TÜRK TARIMINDA ÜRETİCİ ÖRGÜTLENMESİ Prof.Dr.Murat YERCAN Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Bornova-İzmir Murat.yercan@.ege.edu.tr

1. GİRİŞ 2. TÜRK TARIMINDA ÖRGÜTLENME 2. 1. Kamu Örgütlenmesi 2. 2 1.GİRİŞ 2.TÜRK TARIMINDA ÖRGÜTLENME 2.1.Kamu Örgütlenmesi 2.2.Üretici Örgütlenmesi 2.2.1.Ekonomik Örgütlenme 2.2.1.Mesleki Örgütlenme 2.3.Örgütlenme Sorunları 3.AB’YE UYUM SÜRECİNDE ÖRGÜTLENMEYE İLİŞKİN YAPILMASI GEREKLİ İYİLEŞTİRMELER 3.1.Küreselleşme Süreci ve Örgütlenme İlişkileri 3.2.AB’de Örgütlenmenin Genel Çerçevesi 3.3.Türk Tarımında ve AB’de Örgütlenmenin Genel Hatları İle Karşılaştırılması 3.4.Yapılması Gerekli İyileştirmeler 4.ÖZET VE SONUÇ

TÜRK TARIMINDA ÖRGÜTLENMENİN GENEL GÖRÜNÜMÜ TÜRK TARIMINDA ÖRGÜTLENME DESENİ Kamu Örgütlenmesi Üretici Örgütlenmesi Mesleki Örgütlenme Ekonomik Örgütlenme Ziraat Odası Tarımsal Kooperatifler Köy. Hiz.Götürme Bir. Ve Sulama Birlikleri Çiftçi Birlik ve Dernekleri Kalkınma Vakıfları Üretici Birlikleri Sendikalar

2.ÜRETİCİ ÖRGÜTLENMESİ Sunumda Üretici örgütlenmesi ve üretici örgütlenmesi içinde de ekonomik örgütlenme şekilleri daha detaylı bir şekilde ele alınarak, sonuçlarının karşılaştırılması yoluna gidilmiştir. 2.1.Ekonomik Örgütlenme 2.2.1.Kooperatifler Ülkemizde Ekonomik örgütlenmenin içinde en büyük ağırlığı Kooperatifler çekmektedir. Bugün ülkemizde tarım kesiminde hizmet veren kooperatifler 4(dört) farklı yasa ile kurulup, yönetilmektedir. Bunlar; a)Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri Bu kooperatifler ülke tarımında büyük öneme sahip kooperatiflerdir. İşledikleri ürünler ülke ticaretinde son derece önemli ürünlerdir. Çoğu zamanda politikacılara hedef olmuş kooperatiflerimizdir. Şu anda 333 birim tarım satış kooperatifi 17 kooperatif üst birliğinde örgütlenmişlerdir. Birim kooperatiflere üye toplam 750 bin civarında çiftçi mevcuttur. Çalıştıkları ürünleri itibariyle birçoğu kendi sanayisini kurmuşlardır. Tarımsal Sanayinin güzel örneklerine sahiptirler. 2000 yılında çıkarılan 4572 sayılı kanun ile özerkliklerine kavuşmuşlardır. Ayrıca, bu kanun ile kendi şirketlerini kurma serbestisi de getirilmiştir. Bunlar kısaca; TARİŞ, FİSKOBİRLİK, ÇUKOBİRLİK, KOZABİRLİK, ANTBİRLİK, MARMARABİRLİK, GÜLBİRLİK, TRAKYABİRLİK ve diğerleri.

b) Tarım Kredi Kooperatifleri; 1581 sayılı yasa ile kurulan tarım kredi kooperatifleri, günümüzde 2500 yaklaşan birim kooperatif ve 1,5 milyon çiftçi ortağı ile önemli kooperatiflerimizdendir. Bu kooperatifler 9(dokuz) bölge birliği ve merkez birliği şeklinde üst örgütlenmeye gitmişlerdir. Yaklaşık 27 bin köyde örgütlenmişlerdir. Ortaklarını borçlandırarak, nakdi ve ayni kredi vermektedir. Kredilerin çoğunu gereksinim duyulan girdiler bazında vermekte ve bu girdilerin bedeli kadar ortağını borçlandırmaktadır. Tarım alet ve makinaları, gübre, ilaç ve hatta bir çok tüketim mallarını ortaklarına temin etmektedir.

