X. BÖLÜM YAPI BİLGİSİ (MORFOLOJİ) I TÜRK DİLİ I X. BÖLÜM YAPI BİLGİSİ (MORFOLOJİ) I

YAPI BİLGİSİ (MORFOLOJİ) I 1.YAPI BİLGİSİ (MORFOLOJİ) I 1.1. YAPI BİLGİSİYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR 1.2. BİÇİMBİRİMLERİN SINIFLANDIRILMASI 1.3. TÜRKÇENİN EKLERİ 1.3.1. ÇEKİM EKLERİ 1.3.1.1. İSİM ÇEKİM EKLERİ 1.3.1.2. FİİL ÇEKİMİ EKLERİ 1.3.1.3. EK FİİL 2. BÖLÜM SONU SORULARI YAPI BİLGİSİ (MORFOLOJİ) I

1. YAPI BİLGİSİ (MORFOLOJİ) Morfoloji, dil bilimde ve dil bilgisinde yapı bilgisi; çekimli biçimlerin, sözcük türlerinin ve sözcük üretiminin çalışması anlamında kullanlır. İnsanların dile yönelik ilgileri genellikle sözcük düzeyinde yoğunlaşır. Sözcüklerin anlamı, kökeni, yazımı zaman zaman dil uzmanı olmayan konuşurların da tartışmalarına konu olur. Bu tartışmaların bir bölümü bilimsel bilgiye dayanmadığından doğru sonuçlara ulaşmaz.

1.1. YAPI BİLGİSİYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Biçimbirim Yapı bilgisinde temel birim, biçimbirimdir. Biçimbirim, daha küçük birimlere ayrılamayan, ses ve yapı yönünden anlamlı en küçük ögelerdir. Sözcüklerin iç yapısının kendilerine eşit ya da kendilerinden daha küçük biçimbirim adı verilen ünitelerden oluştuğunu biliyoruz. Biçimbirim terimi, geleneksel dil bilgisindeki sözcük ve ek kavramlarını birlikte ifade etmektedir, yani biçimbirim ‘sözcük’ ya da ‘ek’ olabilir. Örneğin, evlilikten sözcüğü dört biçimbirimden: ev, -li, -lik, -ten; aldık sözcüğü üç biçimbirimden: al-, -dı-, -k’den oluşur. Ses, biçim ve söz dizimi boyutları ve işlevleri bulunan, ad ve eylemlerin türetim ve çekiminde ayrı ayrı ele alınan biçimbirimler, anlatımdaki söze dönüşmüş, bağımlı veya bağımsız en küçük anlamlı birimin taşıyıcılarıdır. Diğer bir deyişle, biçimbirimler işlevi bulunan en küçük yapısal birimlerdir.

Biçimbirimler sözcük diziminde sıralanırken yapım ekinin çekim ekinden önce gelmek zorunda olması; eklenmede biçimbirimlerin ses özelliklerine tâbi olması gibi sınırlamalar vardır. Örneğin, öğretimde sözcüğünde önce yapım eki -(i)m, ardından çekim eki +dA gelir. -(i)m eki hece ve ses yapısı bakımından öğret- tabanına, aynı şekilde +dA eki de öğretim tabanına tâbidir.

Sözlüksel gösterim: konuk-lar (1 sözcük ve 1 ekten oluşuyor) Biçimbirimler, hecelerle karıştırılmamalıdır. Hece bölünmesi ile biçimbirimler arasında ancak rastlantıya dayalı benzerlik bulunabilir. Hece sayısı ile biçimbirim sayısı arasında doğrudan bir ilişki yoktur. Kimi zaman bir biçimbirim birkaç heceden; kimi zaman da bir hece en az iki biçimbirimden oluşabilir. Örneğin 3 heceli kelebek, 1 biçimbirimdir. 1 heceli kon- sözcüğünde ise 2 biçimbirim vardır. Aşağıda konuklar sözcüğünde, heceler ve biçimbirimler gösterilmiştir: Sözlüksel gösterim: konuk-lar (1 sözcük ve 1 ekten oluşuyor) Biçimbirimlerin gösterimi: ko-n-(u)-k-lar (4 biçimbirimden oluşuyor) Hecelerin gösterimi: ko-nuk-lar (3 heceden oluşuyor) Seslerin gösterimi: k-o-n-u-k-l-a-r (8 ses birimden oluşuyor)

Değişken Biçim Tek bir dil bilgisel işlevi temsil eden biçimbirimler, çekim ve eklenme sırasında aynı işlevi temsil etmek üzere farklı biçimlerde gerçekleşebilirler. Bu biçimlere değişken biçim adı verilir. Başka bir tanımla değişken biçim, bir biçimbirimin ses uyumlarına bağlı olarak aldığı biçimdir. Bu farklı biçimlerde gerçekleşmenin kuralları formüle edilebilir. Örneğin Türkçede +lar ve +ler (+lAr) biçimlerinin iki değişken biçimi vardır. Çokluk, eğer sözcüğün son hecesinde ön bir ünlü veya son seste kimi ön damak ünsüzleri varsa +ler değişken biçimi, diğer durumlarda +lar değişken biçimi tarafından işaretlenir.

