VE KONUŞMA SESLERİNİN OLUŞUMU Konuşmaya yarayan seslere konuşma sesleri adını veriyoruz. Konuşma sesleri­nin üretimini ve algılanmasını şu üç aşamada değerlendirebiliriz: Söyleyiş ses bilgisi Akustik ses bilgisi Üretim, iletim, algılama ve de­ğerlendirme Konuşma sesleri, ses yolu adı verilen akciğerlerden başlayıp burunda ve dudaklarda sona eren bir düzenek tarafından üretilir. Ses sisteminin en önemli görevleri, konuşma seslerinin oluşmasını sağlamak; ağlamak, gülmek, çığlık atmak gibi sese dayalı etkinliklere olanak sağlamaktır.

TÜRKÇE SES BİLGİSİNE GİRİŞ Bir dilin en küçük yapı taşı sestir. Her dilin kendine özgü bir ses dizimi vardır. Ses bilgisi, bir dilin seslerini oluşmaları, boğumlanma özellikleri, kelimelerdeki sıralanışları, yüklendikleri görevler ve uğradıkları türlü değişmeler açısından ince­leyen gramer dalıdır. Ses sisteminin temel birimlerini ses, ses bi­rim ve alt ses birim olmak üzere üç kategoriye ayırabiliriz: Ses, fiziksel bir olgu, işit­me organının algıladığı titreşimler olarak çok genel bir anlam taşır. Ses birim, söz­cükleri oluşturan, anlam ayırt edici konuşma sesidir. Alt ses birim, ses birimin, birbirleri arasında anlam ayırt edici özelliği olmayan, ancak tamamlayıcı dağılım adı verilen belirli çevrelerde bulunabilen üyeleridir.

TÜRKÇENİN ÜNLÜLERİ Düz Geniş Dar Yuvarlak Art a/a ı/l o/o u/u Ön e/e Ses Bilgisi TÜRKÇENİN ÜNLÜLERİ   Düz Yuvarlak Geniş Dar Art a/a ı/l o/o u/u Ön e/e i/â ö/ö ü/u

TÜRKÇENİN ÜNSÜZLERİ Ötümlü Ötümsüz Sürekli Süreksiz Çift-dudak m, (v) Ses Bilgisi TÜRKÇENİN ÜNSÜZLERİ   Ötümlü Ötümsüz Sürekli Süreksiz Akıcı Sızıcı Patlayıcı Çift-dudak m, (v) - b P Diş-dudak v f Diş n z d s t Diş-damak i c ş ç Ön damak l, r, y ğ2 g k Art damak 1 I1 Gırtlak h Yarı ünlü y Çarpmalı r Türkçenin ünsüzleri genel olarak dört ölçüte göre sınıflandırılır: Oluşum/boğumlanma yerlerine (çıkaklarına) göre Ötümlü/ötümsüz (titreşimli/titreşimsiz) olmalarına göre Sürekli/süreksiz olmalarına göre Ağız/geniz ünsüzü olmalarına göre.

TÜRKÇENİN HECE TÜRLERİ Ses Bilgisi TÜRKÇENİN HECE TÜRLERİ V (ünlü) o, a CV (ünsüz + ünlü) bu; bu/nu, sa/rı VC (ünlü + ünsüz) al, ol CVC (ünsüz + ünlü + ünsüz) bil, bul; top/tan VCC (ünlü + ünsüz + ünsüz) alt, üst CVCC (ünsüz + ünlü + ünsüz + ünsüz) kalk, Türk Yukarıdaki tabloda hecelerin yapısı V (ünlü) ve C (ünsüz) işaretleriyle gösterilmiştir. Ünlü ile biten he­celere açık hece, ünsüz ile veya uzun ünlü ile biten hecelere ise kapalı hece adı ve­rilir.

TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Ses Bilgisi TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Türkçe kökenli sözlerde istisnai birkaç sözcüğün dışında, artlık-önlük uyumu vardır. Birinci heceden sonra o/ö ünlüleri bulunan sözcükler yabancı kökenli­dir. Türkçe kökenli sözlerde istisnai birkaç sözcüğün dışında, dudak uyu­mu vardır. Türkçe kökenli sözlerde istisnai birkaç sözcüğün dışında birincil uzun ünlü bulunmaz. Aynı hecede ya da farklı hecelerde iki ünlü yan yana gelemez. ikiz ve üçüz ünlü yoktur. Ünlü-ünsüz uyumu vardır. Türkçede iki ünsüz hatta üç ünsüz yan yana gelebilir. Sözcük kökünde ya da hece sonunda yan yana üç ünsüz bulunmaz.

TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Ses Bilgisi TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Yazılışta söz başında iki ünsüz bulunan sözcükler yabancı kökenlidir. /y, ş, s, n/ kaynaştırma harfleri değildir. Sözcük ya da hece sonunda belirli ünsüz çiftleri bulunabilir. Söz başında /c, f, ğ, h, j, l, m, n, n, p, r, ş, v, z/ ünsüzleri bulunmaz. Sözcük sonunda /b, c, d, g, g/ ünsüzleri bulunmaz. Sözcük kökünde ikiz ünsüz/uzun ünsüz yoktur. Ünsüz uyumu vardır. Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan /c, f, ğ, h, v/ ikincil ünsüzlerdir. Türkçe kökenli sözlerde /j/ bulunmaz. Ayın (c) ve hemze (5) işareti bulunan sözcükler Türkçeye Arapçadan kopyalanmıştır. Çok heceli sözcüklerin sonunda /p/ bulunmaz

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI Ses Bilgisi ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI Ünlü düşmesi Ünlü türemesi Hece kaynaşması (Büzülme) Daralma Genişleme Ön damaksıllaşma Art damaksıllaşma Düzleşme Yuvarlaklaşma Kısalma Uzama ve uzatma Ünlü birleşmesi Ünlü benzeşmeleri

Kadıköyü > Kadıköy emir > emri yalınız > yalnız Ses Bilgisi ÜNLÜ DÜŞMESİ Ünlü düşmesi, sözcüğü oluşturan ünlülerden birinin çeşitli seslik nedenlerle kaybolmasıdır. Kadıköyü > Kadıköy emir > emri yalınız > yalnız keşif > keşfi

Rumeli > Urumeli devirim > devrim sabr > sabır Ses Bilgisi ÜNLÜ TÜREMESİ Ünlü türemesi, sözcüğün özgün biçiminde bulunmayan bir ünlünün sonradan çeşitli seslik nedenlerle ortaya çıkmasıdır. Rumeli > Urumeli devirim > devrim sabr > sabır station >istasyon

HECE KAYNAŞMASI (BÜZÜLME) Ses Bilgisi HECE KAYNAŞMASI (BÜZÜLME) Bu ses olayında önce ünsüz erir, daha sonra yan yana bulunan iki ünlü kaynaşarak tek ünlü hâline gelir ne için > niçin ne asıl > nasıl ne ara > nere posta + hane >postane

Ses Bilgisi DARALMA Daralma; benzeşme, daraltıcı ünsüzlerin etkisi vb. seslik nedenlerle geniş ünlülerin dar ünlü hâline gelmesidir. dış git- güvercin il uğra-

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI Ses Bilgisi ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI Türeme Düşme Göçüşme (Yer Değiştirme, Metatez) Benzeşme (Asimilasyon) Aykırılaşma (Başkalaşma, disimilasyon) Hece düşmesi (Haploloji) İkizleşme Tekleşme Ötümlüleşme Ötümsüzleşme Süreklileşme Süreksizleşme Eklenmelerdeki nöbetleşmeler

Ses Bilgisi TÜREME Ünsüz türemesi, sözcüğün özgün biçiminde bulunmayan bir ünsüzün sonradan çeşitli seslik nedenlerle ortaya çıkmasıdır. örküç > h örgüç öyük >höyük ut- >yut- ur- >vur aslan > arslan kılıç > kılınç tüfek > tüfenk

ufak-rak > ufarak ufakçık > ufacık Ses Bilgisi DÜŞME Ünsüz düşmesi, sözcüğü oluşturan ünsüzlerden birinin herhangi bir seslik nedenle veya nedensiz olarak kaybolmasıdır. ufak-rak > ufarak ufakçık > ufacık yumuşak-çık > yumu­şacık

HECE DÜŞMESİ (HAPLOLOJİ) Ses Bilgisi HECE DÜŞMESİ (HAPLOLOJİ) Hece düşmesi, sözcükte birbirinin ardından yer alan ve birbirine benzeyen veya birbiriyle özdeş olan hecelerden birinin ses ve he­ce tekrarlarını önlemek, vurgusuzluk vb. nedenlerle düşmesidir. başlayayım > başlayım dirilik > dirlik ilerile- > ilerle- oyuna- > oyna-

hadd > had > hadd-i Ses Bilgisi İKİZLEŞME İkizleşme, sözcük kökündeki herhangi bir sesin, çeşitli nedenlerle yan yana iki kez yer almasıdır. ana > anne elig > elli hadd > had > hadd-i

PARÇALARÜSTÜ SES BİRİMLER Ses Bilgisi PARÇALARÜSTÜ SES BİRİMLER Vurgu Tonlama Durgu ve durak Herhangi bir sözcenin parçasının diğer parçalara göre daha baskılı ve güçlü biçimde söylenmesidir. Konuşma sırasında sesin perdesinin değişmesiyle oluşan melodik modeldir. Konuşma esnasından tümceler veya sözcükler arasında verilen kısa aralıklardır.