c) Genel Tarımsal Kooperatifler Yukarıda saydığımız kooperatiflerin dışında kalan Pancar Kooperatifleri, Tarımsal kalkınma Kooperatifleri, Sulama kooperatifleri, Su ürünleri ve Yaş meyve sebze kooperatifleri’nin bulunduğu kooperatiflerdir. Bu kooperatifler 1163 sayılı Genel kooperatifler yasasına tabidirler. Bunlarla ilgili ayrıntılı bilgi aşağıdaki tabloda verilmiştir. Birim Kooperatif Sayı Ortak Kooperatif Birliği Sayı Ortak Pancar Koop. 31 1823319 1 Tar.Kal.Koop. 5535 666008 42 2043 Sulama Koop. 2411 236371 7 365 Su Ürün. Koop. 407 20385 6 78 Yaş Mey-Seb. Koop. 14 397 - Ülkemizde tarımsal kalkınma kooperatiflerinin 2, sulama kooperatiflerinin de 1 Merkez birliği mevcuttur.

2.2.2.Kalkınma Vakıfları Ülkemizde Vakıflar 903 sayılı yasaya göre kurulur ve yönetilirler. Ülkemizde birçok vakıf olmasına rağmen, bunların yaklaşık olarak on(10) kadarı tarımsal kalkınma vakıflarıdır. Bunlardan en önemlileri şunlardır; Türkiye Kalkınma Vakfı; Özellikle süt inekçiliği, tavukçuluk, arıcılık gibi projeler uygulamaktadır. Anadolu Kalkınma Vakfı; vakıf daha ziyade Van, Hakkari ve Erzurum illerinde faaliyet göstermektedir. Bu vakıf hayvancılık, el sanatları, meyve-sebze üretim projeleri uygulamaktadır.

2.2.3.Köylere Hizmet Götürme Birlikleri - Sulama Birlikleri- Damızlık Sığır Yetiştirici Birlikleri Bu organizasyonların kendine özgü bir yasası yoktur. Yasal gücünü mahalli idareler kanunu, köy kanunu gibi kanunlardan alırlar. Köylere hizmet götürme birliklerinin temel amacı kırsal kesimdeki alt yapı yetersizliklerini gidermek olmasına rağmen, tarımsal üretim ile ilgili bir çok alanda da faaliyette bulunmaktadırlar. Trakya bölgesinde bunların güzel örneklerine rastlamak mümkündür. Sulama birlikleri de DSİ nin sulama hizmetlerini devrettiği organizasyonlar olarak kurulmuşlardır. DSİ bugün sulama tesislerinin büyük bir bölümünü başta sulama birlikleri olmak üzere devretmiştir. Sulama Birlikleri de yasal gücünü mahalli idareler ve köy kanunlarından almaktadır. Her iki organizasyon modelinin de kendine özgü müstakil bir kanununun olmaması, farklı hukuksal sorunların çözümünü engellemektedir. Bu organizasyonlar, demokratik çitçi organizasyonları değillerdir. Bu oluşumlar tabanın tercihlerini yansıtmamaktadır.

Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birlikleri, Tarım Bakanlığı tarafından çıkarılmış bir yönetmelik uyarınca kurulmaktadırlar. Temel amaçları, sığır yetiştiricilerinin kendi aralarında örgütlenerek üstün verimli hayvanlar yetiştirmelerini sağlamaktır. Bunu yaparken; soy kütüğü ve verim kayıtlarının tutulması, hayvan sağlığı hizmetlerinin yürütülmesi, sigorta işlemlerinin yapılması, girdilerin sağlanması dır. Köylere hizmet götürme ve sulama birliklerine nazaran nispeten daha demokratik ve bağımsız bir yapıları vardır. AB ülkelerindeki benzer organizasyonlarla eş değer fonksiyonlara sahiptirler.