Değişken biçim: Ses uyumlarına bağlı değişen biçimbirimdir Değişken biçim: Ses uyumlarına bağlı değişen biçimbirimdir. Çokluk eki +lar, +ler gibi. Görülen geçmiş zaman ekinin 8 değişken biçimi (-dı/-di, -du/-dü; -tı/-ti, -tu/-tü = -DI, -DU) vardır. Ünlü uyumlarına girmeyen şimdiki zamanı işaretleyen -yor, addan ad yapan -(ı)mtırak vb. biçimbirimlerin ise değişken biçimi yoktur. Değişken biçimlerden her birine biçimlik (morf) adı verilir.

1.2. BİÇİMBİRİMLERİN SINIFLANDIRILMASI Biçimbirimler tek başlarına kullanılıp kullanılamamaları bakımından bağımsız biçimbirimler (sözlüksel) ve bağımlı biçimbirimler (görevsel) olmak üzere ikiye ayrılır. Bağımsız biçimbirimler, tek başlarına kullanılabilir, herhangi bir söz dizimsel yapıda başka bir biçimbirime bağlı değildir. Bağımlı biçimbirimler başka bir biçimbirime bağlanmak zorunda olan, tek başlarına kullanılamayan biçimbirimlerdir. Bağımlı biçimbirimlerin yeni sözcükler üretmek ve sözcükleri çekimli hâle getirmek şeklinde özetlenebilecek iki temel görevi vardır.

Bağımsız biçimbirimler/Sözcükler Bağımlı biçimbirimler/Ekler Bağımlı biçimbirimlerin bir bölümü art zamanlı olarak sözcük kökenlidir. Ad ya da eylem soylu çekim eki alan kimi sözcükler özellikle kullanım sıklığı nedeniyle süreç içinde ekleşebilir. Örneğin +lA bağımlı biçimbirimi, ile bağımsız biçimbiriminden gelişmiştir. Bağımsız biçimbirimler/Sözcükler Bağımlı biçimbirimler/Ekler   çocuk +lar ev +e gir- -di yarın - gel-

KÖK Kökler, kendilerinden daha küçük anlamlı parçalara ayrılamayan, sözlüksel anlam taşıyan ve bir sözcük türüne ait olan biçimbirimlerdir. Bir sözcük en az bir kök biçimbirimden oluşur, bu tür sözcüklere basit sözcük veya basit gövde adı verilir. Örneğin ak (sıfat), git- (eylem), gel- (eylem), el (ad), kelebek (ad), kol (ad), kulak (ad), toprak (ad) sözcükleri morfolojik bakımdan bölünemez; ancak anlam taşımayan ke-le-bek gibi hecelere veya k-e-l-e-b-e-k gibi seslere bölünebilir. Unutmamamız gereken nokta, bugün kök gibi görünen birçok sözcüğün aslında tarihî dönemlerde en az iki bağımsız biçimbirimden oluşabileceğidir. Örneğin biz, siz, gece, öğle, öğün ve ağaç vb. art zamanlı bakımdan türemiş sözcüklerdir.

Canlı ve cansız varlıkları, kavramları belirten köklere isim kökü (ayak, yer, gök gibi); evrendeki bütün varlıkların zaman ve mekân içinde gerçekleştirdikleri oluş, kılış durumlarını anlatan, hareketleri ifade eden, köklere ise fiil kökü (gel-, çık-, gir-, bul- gibi) adı verilir. Hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kökler de ikili kök (göç/göç-, savaş/savaş-, sıva/sıva-, ekşi/ekşi- gibi) olarak adlandırılır. Bunların bir kısmında anlam ilişkisi yoktur, ses açısından benzerlik vardır (yaz/yaz-, yüz/yüz-, soy/soy- gibi).

GÖVDE Gövdeler, biri bağımsız biçimbirim olmak üzere, en az iki biçimbirimden oluşan yani bir veya daha fazla ek alan kök biçimbirimlerdir. Örneğin geçit, gelinlik, geliştiril- sözcükleri geç-(i)-t, gel-(i)-n-lik, gel-(i)ş-tir-(i)l- biçimbirimlerinden oluşan gövdelerdir. Biçimbirim niteliği bulunmayan yardımcı sesler parantez içinde gösterilmiştir.

TABAN Tabanlar, eklerin yani bağımlı biçimbirimlerin eklendiği yalın sözcüklerdir. Tabanlar kök veya türemiş sözcük olabilir. Aşağıdaki örnekte göz, gözlük sözcüğünün; gözlük, gözlükçü sözcüğünün; gözlükçü ise gözlükçülük sözcüğünün tabanıdır. gözlükçülük gözlükçü gözlük göz

EK Ekler, herhangi bir sözcük türüne dâhil olmayan, yani eylem, ad (isim), sıfat, zarf vb. sözcük türlerinden birine girmeyen bağımlı biçimbirimlerdir. Ekler; • Biçim bakımından ön ekler, iç ekler, son ekler olmak üzere üçe; • İşlev bakımından yapım/üretim ekleri ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. Burada anlam ve işlevlerine göre yapım (üretim) ekleri ve çekim eklerine kısaca değinilecektir.

