TÜRKÇE ADLAR (İSİMLER) BETÜL YILDIRIM 2010

KAZANIMLAR ??? Bu dersin sonunda; Ad (İsim) kavramının ne olduğu, Genel olarak adlar konusu ve adların çeşitleri hakkında, Adların diğer sözcük türlerinden ne gibi farkları olduğu, Adların tümcede hangi görevlerde kullanıldığı hakkında bilgi sahibi olacaksınız.

İÇİNDEKİLER Ad Nedir? Görev Anlamlarına Göre Adlar Biçim Açısından Adlar Adlarda Azlık Çokluk Ad Durumları Ad Tamlaması ve Türleri Küçültmeli Ad Adların Tümcedeki Görevleri

AD NEDİR? Adlar, evrendeki bütün canlı ve cansız varlıkları, duygu ve düşünceleri, durumları, bütün bunların birbirleriyle olan ilgilerini karşılayan sözcüklerdir. kuş, ağaç, yastık, yargı… gibi.

Somut Ad Somut adlar, duyurularımızla saptadığımız maddelere verilen adlardır. kedi, masa, ağaç… gibi Soyut Ad Us yoluyla saptanan, zihnimizde yer alan kavramları gösterirler. saygı, insanlık, inat… gibi

Yaradılışta bir tane olan varlıkları, kimi duygu ve Özel Ad Yaradılışta bir tane olan varlıkları, kimi duygu ve düşünceleri karşılayan adlardır. Özel adlar; başka benzeri olmayan, verildikleri varlığa özgü nitelikler taşıyan adlardır. Mustafa Kemal, Ankara, Atatürk… gibi.

Tür adı Aynı türden varlıkları gösteren sözcüklere tür adı denir. Tür adları, aynı türden olan tek varlılardan birini, bir bölümünü ya da tümünü gösterirler. Çocuk hastalandı; okul açıldı; buğday tahıl sınıfına girer… gibi.

Yalın Ad Yapım eki almamış adlardır; bileşik ad biçiminde de kurulmamışlarıdır. Her türlü ad, yalın ad olarak kullanılabilir. yol, kent, ak, yaz, güneş, Ankara… gibi Türemiş Ad Adın kök ya da gövdesine yapım eki getirilerek ad, yeni bir kavramı anlatır duruma gelir yani yapım ekiyle yeni anlam kazanmış ad kurulur. Bu ekler çok çeşitlidir. Her türlü ad kök ya da gövdesine getirilir. baş-lık, aş-çı, sev-gi, ver-im… gibi

Bileşik Ad Bileşik sözcük biçimde kurulmuş adlardır. Bileşik ad, iki yada daha çok adın birlikte kullanılmasıyla, kalıplaşmasıyla oluşur; tek bir ad gibi kullanılır. Bu tür adlar, türlü yollarla yapılır. Anlamlar kayar veya sözcükler ses kaynaşmasına uğrar. basımevi, aşçıbaşı, imambayıldı, aslanağzı, demirbaş, adamotu, anayurt, onbaşı, gibi.

Tekil Ad Aynı türden varlıkların tek olan adıdır. ev genç, çocuk, ağaç… gibi Özel adlar genellikle tekil olarak kullanılır. Ankara, Fırat, Londra… gibi Bu adlar ismin çekim eklerini alabilirler. Kuşlar, evde, kapının, okula… gibi

Çoğul Ad Tür adlarında ya da özel adlarda çoğulluk: evler, Türkler… gibi Belli bir aileyi, çevreyi anlatır: Aliler, Ahmetler ablamlar… gibi Kişi adlarına gelerek o kişiler gibi onların değerinde kimselerin çokluğunu belirtmek üzere kullanılır: Mimar Sinanlar, Fatihler.. gibi Birçok özellikleri ortak olan türler topluluğu, bölümü, o türün adına –lar eki getirilerek belirtirler: sürüngenler, memeliler… gibi

Topluluk Adı Bir de biçim bakımından tekil göründüğü halde çokluk yada topluluk kavramı veren adlar vardır. Bunlara topluluk adları diyoruz. ordu, sürü, takım, alay, sınıf…. gibi “ Ahmet sürüyü kurda kaptırınca köye dönemedi.”

AD DURUMLARI YALIN DURUMU BELİRTME DURUMU YÖNELME DURUMU KALMA DURUMU ÇIKMA DURUMU AD DURUMLARI

Yalın Durumu Belirtme Durumu Adın, ad durumu eklerinden birini almamış biçimidir. kuş, ağaç, kaplan, masa… gibi Belirtme Durumu Ad durumu eki olan –i ekiyle, adın taşıdığı kavramın etkilendiği belirtilmiş olur. ‘’Bu geçmiş çağı yaşarken hep o günlerin havasını düşündü ve yaratıcılarını anlamaya çalıştım’’

Yönelme Durumu Yönelme durumunda, adın belirttiği kavrama yöneliş, dönüş söz konusudur. Bu durum ada –e ekinin getirilmesiyle sağlanır. ‘’Az önce güzel bir uçak yolculuğundan sonra Viyana’ya geldim.’’

