ÇOÇUKLUK DÖNEMİNDE BESLENME PROF. DR. SEDEF NEHİR EL EGE ÜNİVERSİTESİ, MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ, GIDA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ İZMİR , OCAK 2004

İLK SÖZ Besin öğesi gereksinimleri yaşamın ilk üç döneminde , bebeklik, çocukluk ve adölesan, en değişken sürecindedir. Çocukluk dönemi gıda seçimlerinin ve tercihlerin yapılmaya başlandığı dönemdir ve seçimleri aileden ve çevreden gelen pek çok faktör etkiler Çocuklukların beslenmesinde fiziksel ve fizyolojik gereksinimlerinin mutlaka karşılanması önemlidir. Çocukların beslenmesi gelişme ve büyümeyi sağlayacak şekilde ve ileride hastalıkların riskini azaltacak şekilde düzenlenmelidir.

Gelişim hızı, çocuğun bulunduğu yaşa göre kazandığı ağırlık (kg) ve boy uzunluğu (cm) ile tanımlanır. Bebeklik döneminden sonra yavaşlayan büyüme hızı ile her yıl ortalama ağırlık artışı 1.8 – 2.7 kg dır. Boy ise 8 yaşa kadar ortalama 7.6 cm artarken, bu yaştan ergenlik gelişimine kadar her yıl 5.1 cm artış gösterir. Altı yaş ile ergenlik çağa kadar olan dönemde cinsiyete bağlı farklılıklar vardır. Altıncı yaşta erkek çocuklar, kız çocuklardan daha uzun ve daha ağırdır. Dokuzuncu yaşta, kız çocuğunun ortalama boy uzunluğu, aynı yaştaki erkek çocuğu ile aynı ancak kızlar daha ağırdır. Beyin gelişiminin % 75 ’i ikinci yaşın sonunda gerçekleşirken, 6-10 yaşları arasında tamamlanır.

Kas dokusunun, çocuk büyüdükçe, vücut ağırlığındaki yüzdesi artar Kas dokusunun, çocuk büyüdükçe, vücut ağırlığındaki yüzdesi artar. Kemik aktif bir dokudur ve mineral kazancı, mineral kaybı ve kollajen yenilenmesi ile sürekli tekrar şekillenebilen bir yapıya bu dönemde sahiptir. Çocuğun bu fiziksel gelişim hızı bu dönem beslenmenin amacını ve önemini ortaya koymaktadır. Hem bu dönem standartlarına uygun gelişimi sağlamak hem de çocuğun ileri ki yaşlarında kötü beslenmenin temel oluşturduğu sağlık sorunlarını yaşama riskini azaltabilmek, küçük yaşlarda yeterli ve dengeli bir beslenme tarzının edinilmesi ile mümkündür.

Kalp- damar hastalıkları Dejeneratif hastalıklar YETERSİZ VE DENGESİZ BESLENME İLERİ YAŞLARDA BAZI HASTALIKLARIN OLUŞUM RİSKİNİ ARTIRIR ! Kalp- damar hastalıkları Obesite (şişmanlık) Kanser Yüksek tansiyon Şeker hastalığı Osteoporoz Dejeneratif hastalıklar

İnsan Yaşamı Büyüme Olgunlaşma Doğum Ölüm Gelişme Yaşlanma Çevresel faktörler Genetik faktörler Beslenme ve yaşam biçimi

YETERLİ VE DENGELİ BİR BESLENME NASIL OLMALIDIR ? Besleyici bir diyetin 5 özelliği vardır. Yeterlilik : vitamin, mineral gibi ve diğer her besin öğesini sağlığı ve vücut ağırlığını koruyacak miktarda sağlamalıdır. Denge : Diyet vücut için gerekli 40 besin öğesini ne çok ne de az olacak şekilde sağlamalıdır. Enerji kontrolü : Vücut ağırlığını ve yağını kontrol edebilmek için diyette bulunan gıdaların sağladığı enerji miktarı kişinin harcadığı enerjiden fazla olmamalıdır. Kararında alım: Yağ, şeker, kolesterol ve tuz gibi bileşenleri içeren gıdaların, sağlık üzerine olumsuz etkilerinden dolayı, tüketimleri kısıtlanmalı ancak tümden diyetten çıkarılmamalıdır. Çeşitlilik : Ne kadar besleyici olursa olsun aynı gıdalara diyette fazla yer vererek monotonluk yaratılmamalı, çeşitliliğe önem verilmelidir.