Yapım ekleri: Yapım/üretim ekleri yeni sözcükler yapma görevi bulunan eklerdir. Yeni sözcükler yapılırken sözcük türü değişebilir. Örneğin oyun adından eylem yapan -a- biçimbirimi ile üretilen yeni sözcük (oyna-) artık bir eylemdir. Aynı şekilde aç- eyleminden -(ı)k biçimbirimi ile üretilen yeni sözcük açık bir addır. Son olarak -n biçimbirimi gündüz, güz, kış vb. adlara gelerek zaman belirteci yapar. Yapım ekleri dil bilgisel bilgi ve sözlüksel bilgi taşırlar.

Sözcük Yapım eki Dil bilgisel bilgi Sözlüksel bilgi   oyna- -a- isimden fiil eylem, hareket açık -(I)k fiilden isim durum kışın -(I)n isimden zarf zaman adı

“Ders-ler(1)-i-m(2)-i(3) tamamla-dı(4)-m(5)” Çekim ekleri: Dil bilgisel bilgi taşıyan biçimbirimler olan çekim ekleri, sözlüksel biçimbirimlerde isim durumlarını, bazı dillerde cinsiyet; fiillerde çatı, kip, görünüş, kişi, vb. dil bilgisel işlevleri işaretler. Örneğin “Derslerimi tamamladım“ cümlesini inceleyelim: “Ders-ler(1)-i-m(2)-i(3) tamamla-dı(4)-m(5)” Çokluk eki İyelik Yükleme durumu Görülen geçmiş zaman Birinci şahıs

EKLENME Sözcüğün yapım eki veya çekim eki almasıdır. Türkçe yalnızca sondan eklemeli bir dil olduğundan eklenme, Türkçede son eklenme şeklinde gerçekleşir. Ancak başka dillerde ön eklenme ve iç eklenme vardır. Örneğin dilimize Batı dillerinden kopyalanmış olan anormal, deşarj; Doğu dillerinden kopyalanmış olan namüsait, bitaraf sözcüklerinde ön eklenme vardır.

İÇ DEĞİŞİM Türkçede çekimler eklenmelerle yapılmaktadır. Ama İngilizce gibi çekimli (bükümlü) kimi dillerde eklenmenin dışında iç değişim adı verilen bir çekim biçimi vardır. İç değişim, herhangi bir sözcükte ek olmayan bir parçanın sözcükteki başka bir parçanın yerini alarak sözcüğün anlamını değiştirmesi veya çokluk, zaman vb. bildirmesi gibi dil bilgisel bir işlev işaretlemesidir. Örneğin foot ‘ayak’ sözcüğünde oo’un yerine ee’nin eklenmesiyle sözcük çokluk anlamı kazanır, to sing ‘şarkı söylemek’ eyleminde i yerine a ve u seslerinin gelmesiyle geçmiş zaman biçimleri olan sang ve sung oluşur. Türkçede ben, sen ve o zamirlerinin yaklaşma durumu eki alması durumunda bana, sana, ona biçimlerini alması biçimsel olarak iç değişime benzemektedir.

1.3. TÜRKÇENİN EKLERİ Sözcükleri çok genel olarak isimler ve fiiller, ekleri de çekim ve yapım (türetim) ekleri olarak sınıflandırdığımızda eklemeli bir dil olan Türkçenin yapı ve işleyiş sistemini ana çizgileri ile değerlendirmeye başlayabiliriz. Çekim ekleri, yeni kelimeler yapmayan, ancak çekime girebilen sözcüklerin sonuna gelerek dil bilgisel işlevi belirleyen eklerdir. Örneğin anne-ler-i-miz-e sözcüğünde anne tabanına gelen ekler sırasıyla isim çekim eklerinden çokluk, iyelik ve yaklaşma hâli ekleridir. Yapım ekleri oyun adından oyna-, bil- eyleminden bilgi örneğindeki gibi, sözcüklerden yeni anlamda aynı ve farklı türde yeni sözcükler oluşturan eklerdir.

1.3.1. ÇEKİM EKLERİ Türkçe eklemeli dil olduğundan isim ve fiillerin çekimi, ekler aracılığıyla gerçekleştirilir. Çekim ekleri eklendikleri isim ve fiillerin sözcük türünü değiştirmeden sözcükler arasında yapı ve anlam ilişkileri kurar. Çekim ekleri, fiil ya da isim soylu sözcüklere gelerek bağlı oldukları sözcük öbeklerine göre, sözcükler arasında durum, iyelik, çokluk, kip, zaman, kişi, sayı vb. geçici ilişkiler kuran, görevsel bağımlı biçimbirimlerdir. Çekim ekleri, eklendikleri sözcüklere herhangi bir yeni anlam katmaz, yalnızca onlara işleklik kazandırır. Ancak seyrek de olsa, sıfat-fiiller gibi bir ekin yapım veya çekim olup olmadığı konusunda karar vermek güç olabilir. Çekim ekleri kendi aralarında isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır.