2.2.4.Üretici Birlikleri 2004 yılının Haziran ayında çıkarılan 5200 sayılı kanun ve 2005 yılı başında çıkarılan yönetmelik ile Tarımsal Üretici Birliklerinin Kurulmasına izin verilmektedir. Bu birlikler ürün veya ürün grubu bazında ilçe düzeyinde kurulması öngörülen örgüt tipidir. Şu ana kadar kurulmuş bir üretici birliği mevcut değildir. Bu konuda çok büyük sıkıntılar mevcuttur. Bu tip bir örgütlenme modeli kooperatif-dernek arası bir örgütlenme modelini yaratmaktadır. Gerek kanunda ve gerekse de çıkarılan yeni yönetmelikte bu birliklerin kurulması ve çalışması ile ilgili çok fazla açık nokta ve yanıtlanması gerekli konu bulunmaktadır. AB deki üretici birlikleri dernek statüsünde çalışırlar ve başlıca görevleri; lobi faaliyetleri yürütmek, üyelerine danışmanlık hizmeti vermek, çiftçi kayıt sistemi ve veri tabanının hazırlanması, teknik ve ekonomik konularda üyelerine eğitim hizmeti vermek olarak sıralanabilir. Dernek statüsünde çalışacak olan Üretici Birliklerinin ‘dernekler kanunu’ göre ticaret yapması mümkün değildir. Oysa AB üretici örgütlerinin tanınma kriterleri içinde; üretici örgütünün ‘ürünlerin depolanması, paketlenmesi ve pazarlanması için teknik araçlar sağlamak’ zorunluluğu aranmaktadır. Ticaret yapması yasak olan bir organizasyonun bütün bunları nasıl gerçekleştireceği soru işaretidir. Ülkemizdeki birliklere kooperatiflerin bazı fonksiyonları da yüklenmiştir. Kooperatifçiliğin önündeki engeller aşılmadan ,Üretici Birliklerinin başarılı olabileceğini sanmıyorum.

Ülkemizdeki üretici organizasyonları AB Ortak Piyasa düzeni açısından incelendiğinde bazı ürün ve ürün grupları hariç bir çoğu için üretici organizasyonları hazırdır. Bunlar için yeni bir organizasyon modeli aramaya gerek yoktur.(TMO, TARİŞ, ÇUKOBİRLİK, TRAKYABİRLİK, MARMARABİRLİK, KOZABİRLİK, KARADENİZBİRLİK, FİSKOBİRLİK, Tütün Tarım satış Koop. Gibi). Ancak, diğer ürünler açısından(Pirinç, Patates, Meyve-Sebze, Hayvansal Ürünler) yeni organizasyon modelleri arama yerine, hukuki alt yapısı hazır olan kooperatif ve üst birliklerinin kuruluşunun teşfik edilmesinden başka yapılacak bir şey olduğunu sanmıyorum. Bu alanlarda da kooperatiflerin kurulmaları ve yaygınlaşması sağlanarak bu sorun çözümlenir di. Üretici Birlikleri ile yeni bir model arayışına girilmiştir. En azından, Bakanlık bundan sonraki süreçte yukarıda saydığım Birlikler kapsamına giren ürünler itibariyle Üretici Birliği Kurulmasına izin vermemesi gerekir.

3.2.Çiftçi Birlik ve Dernekleri Bu organizasyonlar dernekler yasasına göre kurulan organizasyonlardır. Bölge ve ürün bazında kuruldukları gibi meslek adları ile de kurulmaktadırlar. Bunlardan en önemlilerini şu şekilde sıralayabiliriz; Manisa Bağcılar Derneği, Ege Bölgesi Süt Hayvancılığı ve Süt Üreticileri Derneği, Ege Çiftçiler Derneği, Adana Çiftçiler Derneği, Muz Üreticileri Derneği(Muz-Der) gibi. Bu organizasyonlar daha çok teknik konularda üyelerine bilgi aktarımında bulunmak ve üyeleri arasında görüş-alışverişinde bulunmak ve mesleğin menfaatlerini korumak için kamu oyu oluşturma faaliyetlerinde bulunmak gibi görevler üstlenmektedirler.

3.3.Sendikalar Ülkemizde TÜRK-İŞ ve HAK-İŞ’e bağlı tarım ve orman işçileri sendikaları mevcuttur. Bunlar; TÜRK-İŞ HAK-İŞ Tarım-İş: 41046 üye Öz-Tarım İş Orman-İş: 75590 üye Tarım Orman İş Sen.: 18030 üye Ayrıca; Ege Bölgesinde çiftçi düzeyinde Tütün-Sen ve Üzüm-Sen Karadeniz Bölgesinde Fındık-Sen sendikaları da mevcuttur. Bu sendikalar daha ziyade sözleşmeli tarım da sanayiciye taraf oluşturmada görev almak için kurulmuşlardır.