NASIL HAZIRLANIR ? Besleyici bir diyet , orijinine ve besin öğelerinin içeriğine göre sınıflandırılmış her gıda grubundan kişinin tüketmesi gereken minimum sayıda porsiyon miktarlarına göre planlanır. Gıdalar 5 grupta toplanır 1.Tahıl ve tahıl ürünleri : çeşitli tahıllardan yapılmış ekmekler, pirinç, bulgur,makarna,yulaf, mısır 2. Sebzeler 3. Meyveler 4.Et grubu : et, tavuk,balık, kurubaklagiller, yumurta, çerezler 5.Süt grubu : süt, yoğurt, peynir, dondurma

Her gruptaki gıdalar vücudun protein, karbonhidrat, yağ, vitamin ve mineral gereksinimlerine farklı düzeylerde katkıda bulunurlar ancak bunları matematiksel olarak hesaplamak zordur. Şayet diyet her yaş grubu için önerilen beslenme rehberlerine göre planlanırsa ve yağ eklenmiş gıdalara ve şekerlere az yer verilirse besleyici bir diyet planlanabilir.

Yaş Gruplarına göre temel bir diyetin gıda gruplarına göre içermesi gereken porsiyon miktarları

Beslenme Piramidi Günlük Gıda Seçim Rehberi Anahtar Beslenme Piramidi Günlük Gıda Seçim Rehberi Yağ (doğal ve eklenmiş) Şekerler (eklenmiş) Bu semboller yağları ve gıdalara eklenen şekerleri gösterir Yağlar & Tatlılar OLABİLDİĞİNCE AZ Süt, Yoğurt & Peynir Grubu 2-3 PORSİYON Et, Tavuk, Balık, Kuru baklagiller, Yumurta & Kuru yemişler Grubu 2-3 PORSİYON Sebze Grubu 3-5 PORSİYON Meyve Grubu 2-4 PORSİYON Ekmek, Tahıl, Pirinç, Makarna Grubu 6-11 PORSİYON

30 g et, tavuk ve balık yerine, 4-5 YK pişmiş kurubaklagil veya 1 yumurta tüketilebilir. Et grubu 1 SB 250 ml’dir. ½ SB süt yerine 1 KK peynir veya ½ SB yoğurt tüketilebilir. 1 SB 3 1-1.5 ÇB 3-4 Süt ve süt grubu Öneriler 7- ergenlik yaş Porsiyon Miktarı Sayısı 6-8 yaş Miktarı Sayısı Gıdalar Bu rehber temel bir diyettir. Yağlar, şekerler ve sosların tüketimi için alınması gereken bir miktar yoktur. Olabildiğince az tüketilmelidir.

Tahıllar ve tahıl ürünleri Bir porsiyonu ıspanak, brokkoli gibi yapraklı veya havuç gibi sarı renkli sebze olmalıdır. Bir tanesi C vitaminince zengin portakal çilek gibi meyvelerden olmalıdır 1 dilim ekmek yerine ½ tabak bulgur, makarna, pilav, kahvaltılık tahıl vb tüketilebilir. 4-5 7-8 YK 1 tane 1 ÇB 1 dilim 6 3-4 YK Birkaç parça ½ -1 tane 1 dilim 4 Meyve ve sebze grubu Sebzeler Pişmiş Çiğ Meyveler Suyu Tahıllar ve tahıl ürünleri Öneriler 7-Ergenlik Yaş Porsiyon Miktarı Sayısı 6-8 Yaş Gıdalar

ÖĞÜNLER Öğünler kahvaltı, öğlen ve akşam olmak üzere 3 ana, kuşluk ve ikindi olmak üzere 2 ara öğünden oluşmalıdır. Kahvaltı en önemli öğündür. Günlük gereksinimin 1/5 i karşılanmalıdır. Ancak çoğunlukla kahvaltı ‘’ aç değilim ‘’, ‘’vakit yok ‘’ , ‘’ rejimdeyim ‘’ ‘’ hazırlayan yok ‘’ gibi nedenlerle kaçırılır. Kahvaltı etmeyen yada iyi kahvaltı etmeyen çocuklarda kahvaltı eden çocuklara göre okul başarısında düşme gözlenmiştir. Öğle ve akşam öğünleri de günlük gereksinimin ayrı ayrı 2/5 ini karşılamalıdır.

Gıda seçimini etkileyen faktörler oldukça çok yönlüdür. GIDA SEÇİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Gıda seçimini etkileyen faktörler oldukça çok yönlüdür. Gıdanın kabulü Ebeveyn etkisi Televizyon Tokluk, açlık Gıdanın sağlanması Davranışlar ve istekler Hastalık Beslenme bilgisi Şişmanlık Daha önceki edinimler Örnek olma Snack gıdalar Porsiyon miktarı Ebeveyn-çocuk ilişkisi TV reklamları Sürpriz, ödül TV ve gıda seçenekleri Ebeveyn tutumu Gıda seçimini etkileyen faktörleri araştıran bilim adamlarının büyük bir kısmı okul öncesi döneme odaklanmışlardır ! Çünkü bu dönemde, ebeveynlerin çocuklarının gıda seçiminde, neyi ne kadar yedikleri veya yemediklerinde büyük rolü vardır.