1.3.1.1. İSİM ÇEKİMİ EKLERİ İsim ya da isim soylu sözcüklere isim çekim eklerinin, yani durum, iyelik, çoğul, soru ve aitlik eklerinin eklenmesine isim çekimi adı verilir. Örneğin ev sözcüğü söz diziminde ev-e (durum eki), ev-im (iyelik eki), ev-ler (çokluk eki), ev mi?, ev-deki (aitlik eki) farklı ekler alarak çekime girer. İsim çekim ekleri şunlardır:

Durum (hâl) ekleri: Durum ekleri, cümle içindeki adları diğer sözcüklere değişik anlam ilişkileri çerçevesinde bağlayan biçimbirimlerdir. Durum ekleri iki ismi birbirine bağlayan ilgi durumu dışında, genellikle adlarla cümlenin asıl ögesi olan yüklem arasında ilişki kurar. Türkçede yalın, yükleme, ilgi, yaklaşma, bulunma ve uzaklaşma olmak üzere altı temel durum ekinin bulunduğu kabul edilir. Bunların dışında farklı kaynaklarda +CA ile yapılan eşitlik, +lA ve +(X)n ile yapılan araç durumları da durum eki olarak kabul edilmektedir. Durum ekleri ile ilgili başka bir sorun da terimlerdeki farklılıklardır. Örneğin Latince kökenli ablatif terimi için çıkma, ayrılma, uzaklaşma vb. karşılıklar bulunmaktadır.

İsmin hiçbir çekim eki almamış olan durumudur. İsim durum eki İşlevi Örnek   -Ø İsmin hiçbir çekim eki almamış olan durumudur. yalın durum (nominatif) sayı başak, böcek, çam, kısa, deli, dere, tepe, ekin, kuş... +A yaklaşma durumu (datif) sayı+y+a dağlar+a, ileri+y+e, dinleme+y+e +DA bulunma durumu (lokatif) sayı+da aramız+da, arada sırada, gerçekte, yükte hafif pahada ağır +DAn uzaklaşma (ayrılma, çıkma durumu), (ablatif) sayı+dan yakın+dan, gürültü+den, el+den +In, -nIn ilgi durumu (genitif) sayı+nın masa+nın, insan+ın +I, +U yükleme/belirtme/nesne durumu (akuzatif) sayı+y+ı ev+i, göç+ü, tarla+y+ı, konu+y+u +CA eşitlik durumu (ekvatif) sayı+ca deli+ce sev (deli gibi), insan+ca davran (insan gibi) kendi aklı+n+ca, gereği+n+ce, onlar+ca, yıllar+ca çalışma +lA araç durumu (vasıta, enstrümantal) sayı+yla kitap+la, kardeşleri+yle, bunlar+la

Durum ekleri III. kişi iyelik eklerinden sonra kullanıldıklarında araya ses bilgisi açısından işlevsiz, zamir n’si diye bilinen bir ses girer. Ev-i-n-e, ev-i-n-de örneğinde olduğu gibi. Türkçede, bir sözcükte iki durum eki aynı anda bulunmaz. Çokluk ve iyelik eklerinden sonra gelir. Türkçede sıklıkla kullanılan bu durum eklerinin yanı sıra yapım eki niteliği kazanmış +rA (içre, taşra vb.) gibi tarihî durum ekleri bulunmaktadır.

İyelik ekleri: İyelik ekleri, ismin belirttiği nesne ya da kavramın, altı kişiden (ben, sen, o; biz, siz, onlar) birine ait olduğunu gösterir. İyelik eki almış sözcükler, isim tamlamalarında tamlanan ögeyi oluştururlar. İyelik ekleri çokluk eklerinden sonra, durum eklerinden önce gelir.

İyelik eki Kişi Örnek   +(I)m Teklik I. şahıs ev-i-m, kapı-m +(I)n Teklik II. şahıs ev-i-n, kapı-n +I, +U, +(s)I Teklik III. şahıs ev-i, kapı-sı +(I)mIz Çokluk I. şahıs ev-i-miz, kapı-mız +(I)nIz Çokluk II. şahıs ev-i-niz, kapı-nız +lAr-I Çokluk III. şahıs ev-leri, kapı–ları

Çokluk eki (+lAr): Çokluk ekleri, sayıca birden fazla varlığı, kavramı ifade eden eklerdir: bilgisayarlar, kâğıtlar, kökler, dallar, evler… Türkçede sayılabilir adlar/sayılamayan adlar ayrımı yoktur; soyut, somut bütün adlar çoğul eki alabilir. Çokluk ekleri kimi zaman çokluk işlevinden uzaklaşarak aile (Osmanlılar), abartma (dünyalar kadar), zaman (geceleri) vb. farklı anlamları da gösterebilir. Sayı sıfatları ile kurulan tamlamalarda nitelenen öge çokluk eki almaz. Çokluk eki, diğer ad çekim eklerinden önce gelir. Ancak dayımlar, ablamlar gibi topluluk ifade eden örnekler kural dışıdır. Çokluk eki, saygı ve nezaket için tekil kişilere ya da eylemlere de getirilebilir.

Soru eki (mI, mU): Soru eki eklendiği ada veya ad cümlesine genellikle soru anlamı katan, yazımda ayrı gösterilen, söyleyişte ise ünlü uyumuna giren sözcük ile ek arasında bir dil bilgisel biçim, bilimsel terminolojideki karşılığıyla enklitiktir. Soru eki (mI, mU) kişi ekleriyle çekime girer: Ankaralı mısınız? Okulda değil miyiz? vb. Bir cümlede birden fazla ögeye soru eki getirilemez. Enklitik terimi, söz dizimsel olarak bağımsız bir sözcük gibi işlevi bulunan, ancak ses bilgisel olarak bir ek gibi görünen yapıları karşılamak üzere kullanılır.

