Ekler

ÖRNEK 1 : Çayönü kazısında (I) ortaya çıkarılan buluntular (II),insanlığın, avcılık (III) ve toplayıcılıktan yerleşik yaşama geçiş (IV) aşamasını (V) göstermektedir. Bu cümledeki altı çizili sözcüklerden hangisinin kökü, sözcük türü yönünden öbürlerinden farklıdır? A)I. B) II. C)III. D) IV. E) V.

ÇÖZÜM 1: Kök, sözcüğün yapım eki almamış bölümüdür.“kazısında” sözcüğünde kök “kazmak” eylemidir. “Buluntular” sözcüğünde kök bulmak eylemidir.“avcılık” sözcüğünde kök av ismidir, “geçiş” sözcüğünde kök geçmek eylemidir. “aşamasını” sözcüğünde kök aşmak eylemidir. Kökler isim ve eylem kökleri diye ikiye ayrıldığından “av” isim kökü farklı olur. Yanıt:C

ÖRNEK 2: Aşağıdakilerden hangisinin kökü ad değildir? A) Yanlışlık B) Yavrulamak C) Yöneltilen D) Yakınlık E) Yaşamak

ÇÖZÜM 2: B’de kök yavru, C’de kök yön, D’de kök yakın,E’de kök yaş ismidir. “Yanlışlık” sözcüğü yanılmak eyleminden türemiştir; bu nedenle farklı olan kök bu seçenektedir. Yanıt:A

ÖRNEK 3: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük yapım eki almıştır? A) Sen yoktan anlamaz mısın? B) Gürel, bu karışık işi yoluna koyar. C) Dikkatli sil de yırtma kâğıdı. D) Kimi böceklerin kıskaçları çok güçlü oluyor. E) Sergideki eşyalara elinizi sürmeyiniz.

ÇÖZÜM 3: Kök ve gövdelere eklenerek onlarla anlamca ilgili başka sözcükler türeten eklere yapım eki denir. Kökün ne olduğunu söylemiştik, gövdeyse bir ya da birden fazla yapım eki almış sözcük demektir. Bu seçeneklerde yalnızca “kıskaçları” sözcüğünde yapım eki vardır. “kıs-” eylemi “-kaç” ekini alarak hem isme dönüşmüş hem de yeni bir anlam kazanmıştır. Diğer seçeneklerdeki altı çizili sözcükler hep çekim eki almıştır. Yanıt:D

ÖRNEK 4: "–men" yapım eki, aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde farklı bir görevde kullanılmıştır? A) Gözetmen, öğrencisini sert bir dille uyardı. B) Dün yazısını okuduğum eleştirmen güzel bir konuya değinmiş. C) O evcimen bir insana benziyor. D) Yönetmen, oyunun kurallarını aktörlere anlatıyordu. E) Türkiye'de artık seçmen bilinçlenmeye başladı.

ÇÖZÜM 4: Yapım ekleri her zaman eklendiği sözcüğün anlamını değiştirir; ama bazen bunun aynı sıra sözcü- ğün isim ve eylem oluşunu, yani türünü de değiştirir. Yapım ekinin farklı işlevde kullanıldığına dair sorularda bu bilgi yoklanır. A’da “–men” yapım eki gözetmek eyleminden gözetmen ismini türetmiştir. B’de eleştirmek, D’de yönetmek, E’de seçmek eylemlerinden ad gövdeleri türetmiştir. Ancak C’de “evci” eylem değil, addır; “–men” eki de ad kökünden ad gövdesi türetmiştir, diğerlerinden farklı işlevde kullanılmıştır. Yanıt:C

Aşağıdaki dizelerde altı çizili sözcüklerin hangisinde, birden çok yapım eki kullanılmıştır? A) Kara gözlüm çok özledim ben seni B) Varlığımı yalnız ona verdim ben C) Hava keskin bir kömür kokusuyla dolar D) Gözleri yaş dolu yorgun bulutlar E) Bir med zamanı gökyüzü kurşunla örtülü

ÇÖZÜM 5: Bazen sözcükler birden fazla yapım eki alarak türer.“gözlüm” sözcüğünde göz kökü –lü yapım eki almış, daha sonra –m iyelik ekini, yani bir çekim eki almıştır. “Varlığımı” sözcüğünde sadece –lık eki yapım eki, geri kalanlar çekim ekidir. “kokusuyla”sözcüğünde –u eylemden ad türeten bir yapım ekidir, öbür ekler çekim ekidir. “yorgun” sözcüğünde zaten tek ek var, o da –gun yapım eki. “örtülü” sözcüğü örtmek eylem köküne –ü yapım ekini alıp önce bir ad gövdesine dönüşmüş, sonra –lü yapım eki de eklenerek ikinci bir ad gövdesi elde edilmiştir. Yanıt: E

ÖRNEK 6: "Atatürk'ün Özel Yaşamı"(I) adlı kitap, o ünlü (II) bilim (III) adamının (IV) kişilik (V) özelliklerini yansıtıyor. Bu cümlede numaralanan sözcüklerden hangisi, yapı bakımından diğerlerinden farklıdır? A)I. B) II. C) III. D) IV. E ) V.

