ECZACILIĞA GİRİŞ-I Doç.Dr.Şermin Tetik Travnik Üniversitesi Eczacılık ve Sağlık Bilimleri Fakültesi 1 sssssssss

Dünden Bugüne Eczacılık İlk insanın yeryüzünde görüldüğünü bildiren bulgular 6000-7000 yıl öncesine ait paleontoljik, antropolojik ve arkeolojik bulgulardır. Bu bulgular eczacılık tarihinin 6000-7000 yıl önce başladığını düşündürmektedir. 2 sssssssss

İlk insan hastalanmış, yaralanmış, kendini iyi hissetmemiş ve doğal olarak tanı ve tedavi alanında amprik yöntemlerle yol bulmaya çalışmıştır. İlk insanın bu deneyimleri eczacılık ve hekimlik alanındaki ilk bilgi birikimlerini de oluşturmaya başlamıştır. 3 sssssssss sssssssss 3

İnsanlığın gelişimi binlerce yıl sürmüştür. Bu gelişim sırasında insanlar hayvanların içgüdüsel davranışlarını izlemiş ve deneysel yollarla, deneme- yanılma metodlarıyla ve rastlantısal olarak bilgi birikimlerini oluşturmuşlardır. sssssssss

Bu olayların arasında hastalıklar konusu büyük önem taşımıştır. İlkel insan çevresinde gelişen olayların nedenlerini anlamak ve yorumlamakta büyük zorluk çekmiştir. Bu olayların arasında hastalıklar konusu büyük önem taşımıştır. Diğer olaylarda olduğu gibi hastalıklar konusunda da aciz kalan ilk insan toplulukları, bunların nedenlerinin doğa üstü güçler olduğunu düşünmüştür. sssssssss sssssssss 5

Hastalıkların tedavisinde çeşitli bitkiler kullanılmış ancak sihir ve büyü gibi tedavi araçları bu inanca bağlı olarak ilk insanların tedavi sistemlerinde yer almıştır. Bu dönemde meydana gelen en önemli karakteristiklerden birisi de çok tanrılı dinlerin ortaya çıkmasıdır. Çok tanrılı dinlerde insanların sağlığıyla ilgilenen çok sayıda tanrı ve tanrıça bulunmaktadır. sssssssss sssssssss 6

İnanışa göre bu tanrı ve tanrıçalar sağlık, hastalık ve tedavi konularıyla ilgilenmektedirler. Hastalıklara yakalanmamak ve hastalıklardan kurtulmak için bu tanrı ve tanrıçaların hoşnut edilmesi yine çok tanrılı dinlerin inancı gereğidir. 7 sssssssss

İlk uygarlıklar ise insanların göçebelikten tarım toplumu olmalarıyla ortaya çıkmıştır. Bu uygarlıkların en belirgin özelliği Fırat, Dicle, Nil, Sarı Irmak, İndus gibi nehirlerin çevresinde ortaya çıkmış olmalarıdır. Süreç içerisinde ilk kurulan uygarlıklar yerlerini yenilerine bırakmıştır, ancak her kurulan yeni uygarlık eskilerin deneyim ve bilgilerini kullanmış, üstüne yeni deneyim ve bilgiler eklemeye çalışmıştır. 8 sssssssss

MEZOPOTAMYA UYGARLIKLARI Fırat ve Dicle arasındaki bölgeye denir. Göç yolları üzerinde bulunması, Topraklarının verimli olması, İklimin elverişli olması, Irmaklarından sulama yapılabilmesi Aşağı Mezopotamya (Kalde ülkesi): Bağdat- Basra körfezi arası. Yukarı Mezopotamya (Asur ülkesi): Toroslar- Bağdat arası. sssssssss

YUNAN ANADOLU İRAN MEZOPOTAMYA MISIR HİNT sssssssss

Bu bilgi ve deneyim aktarımlarıyla uygarlıkların sürdüğü bilinmektedir. Bu çağın bütün zorluklarına rağmen ticaretin başlaması ile uygarlığın sürekliliği sağlanmıştır. Dönemin ticari materyalleri arasında kaçınılmaz olarak ilaçlar ve ilaç hazırlamada kullanılan malzemeler de yer almıştır. 11 sssssssss