Aitlik eki (+ki): Aitlik eki isimlerden zamir ve sıfat türünde isimler yapan, ‘bağlılık, içinde bulunma, aitlik’ anlamları taşıyan bir ektir. +ki aitlik eki sözcüklere yalın (akşamki, yarınki), bulunma (evdeki, yoldaki) ya da ilgi (seninki, bizimki) durumlarından biriyle eklenir. Aitlik eki isim çekim ekleri alabilir. Batı Türkoloji yazınında zamir işlevinde bulunabilen veya karışık ek olarak nitelenen +ki bugünkü gibi bir iki sözcüğün dışında ünlü ve ünsüz uyumlarına girmez.

1.3.1.2. FİİL ÇEKİMİ EKLERİ Fiil çekimi, cümle ve cümlenin yüklemini oluşturmak üzere zaman, kişi vb. çekim eklerini almalarıdır. Türkçede eylem, cümlede temel olarak zaman ile birleşik zaman, görünüş, çatı ve kip kategorilerine göre çekime girer. Fiil çekim ekleri soru eki dışında, ad çekim eklerinden tamamen farklıdır. Fiilde zaman, cümle içinde yüklemin bildirdiği eylemin ilgili olduğu zaman kesitidir. Kip, fiillerin zaman, kişi ve anlam özelliklerine göre eklerle biçimlenen dil bilgisi kategorisidir. Türkçede kipler esas olarak ikiye ayrılır: haber (bildirme) kipleri ve tasarlama (istek) kipleri. Haber kipleri geniş zaman, şimdiki zaman, (belirli) görülen geçmiş zaman, (belirsiz) öğrenilen geçmiş zaman ve gelecek zaman; tasarlama kipleri şart, istek, gereklilik ve emir kiplerinden oluşur. Tarz ise zamanda hareket noktasını konuşanın, konuştuğu andan bir başka zamana aktarmasıyla ortaya çıkar.

Türkçede yükleme gelen eklerdeki genel sıralama şu şekildedir: fiil kök veya gövdesi + kip eki + kişi eki. Örneğin çalışmalıyım yükleminde çalış- fiil gövdesi, -malı kip eki, -(ı)m ise kişi ekidir. Bir fiil ek almadan da çekime girebilir. Ölçünlü Türkçede eylemlerin yalın biçimleri ek almadan ikinci tekil kişi emir kipini işaretler. Çekimli fiiller, zaman ve kişi ögelerini taşıdıklarından dolayı tek başına cümle oluşturabilirler. Tümleçler de yüklemin bildirdiği eylemi nesne, yer, belirli bir zaman, ortam vb. çeşitli ilişkiler bakımından tamamlar, tümler.

Kişi ekleri: Kişi ekleri, yüklemin belirttiği işle doğrudan bağlantılı olan kişiyi gösterir. Kişi ekleri zaman ve kip eklerinden sonra gelir. Kendilerinden sonra ancak soru ekini alabilirler.

KİŞİ EKLERİ 1. Tip 2. Tip Teklik Çokluk EKLENDİĞİ KİPLER   Teklik -(I)m –sIn (-DIr) -(I)n -Ø Çokluk -(I)z –sInIz -(DIr)lAr -(I)k -(I)nIz -lAr EKLENDİĞİ KİPLER Şimdiki zaman, geniş zaman, gelecek zaman, öğrenilen geçmiş zaman Görülen geçmiş zaman, şart kipi

KİŞİ EKLERİ 3. Tip 4. Tip   Teklik -(y)Im –sIn –Ø -sIn Çokluk –lIm –sInIz –lAr -(I)nIz -sInlAr EKLENDİĞİ KİPLER İstek kipi Emir kipi

Şekil ve Zaman Ekleri a. Bildirme (Haber) Kipleri: Bildirme kipleri fiilin belirttiği işin olduğunu, olmakta bulunduğunu, olacağını ifade eden kipleridir. Bunlar görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman kipleridir.

Görülen Geçmiş Zaman: Bu zaman fiillerin kök ya da gövdelerine –DI, -DU eklerinin getirilmesiyle yapılır. Fiilin anlattığı zaman içinde bulunulan zamandan daha öncedir ve kesindir. Öğrenilen Geçmiş Zaman: Fillerin kök ya da gövdelerine –mIş, -mUş eklerinin getirilmesiyle yapılır. Fiilin anlattığı zaman içinde bulunulan zamandan daha öncedir ancak kesin değil, daha belirsizdir.

Şimdiki Zaman: Fiilin gösterdiği zaman içinde bulunulan zamanı ifade eder. Fiil kök veya gövdelerine –yor eki getirilerek yapılır. Gelecek Zaman: Fiilin zamanının içinde bulunulan zamandan daha sonra, gelecekte yapılacağı ifadesini verir. Fiil kök ya da gövdelerine –AcAk ekinin getirilmesiyle yapılır. Geniş Zaman: Fiilin daha geniş bir zaman diliminde, her zaman yapıldığını belirtir. Geniş zaman kipi -r, -Ar, -Ir, -Ur ekleriyle yapılır.