Gıdanın kabulü Okul öncesi dönemde çocukların tuzlu içecekleri ret ettikleri ancak çorbalarına yetişkinlerden daha fazla tuz attıkları saptanmıştır. Gıda tercihlerinde genetik faktörlerin araştırıldığı bir çalışmada tek yumurta ikizlerinde , çift yumurta ikizlerine göre gıda tercihlerinde daha fazla benzerlik olduğu bulunmuştur. Amerika’da yapılan bir çalışmada , çocuklarda erken yaşlarda yağ ve tuza ait birleşik bir tadın geliştiği, tuzlu ve yağlı tat da yiyecekler verildiğinde besleyici okul yemeklerini ne kadar sevseler de hemen ret ettikleri ortaya konmuştur.

Ebeveyn etkisi Çocukların gıda seçimlerinde, gıdanın nerede , nasıl kiminle birlikte ve ne kadar tüketildiğinin önemi büyüktür... Özellikle annenin beslenme bilgisini ailenin yemek düzenine yansıtma biçimi , pozitif yaklaşımları ve sorun çözmedeki yaklaşımı yukarıda bahsedilen faktörlerin çocuğun seçimlerini olumlu yönde etkilemesini sağlar. Özellikle anne - babanın ve diğer yakın kişilerin gıda tüketim alışkanlıkları çocukların beslenmesine en önemli örneği oluşturur.

1. Enerjinin gerektiren diğer aktiviteler yapılmaz, Televizyon Çocuklar ,yaptıkları pek çok aktivite için ayırdıkları zamandan çok daha fazlasını televizyon seyretmek için harcamaktadırlar. Medyanın tüm seçenekleri arasında televizyonun etkisi büyüktür. Çünkü çocuk daha konuşmaya başlamadan önce televizyon seyretmeye başlamaktadır. Fazla süre televizyon seyretmenin çocuklarda sedantal bir yaşam tarzına neden olduğu ve şişmanlığın oluşumuna katkıda bulunduğu saptanmıştır. Bu iki nedenle gerçekleşir. 1. Enerjinin gerektiren diğer aktiviteler yapılmaz, 2. Televizyon seyrederken bir şeyler atıştırılır.

Elde edilen diğer sonuçlar : Çalışmalar okul öncesi çağdaki çocukların televizyondaki reklamlarının ticari boyutunu , satmak amacıyla yapıldığını ayırt edemediğini ortaya koymuştur. Elde edilen diğer sonuçlar : 1. Televizyon seyretme süresi artıkça, snack gıdaların tüketimi de artıyor. 2. Televizyon seyretme süresi arttıkça, televizyonda reklamı yapılan gıdaların tüketimi artıyor. 3. Televizyon seyretme süresi arttıkça, anne babanın market alışverişi sırasında çocukların taleplerinin sayısında artış oluyor.

Sabırlı olun ! Çocuklar yeni gıdaları denemeye hevesli olmazlar. Dayatmayın denemesini teklif edin birden fazla teklif yapın. Sizin ailenin diğer fertlerinin ne kadar hoşlandığını gösterin . Planlı olun ! Ara öğünleri ana öğünlere yakın tüketmesine engel olun, o açlık hissetmeden önce teklif edin. Bu tekliflerin meyve çerez gibi sağlıklı seçeneklerden olmasını sağlayın. İyi bir örnek olun ! Söylediklerinizi önerdiklerinizi önce siz yapın . Çocuklar en iyi taklit ederek öğrenir. Mümkün olduğunca birlikte yemek yiyin, yeni gıdaları farklı şekillerde hazırlayarak sunun, aktif olmasını ,oyun oynamasını sağlayın .

Cesaretli olun ! Market alışverişine birlikte gidin . Meyve ve sebze alışverişini yapmasını sağlayın . Onları yıkamasını ve pişirilmesine yardım etmesini isteyin. Zaman zaman ‘’ aile yeni gıda deneme gecesi’’ düzenleyin. Yaratıcı olun ! Çocuğunuzu yeni bir snack gıda veya sandoviç yaratması için cesaretlendirin. Bu sandoviç için gerekli şeyleri verirken 3 veya 4 şeyi sağlıklı gıdalardan seçin .

SON SÖZ Çocuklara, Yedikleri gıdaların, beslenme ve yaşam biçimlerinin büyüme ve gelişmelerini etkileyeceği Ne yediklerinden ve fiziksel aktivitelerinden sorumlu olmaları gerektiği Sağlıklarını geliştirecek hedeflerinin olması ve bu hedefler için bilgili olmaları gerektiği öğretilmelidir.