Kalma Durumu Ad ya da ad görevinde kullanılan sözcüklere –de durum ekini getirilmesiyle anlatılır; kalma, içinde olma bildirir. Bu ekin ünlü uyumlarına göre değişimleri -da; -ta,–te biçimindedir. “ Seni mağazada bekliyor olacağım”

Çıkma Durumu Çıkma durumu da ad yada ad soylu sözcüklere –den eki ve değişlik biçimleri olan –dan; -ten, -tan eklerinin getirilmesiyle sağlanır. Bu durum genellikle bir çıkma, ayrılma gösterir. “Okuldan geleli beş dakika olmadan Ayşe çağırdı.”

AD TAMLAMASI ve TÜRLERİ Adın bir başka adla kuruduğu öbeğe tamlama denir. Adın bir başka adla tamlama kurması ya ek getirilerek ya da eksiz olarak gerçekleşir. Tamlamada birinci sözcük tamlayan, ikinci sözcük de tamlanandır.

Adın bir başka adla kurduğu birlik dört türlüdür: Belirtili Tamlama Takısız Tamlama Belirtisiz Tamlama Zincirleme Tamlama

Belirtili tamlamada, tamlayan da tamlanan da ek alır. Bu tür tamlama da tamlaya –in, tamlanan 3. kişi iyelik eki –i ekini almaktadır. ‘’ İstanbul’un baharı yoktur.’’ ‘’ Çimenin yeşiline baktıkça dinleniyordu. ’’ “ Kıyafetlerini çıkartıp pijamalarını giydi ve hemen uyudu.

Belirtisiz Tamlama Takısız Tamlama Bu tamlamada, yalnız tamlanan ek alır. Tamlayan ek almaz, yalın durumdadır. Tamlananı da 3. kişi iyelik ekini alır. ‘’ Borç korkusu, açlık korkusu kısaca yaşama korkusu içinde geçmişti günler.’’ Takısız Tamlama Anlam yönünden birbirini bütünleyen adların kuruduğu, tamlayan ve tamlananın ek almaksızın oluşturduğu tamlamadır. yün çorap, altın bilezik… gibi

Zincirleme Tamlama Tamlayanı ad tamlaması olan tamlama, zincirleme tamlamadır. Tamlayanlar ya da tamlananlar birden çok sözcükler kurulabilir. ‘’ Kuş seslerinin korosu eşliğinde aşağı çayırlığa inildi.’’ ‘’Anam diyor ki, Sarı hocanın muskası olmasaymış, ben ölürmüşüm’’

KÜÇÜLTMELİ AD Türkiye Türkçesinde küçültme, adlara genellikle –cik (-cık, -cuk, -cük, -çik, -çık, -çuk, -çük) eki getirilerek yapılır. Bunlardan kimi küçültme anlamı (kitapçık), kimi sevgi (yavrucuk), kimi şefkat (ninecik), kimi de acıma (kedicik) anlatır. Küçültmeli adlar, sözcüğe –cak/cek eki getirilerek de kurulur ve küçültme, sevgi, şefkat, acıma, azlık anlamları vardır: yavrucak, kuzucak… gibi

ADLARIN TÜMCEDEKİ GÖREVLERİ Adların tümcedeki kullanış yerlerine göre türlü görevleri vardır. ÖZNE TÜMLEÇ ve NESNE NESNE

Addan Özne Bütün adlar tümcede çoğunlukla özne olarak kullanılır. Genellikle özel adlar özne görevindedir. ‘’ Hüseyin Efendi, hiç sesini çıkarmadan, defterlerin yığılı olduğu dolaba yaklaştı…’’(Özel addan özne) ‘’ Yollar dar ve bozuk, hepsi kovalayan güneşten kaçmak için boyuna sapıyor, sıkışıyor ve dönüyor ’’(Addan özne)

Addan Tümleç ve Nesne Adlar tümcede tümleç ve nesne olarak da kullanılır. Yalın ya da belirtme durumundaki adlar, yüklemin anlamını tamamlayarak nesne olur. Ad durumlarına giren sözcükler tümcede tümleç görevinde kullanılır. ‘’Güz güneşi bütün parlaklığıyla dünyayı doldurmuştu’’ (Ad nesne görevinde kullanılmıştır.)

Addan Yüklem Adlar ekeylem alarak tümcede yüklem olurlar. Özel addan da yüklem kurulabilir. ‘’Ovanın düzenini, komşuluğu bozan Hasan’dı.’’ (Özel addan kurulmuş yüklem) ‘’Bu yanlış bir toplumsal gözlemdir.’’ (Addan kurulmuş yüklem)