Öğrenilen geçmiş zaman   yap- Görülen geçmiş zaman Öğrenilen geçmiş zaman Şimdiki zaman Gelecek zaman Geniş zaman Teklik I. Şahıs yap-tı-m yap-mış-ım yap-ı-yor-um yap-acak-ım (yapacağım) yap-ar-ım Teklik II. Şahıs yap-tı-n yap-mış-sın yap-ı-yor-sun yap-acak-sın yap-ar-sın Teklik III. Şahıs yap-tı-Ø yap-mış-Ø yap-ı-yor-Ø yap-acak-Ø yap-ar-Ø Çokluk I. Şahıs yap-tı-k yap-mış-ız yap-ı-yor-uz yap-acak-ız (yapacağız) yap-ar-ız Çokluk II. Şahıs yap-tı-nız yap-mış-sınız yap-ı-yor-sunuz yap-acak-sınız yap-ar-sınız Çokluk III. Şahıs yap-tı-lar yap-mış-lar yap-ı-yor-lar yap-acak-lar yap-ar-lar

Öğrenilen geçmiş zaman   yap- Görülen geçmiş zaman Öğrenilen geçmiş zaman Şimdiki zaman Gelecek zaman Geniş zaman Teklik I. Şahıs yap-ma-dı-m yap-ma-mış-ım yap-mı-yor-um (yap-ma-yor-um) yap-ma-y-acak-ım (yapacağım) yap-ma-m Teklik II. Şahıs yap-ma-dı-n yap-ma-mış-sın yap-mı-yor-sun (yap-ma-yor-sun) yap-ma-y-acak-sın yap-maz-sın Teklik III. Şahıs yap-ma-dı-Ø yap-ma-mış-Ø yap-mı-yor-Ø (yap-ma-yor-Ø) yap-ma-y-acak-Ø yap-maz Çokluk I. Şahıs yap-ma-dı-k yap-ma-mış-ız yap-mı-yor-uz (yap-ma-yor-uz) yap-ma-y-acak-ız (yapacağız) yap-ma-y-ız Çokluk II. Şahıs yap-ma-dı-nız yap-ma-mış-sınız yap-mı-yor-sunuz (yap-ma-yor-sunuz) yap-ma-y-acak-sınız yap-maz-sınız Çokluk III. Şahıs yap-ma-dı-lar yap-ma-mış-lar yap-mı-yor-lar (yap-ma-yor-lar) yap-ma-y-acak-lar yap-maz-lar

b. Tasarlama Kipleri: Tasarlama kipleri fiilin belirttiği oluş ve kılışın gerçekleşmemiş, tasarlanmış olduğunu gösterir. Bunlar istek, emir, şart ve gereklilik kipleridir. Şart Kipi: Fiil köklerine ya da gövdelerine –sA ekinin getirilmesiyle kurulur. Fiile koşul ve dilek anlamı katar. İstek Kipi: Fiil kök ya da gövdelerine –A ekinin getirilmesiyle kurulur. Fiile istek anlamı katar. Gereklilik Kipi: Fiilin yapılmasının gerekli olduğunu gösteren kiptir. Fiil köklerine ya da gövdelerine –mAlI ekinin getirilmesiyle yapılır.

Emir Kipi: Fiilin yapılmasının gerektiğini emir verme şeklinde gösteren fiil kipidir. Bu kipin ekleri için kişi ekleri bölümünde 4. tip kişi ekleri kısmına bakılabilir. Bildirme ve tasarlama kipi ekleriyle çekimlenmiş bütün fiillerin olumsuz şekilleri –mA olumsuzluk ekiyle yapılır.

  yap- Şart kipi İstek kipi Gereklilik kipi Emir kipi Teklik I. Şahıs yap-sa-m yap-a-y-ım yap-malı-y-ım --- Teklik II. Şahıs yap-sa-n yap-a-sın yap-malı-sın yap-Ø Teklik III. Şahıs yap-sa-Ø yap-a-Ø yap-malı-Ø yap-sın Çokluk I. Şahıs yap-sa-k yap-a-lım yap-malı-y-ız ---- Çokluk II. Şahıs yap-sa-nız yap-a-sınız yap-malı-sınız yap-ı-nız Çokluk III. Şahıs yap-sa-lar yap-a-lar yap-malı-lar yap-sın-lar

yap- Şart kipi İstek kipi Gereklilik kipi Emir kipi Teklik I. Şahıs   yap- Şart kipi İstek kipi Gereklilik kipi Emir kipi Teklik I. Şahıs yap-ma-sa-m yap-ma-y-a-y-ım yap-ma-malı-y-ım --- Teklik II. Şahıs yap-ma-sa-n yap-ma-y-a-sın yap-ma-malı-sın yap-ma-Ø Teklik III. Şahıs yap-ma-sa yap-ma-y-a yap-ma-malı yap-ma-sın Çokluk I. Şahıs yap-ma-sa-k yap-ma-y-a-lım yap-ma-malı-y-ız ---- Çokluk II. Şahıs yap-ma-sa-nız yap-ma-y-a-sınız yap-ma-malı-sınız yap-ma-y-ı-nız Çokluk III. Şahıs yap-ma-sa-lar yap-ma-y-a-lar yap-ma-malı-lar yap-ma-sın-lar

1.3.1.3. EK FİİL Eski Türkçede er- şeklinde kullanılan ve zamanla "e" sesinin "i"ye dönüşmesi ve "r" sesinin erimesi ile i- şeklini alan ek fiil Türkçenin değişik niteliklerinden biridir. Bu fiili Türkçenin asıl yardımcı fiili olarak düşünebiliriz. i- ek fiili isimlere ve isim soylu sözcüklere gelerek onların cümlede yüklem olarak kullanılmasını sağlar. Ayrıca basit zamanlı fiillere de gelerek bu fiillerin birleşik zamanlı fiil çekimlerini meydana getirir. Ek fiil isim ve isim soylu sözcüklere gelerek bunların geniş zaman, görülen ve öğrenilen geçmiş zaman ve şart kipinde çekimlenmesini sağlar. Ek fiilin olumsuzu ise değil sözcüğüyle yapılır.