ÇÖZÜM 6: Sözcükler yapılarına göre üçe ayrılır: Hiç yapım eki almamış sözcüklere basit, bir ya da birden fazla yapım eki almış sözcüklere türemiş, birden fazla sözcüğün anlamca kaynaşması ve bitişik yazılmasıyla oluşan sözcüklere bileşik sözcük denir.“yaşam, ünlü, bilim ve kişilik” sözcükleri yapım eki almış, türemiş sözcüklerdir; ama “adamının” sözcüğü çekim ekleri almıştır; bu nedenle basittir. Yanıt:D

ÖRNEK 7: Aşağıdaki cümlelerde bulunan bileşik sözcüklerden hangisi oluşum yolu açısından diğerlerinden farklıdır ? A) Kendini çok açıkgöz sanıyor. B) Karadeniz yine sel altında kalmış. C) Bilgisayarla oynarken uyumuş. D) Yemeğe akbaba gibi saldırdı. E) Hem kaba hem de boşboğazdı.

ÇÖZÜM 7: Bileşik sözcükler üç yolla oluşur: Bazılarında sözcüklerden birinde ya da ikisinde birden anlam değişikliği olur. Örneğin, gökyüzü, rüzgârgülü, başbakan, kuşbakışı ... Bazılarında sözcüklerden birinde ya da ikisinde birden ses değişikliği olmuştur. Örneğin, nasıl, niçin, emretmek, halletmek, sütlaç ... Bazı sözcüklerdeyse bir ya da iki eylem bir arada kullanılmış, ad soyundan bir sözcük elde edilmiştir; buna tür kayması denir. Örneğin, biçerdöver, yapboz, sinekkaydı, alaşağı, imambayıldı... Bu soruda oluşum yolu denirken bu farklılıktan söz ediliyor. “açıkgöz, Karadeniz, akbaba, boşboğaz” sözcüklerinde anlam kayması var; oysa “bilgisayar” sözcüğünde tür kayması var. Yanıt:C

ÖRNEK 8: Aşağıdaki dizelerin hangisinde, tamlananı tamlayandan önce söylenmiş bir belirtili ad tamlaması vardır? A) Beni, sokağımıza dönen eski, tahta köprüden geçirin B) Müjdeye koşsun komşu çocukları evimize C) Sıcacık tarhana çorbasının içimiyle başlasın sabah D) Kağıtlarla camlarını örteyim pencerelerin E) Eski, ılık akşamlar yağmurla çalsın kapımızı

ÇÖZÜM 8: İki ismin genellikle belli eklerle oluşturduğu öbeğe isim tamlaması denir. Tamlayan eki –(n) in, tamlanan eki –(s) i’dir. Belirtili isim tamlamaları her iki ek de kullanılarak oluşturulur. Örneğin, uçağın özelliği, kalbin ritmi, binanın yüksekliği ... Bu tamlamalarda tamlayan ve tamlanan yer değiştirebilir. Bu soruda D seçeneğinde “pencerelerin camları” belirtili isim tamlamasında böyle olmuş, “camlarını” tamlananı cümlede “pencerelerin” tamlayanından önce söylenmiştir. Diğer seçeneklerde zaten belirtili isim tamlaması yoktur. C’deki tamlama üç isimden oluştuğu için, “tarhana çorbasının içimi”, belirtili değil zincirleme isim tamlamasıdır. Yanıt:D

ÖRNEK 9: Belirtili ad tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasına sözcük girebilir. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde buna bir örnek vardır? A) İngilizce kitabının sayfalarını çevirdi. B) İlkbaharın serin günlerini çok arayacağız. C) Uzun kavak ağaçlarının gölgesinde dinlendik. D) Küçük çocukların çığlıkları duyuluyor. E) Derin tencerenin dibinde az yemek vardı.

ÇÖZÜM 9: Belirtili isim tamlamalarında tamlanan sıfat alacaksa bu sıfat tamlayanla tamlananın arasına girer. Böyle bir örnek B’de var. “ilkbaharın günlerini” tamlamasının arasına “serin” sıfatı girmiş. “kavak ağaçlarının gölgesi”nde “uzun” sıfatı, “çocukların çığlıkları”nda “küçük” sıfatı, “tencerelerin dibi”nde “derin” sıfatı arada değil başta kullanılmıştır. “İngilizce kitabının sayfaları”ysa zincirleme isim tamlamasıdır ve sıfat almamıştır. Yanıt:B

ÖRNEK 10: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı düşmüş bir isim tamlaması vardır? A) Söyledikleri bence doğru değildir. B) Eskiden bu tarlalar oldukça verimsizdi. C) Kâğıt mendille çocuğun burnunu sildi. D) Geçmiş günlerin tatlı hatırasıyla avundu. E) İnsanların bütün sıkıntısı paraydı.

ÇÖZÜM 10: Kişi zamirleri de belirtili ad tamlamalarında tamlayan olabilir. Bu durumda genellikle tamlama ekleri değişir. Örneğin, benim arabam, onun işi, sizin düşünceniz, senin kalemin... Bu tamlamalarda tamlanan ekleri aynı zaman iyelik ekleridir. İyelik ekleri tamlayan söylenmediğinde bile tamlayanın anlamını zaten oluşturur. Bu nedenle biz genellikle “Onun oğlu hasta.” demeyiz de “Oğlu hasta.” deriz. Bu soruna tamlayanı düşmüş belirtili isim tamlamasından söz edilirken aslında bir iyelik eki bulmamız isteniyor, bu da A’da “Söyledikleri” sözcüğünde var.