Eczacılık alanındaki gelişmeler genel olarak bilimin gelişme aşamalarına paralellik göstermektedir. Bilimdeki gelişmeler farklı araştırmacılar tarafından farklı bildirilmiş olsa da genel olarak kabul gören kronolojik sıralama yapılabilir. 12 sssssssss

BİLİMİN GELİŞME AŞAMALARI İç güdüler dönemi Mistik dönem Ampirizm dönemi Rasyonel sistemlerin kurulmaya başladığı dönem Ortaçağ dönemi Bilimsel dönem 13 sssssssss

Bu dönemleri birbirinden kronolojik sırayla kesin çizgilerle ayırmak mümkün değildir. İlk 3 dönem (iç güdüler, mistik ve ampirizm) birbirini takip eden ancak birlikte yaşanmış dönemlerdir. Rasyonel sistemlerin kurulmaya başladığı dönem ise ilk üç dönemden farklı olarak evrenin açıklanmasına yönelik çalışmaların başladığı ve bilimin temellerinin atıldığı dönem olarak dikkat çekmektedir. 14 sssssssss

İslam Biliminin Ortaya Çıkışı Laik tıp ve eczacılığın temeli de bu dönemde Hippokrates'le başlar ve devam eder. Ortaçağ dönemi batı dünyasında temel olarak bir durgunluk dönemidir. Batıda Klasik Yunan düşüncesinin Hristiyanlığın dinsel kurallarıyla çatıştığı bir zaman dilimi olan bu dönemde, doğuda önce eski Yunan eserlerinin tercümesiyle başlayan ve batı-doğu sentezi ile devam eden ve parlak bir karakter kazanan İslam bilimi ortaya çıkar. 15 sssssssss

Bu dönem XI. yüzyılda sona erene kadar doğu biliminde yaşanan gelişmeler tercümeler yoluyla batıya ulaştırılmıştır. Bilimsel dönem ise Batıda Rönesans ile başlayan ve XVII. Yüzyıla kadar süren bilimsel devrimle ivme kazanan ve hiçbir zaman bitmeyecek olan dönemdir. 16 sssssssss

Eczacılık Bilimi Eczacılık genel boyutlarıyla bakıldığı zaman, tıp, kimya ve botanik bilimleri ile çeşitli sosyal ve davranış bilimlerinin ve teknolojinin beraber oluşturduğu multidisipliner bir alandır. Bu nedenle eczacılıktaki gelişmeler bu bilim dallarının gelişmeleriyle mümkün olmaktadır. 17 sssssssss

Çağıızda bilim ve teknoloji son hızla gelişmekte, buna bağlı olarak eczacılık da gelişimini sürdürmektedir. Bu nedenle ilk dönemlere göre eczacının görev alanları ile yetki ve sorumluklarında büyük farklılıklar meydana gelmektedir. Eski dönemlerden bugüne kadar eczacılık alanındaki gelişmeleri bilmek, mesleği doğru yorumlayarak, tanımını doğru yapmayı sağlayacak ve geleceğin eczacılık anlayışını şekillendirecektir. 18 sssssssss

Eski Çağda Eczacılık Eski çağdaki eczacılık uygulamalarını ortaya koyabilmek için bu çağın uygarlıklarındaki tıp ve eczacılıkla ilgili bilgi ve belgelerin tartışılması gerekir. Bu nedenle öncelikle bu çağın önemli uygarlıklarındaki uygulamalar özetlenecektir. 19 sssssssss

Mezopotamya'da Eczacılık Kökleri MÖ5000 yılına kadar uzanan Mezopotamya uygarlığının yazıyı icat ettiği bilinmektedir. Çivi yazısı adı verilen bu ilk yazı türü kil tabletler üzerine yazılmıştır. Bu tabletlerin okunması ve diğer arkeolojik bulgular Mezopotamya uygarlığındaki eczacılık uygulamalarına ışık tutmaktadır. 20 sssssssss

Eski mezopotamya uygarlığında çok tanrılı bir dinsel inanış vardır. Bu tanrılar arasında Ninutra, Gula, Sin, İştar ve Ningişzida tıp ve şifalı bitkilerle ilgili tanrılardır. Asu veya Azu adı verilen hekim-rahipler aynı zamanda eczacılık da yapmaktadırlar. 21 sssssssss