Geniş Zaman Çekimi Teklik I. -im II. –sin III. –Ø Çokluk I. –iz II. –siniz III. –ler

Görülen Geçmiş Zaman Çekimi Teklik I. -idim II. –idin III. –idi Çokluk I. –idik II. –idiniz III. –idiler

Öğrenilen Geçmiş Zaman Teklik I. -imişim II. –imişsin III. –imiş Çokluk I. –imişiz II. –imişsiniz III. –idiler

Şart Kipi Teklik I. -isem II. –isen III. –ise Çokluk I. –isek II. –iseniz III. –iseler

Öğrenilen geçmiş zaman güzel Geniş zaman Görülen geçmiş zaman Öğrenilen geçmiş zaman Şart kipi Teklik I. Şahıs güzel-im güzel-di-m güzel-miş-im güzel-se-m Teklik II. Şahıs güzel-sin güzel-di-n güzel-miş-sin güzel-se-n Teklik III. Şahıs güzel-Ø güzel-di güzel-miş güzel-se Çokluk I. Şahıs güzel-iz güzel-di-k güzel-miş-iz güzel-se-k Çokluk II. Şahıs güzel-siniz güzel-di-niz güzel-miş-siniz güzel-se-niz Çokluk III. Şahıs güzel-ler güzel-di-ler/güzellerdi güzel-miş-ler/güzellermiş güzel-se-ler/güzellerse

Öğrenilen geçmiş zaman Olumsuz çekimde ek fiil çekimi için kullanılan ekler isimler yerine değil kelimesine getirilir: güzel Geniş zaman Görülen Geçmiş zaman Öğrenilen geçmiş zaman Şart Kipi Teklik I. Şahıs güzel değilim güzel değildim güzel değilmişim güzel değilsem Teklik II. Şahıs güzel değilsin güzel değildin güzel değilmişsin güzel değilsen Teklik III. Şahıs güzel değil güzel değildi güzel değilmiş güzel değilse Çokluk I. Şahıs güzel değiliz güzel değildik güzel değilmişiz güzel değilsek Çokluk II. Şahıs güzel değilsiniz güzel değildiniz güzel değilmişsiniz güzel değilseniz Çokluk III. Şahıs güzel değiller güzel değildiler/ güzel değillerdi güzel değilmişler/güzel değillermiş güzel değilseler/güzel değillerse

Ek fiilin bir diğer görevi de basit zamanlı fiillere gelerek onların hikâye, rivayet, şart birleşik zamanlarını oluşturmaktır: Hikâye Birleşik Zaman Ek fiilin –idi şeklinin basit zamanlı bir fiille oluşturduğu birleşik zamana hikâye birleşik zamanı denir. Bildirme kiplerinin tümü, tasarlama kiplerinden ise emir kipi dışındakiler hikâye birleşik zamanı çekimine girerler. Bu zamanın çekiminde iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır: gel-di-y-di-m (gel-di i-di-m), gel-miş-ti-n (gel-miş i-di-n), gel-ecek-ti-Ø (gel-ecek i-di-Ø), gel-i-yor-du-k (gel-i-yor i-di-k), gel-ir-di-niz (gel-ir i-di-niz), gel-se-y-di-ler (gel-se i-di-ler), gel-e-y-di-m (gel-e i-di-m), gel-meli-y-di-n (gel-meli i-di-n), gel-me-di-y-di-k (gel-me-di i-di-k), gel-me-se mi-y-di-niz? (gel-me-se mi i-di-niz)… Rivayet Birleşik Zaman Ek fiilin –imiş şeklinin basit zamanlı fiillere getirilmesiyle oluşturulan birleşik zamandır. Bildirme kiplerinden görülen geçmiş zaman kipi dışındakiler ve tasarlama kiplerinden emir kipi dışındakiler bu çekime girebilir. Rivayet birleşik zaman çekiminde zamir kökenli şahıs ekleri kullanılır: oku-muş-muş-Ø (oku-muş i-miş-Ø), oku-yor-muş-sun (oku-yor i-miş-sin), oku-y-acak-mış-ım (oku-y-acak i-miş-im), oku-r-muş-uz (oku-r i-miş-iz), oku-y-a-y-mış-sın (oku-y-a i-miş-sin), oku-sa-lar-mış (oku-sa i-miş-ler), oku-malı-y-mış-ım (oku-malı i-miş-im), oku-mu-yor-muş-uz (oku-ma-yor i-miş-iz), oku-ma-malı mı-y-mış-sınız? (oku-ma-malı mı i-miş-siniz)… Aslında emir kipinin teklik ve çokluk III. şahıs çekimi rivayet birleşik zamanda çekimlense de, bu çok sık kullanılan bir yapı değildir: kalsınmış, kalsınlarmış gibi.

Şart Birleşik Zaman Basit zamanlı bir fiile ek fiilin –ise şeklinin getirilmesiyle yapılan birleşik zamana şart birleşik zaman denir. Bildirme kiplerinin tümü şart birleşik zamanı çekimine girerler. Tasarlama kiplerinde ise bu birleşik zaman gereklilik kipi dışındakilerde kullanılmaz. Şart birleşik zamanının çekiminde iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır: bil-di-y-se-m (bil-di i-se-m), bil-miş-se-n (bil-miş i-se-n), bil-i-yor-sa-Ø (bil-i-yor i-se-Ø), bil-ecek-se-k (bil-ecek i-se-k), bil-ir-se-niz (bil-ir i-se-niz), bil-me-di-y-se-ler (bil-me-di i-se-ler)… Birleşik zamanlı bütün fiillerin olumsuz şekilleri, basit zamanlı fiillerde olduğu gibi –mA olumsuzluk ekiyle yapılır. Katmerli Birleşik Zaman Birleşik zaman çekimine girmiş fiilin yeniden ek fiille kullanılmasıyla katmerli birleşik zaman oluşur. Hikâye ve rivayet birleşik zaman çekimlerine ek fiilin –se şeklinin eklendiği görülür. Bu örnekler dilimizde azdır: kalırsaymış, kalıyormuşsa, kalacaktıysa gibi.

2. BÖLÜM SONU SORULARI 1. Arapça kökenli ‘kâtip, mektup, kitap’ sözcükleri aynı kökten vezin adı verilen çeşitli kalıplarla (ktb=yazmak) türemiştir. Bu tür bir türetim, yapı bilgisinde hangi terimle ifade edilebilir? a. Sondan eklenme b. Birleştirme c. İç değişim d. İç eklenme e. Kesme 2. “Çözebileceğinden” ifadesi hangi seçenekte tam ve doğru olarak çözümlenmiştir? a. Çöze-bil-ece-ği-n-den b. Çöz-e-bil-ecek-i-n-den c. Çöz-ebil-ecek-i-n-den d. Çöz-e-bil-ecek-in-den e. Çöz-e-bi-l-ecek-in-den

a. geldim b. gelmiş c. geliyor d. gelecek 3. “Bu geçmiş çağı yaşarken hep o günlerin havasını düşündüm.” cümlesinde kaç adet belirtme (yükleme) durumu eki vardır? a. 0 b. 1 c. 2 d. 3 e. 4 4. Aşağıdaki fiillerden hangisi tasarlama kiplerinden biri ile çekimlenmiştir? a. geldim  b. gelmiş  c. geliyor  d. gelecek e. gelmeli

a. eller b. kalemi c. okulda d. söylemeden 5.Aşağıdaki  kelimelerin hangisi diğerlerinden farklı bir çekim eki almıştır? a. eller  b. kalemi  c. okulda  d. söylemeden e. bana 6. ’Şimdi de oynayın biraz.’ cümlesindeki çekim eki hangisidir? a. -di b. -biraz c. -yIn d. de e. oyna-

7. I. Gece, şiirden bir yolu geçiyoruz birlikte. II 7. I. Gece, şiirden bir yolu geçiyoruz birlikte. II. Hatırlar mısınız bir zamanlar bu sokaklardan geçerdi. III. Şiirden bir taç oturuyor alnımıza. IV. Dün okullu çocuklar geçti bu yoldan. Numaralanmış dizelerin hangi ikisinde +dAn eki yapım eki görevinde kullanılmıştır? a. I. ve II. b. II. ve IV. c. I. ve III. d. II. ve III. e. III. ve IV. 8. I. Sevginle tutuşup yanmış bir korum II. Bu ince bir duygu, ince bir yorum III. Her nereye gitsem inan sevdiğim IV. Seven bir güzelin özlem nesine Numaralanmış dizelerin hangi ikisinde altı çizili sözcüğün aldığı -m(-um) eki, yapım ekidir? a. I. ve II. b. II. ve IV. c. I. ve III. d. II. ve III. e. III. ve IV.

9. Aşağıdakilerin hangisinde ek fiil diğerlerinden farklı bir görevde kullanılmıştır? a. Bakışlarında her daim bir hüzün vardı. b. Ondaki cesaret ve umut kimsede yoktu. c. Ben kendimi bildim bileli buralar böyledir. d. Sırtındaki palto da gömlek de eskimişti. e. Onu sevenler, sevmeyenlerden çoktur. 10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi, birleşik zamanlı bir fiil değildir? a. Uyumadan önce mutlaka süt içerdi. b. Ahmet, eski fotoğrafları kutudan çıkardı. c. Fırsat bulduğu her an kitap okurdu. d. Her sabah erkenden başlardı mesai. e. Herkesin sorunuyla tek tek ilgilenirdi.

CEVAPLAR 1. C 2. B 3. C 4. E 5. A 6. C 7. C 8. B 9. D 10. B

KAYNAK Doğan Aksan, Sözcük Türleri I. Bölüm, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1976. Şükrü Halûk Akalın, Vahit Türk, Süer Eker, Sema Aslan Demir, Türk Dili I, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2012.