Hastalık nedenleri üç grup altında toplanır: Günah işleme ve tanrıların cezalandırması Astrolojik nedenler Dış etkenler 22 sssssssss

Tedavi yöntemleri de hastalık türüne göre biçim almaktadır. Genel boyutları ile tedavi yöntemleri, büyü, sihir ve bunlarla birlikte bazı ilaçlar kullanılarak çeşitli mistik yaklaşımlarla bedenden kötü ruhların çıkartılması esasına dayanmaktadır. 23 sssssssss

Mezopotamya uygarlığında cerrahlık ayrı bir sanattır ve cerrahların hekimlik ve eczacılık yapması yasaktır. Cerrahlar, hekim-eczacılara göre tedavi yöntemlerinde büyüden uzak akılcı ve bilimsel sayılabilecek yöntemler kullanmışlardır. 24 sssssssss

Bilinen ilk yazılı hukuk kuralları olan Hammurabi Kanunlarında da hekim ve eczacılıkla ilgili kurallara yer verilmiştir. Mezopotamya farmakopesi diyebileceğimiz kil tabletlerde 250 kadar bitkisel, 100 kadar hayvansal ve mineral drog kayıtlıdır. 25 sssssssss sssssssss 25

Bu uygarlıklarda kullanılan ilaç şekilleri pomat, lapa, şurup, maserasyon (bitki soğuk suyla bir kaç gün bekletilir ve sonra süzülür) ve dekoksiyondur (ufalanmış bitki parçaları üzerine soğuk su eklenir, kısık ateşte karıştırılarak kaynatılır, ve sıcakken süzülür). Yapılan kazılarda elde edilen bulgularda dozaj fikri veren kristalizasyon ve damıtma gibi bazı yöntemlerin Mezopotamyada bilindiği ortaya çıkmıştır. 26 sssssssss sssssssss 26

Tıp bilimlerinin günümüzde de sembolü olan yılan Mezopotamya Şifa Tanrısı Ningişzida' nın da sembolüdür. ÖDEV: Tıp sembolünün hikayesi nedir? 27 sssssssss sssssssss 27

Eski Mısır'da Eczacılık Eski Mısır'daki eczacılık ve tıp uygulamaları ile ilgili olarak çok sayıda kaynak günümüze kadar ulaşmıştır. Bu kaynaklar: Mezar odalarında bulunan eşyalar Mezar odalarındaki yazı ve resimler Tapınak duvarlarına yapılan kabartmalar Mumyalar Papiruslar 28 sssssssss

Eski Mısır'da Eczacılık Bütün bu kaynakların değerlendirilmesi ile Eski Mısır'daki tıp ve eczacılıkla ilgili bilgilere ulaşılması mümkün olmuştur. Mezar odalarında bulunan eşyalar arasında çeşitli ilaç ve parfüm şişeleri dikkat çekmektedir. ÖDEV: En ünlü ilaç şişelerinin bulunduğu kazılar ve şişeler 29 sssssssss

sssssssss

Eski Mısır'da Eczacılık Mezar odalarında bulunan çeşitli yazı ve resimler de aynı şekilde tıp ve eczacılık uygulamalarına ışık tutmaktadır. 31 sssssssss

sssssssss

Eski Mısır'da Eczacılık Bu döneme ait en önemli kaynaklar mumyalar ve papiruslardır. Mumyalama ileri bilgi birikimi gerektirmektedir ve mumyalamanın incelenmesiyle Eski Mısır Uygarlığı tıp ve eczacılık uygulamaları hakkında önemli bilgiler elde edilmiştir. 33 sssssssss

sssssssss

sssssssss

Eski Mısır'da Eczacılık Döneme ait tıp ve eczacılık uygulamalarını bize anlatan en önemli kaynak günümüze ulaşan papirüslerdir. Bu papirüslerin en önemlileri Smith Papirusu, Veteriner Papirus, Jinekolojik Papirus ve Ebers Papiruslarıdır. Bu kaynaklar MÖ2500-MÖ1500 yıllarına ait çeşitli tıp ve eczacılık bilgilerini içerirler. 36 sssssssss

Eski Mısır'da Eczacılık Ebers Papirusda 700 kadar drog ve reçete kayıtlı olup 50 kadar hastalığın tedavisinden söz edilmektedir. 37 sssssssss

sssssssss

sssssssss

sssssssss

sssssssss