AİLELERLE BİRLİKTE ÇALIŞMA Yard. Doç. Dr. Atilla CAVKAYTAR acavkayt@anadolu.edu.tr Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Özel Eğitim Bölümü Zihin Engelliler Öğretmenliği Programı

Özel gereksinimi olan çocuk ailelerine ilişkin yargılar iki binli yıllarda değişmekte, ailenin çocuk yetiştirme rolüne eğitimcilik rolü de ağırlıklı olarak eklenmektedir. Özellikle anne babaların çocuklarının eğitimlerinden anlamayacağı, bunun bir uzmanlık dalı olduğu görüşünün yerini, “anne-babalar çocuklarının ilk ve daimi öğretmenleridir” görüşü almaktadır.  anne babalar çocuğunu cesaretlendiren, güdüleyen, ipuçları sağlayan, pekiştiren ve uygun dönütler veren yaşamındaki en önemli kişiler olarak görülmektedir.

Araştırma sonuçları anne babaların çocuklarının günlük yaşama uyumları için gerekli pek çok beceriyi öğrenmelerinde onlara yardımcı olduklarını daha da ötesi anne babaların çocuklarına bu becerileri öğretebildiklerini göstermektedir. Ayrıca, anne baba katılımının okula, öğretmene, aileye ve özellikle de çocuğa önemli katkılar getirdiği gözlenmektedir. Ancak katılım her zaman istenilen düzeyde gerçekleşememekte, bazı engellerle karşılaşılabilmektedir. Bu engellerin aşılabilmesi ise ancak etkili bir anne baba öğretmen işbirliği ve iletişimiyle mümkün olabilmektedir.

ANNE BABA ÖĞRETMEN İŞBİRLİĞİ ?

Anne baba öğretmen işbirliği, anne babalar ve öğretmenlerin öğretim amaçlarına ulaşmada birlikte çaba göstermesi olarak tanımlanabilir. Böylesi bir işbirliğinin gerçekleştirmesi öğretmene, anne babaya ve çocuğa pek çok yararlar sağlamaktadır.

Anne Baba Öğretmen İşbirliğinin Yararları Anne baba ve öğretmenler etkili çalışmalar düzenleyebilen güçlü bir ekip oluştururlar. Bu ekibin gerçekleştireceği üretken bir anne baba öğretmen işbirliğinin öğretmenlere sağladığı yararlar olduğu kadar anne babalara ve en önemlisi çocuklara önemli yararlar sağladığı bilinmektedir.

Üretken bir anne baba öğretmen işbirliğinin uzmanlara ve öğretmenlere sağladığı yararlar şöyle sıralanabilir:

Anne babanın ve çocuğun beklentilerinin, gereksinimlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlar. Çocuğun okul dışındaki yaşantısı için önemli olan birçok davranışın belirlenmesinde daha anlamlı veriler elde edilmesine yardımcı olur. Etkinlik pekiştireçleri ve sosyal pekiştireçler anne babalar tarafından daha geniş bir alanda kullanılabilir.

Uygun davranışların hem ev hem de okul ortamlarında pekiştirilmesi için daha fazla olanak sağlar. Anne babaların çocuğun davranışlarındaki değişikliklere ilişkin dönütleri, uygulanan programların sürekli değerlendirilerek geliştirilmesine katkı sağlar. Anne babaların eğitim sürecine katılımının sağlanması yasal düzenlemelerin sürekliğini sağlar.

ÖZ anne babalar ile öğretmenler arasında üretken ve etkili bir işbirliğinin oluşturulması öğretmenin çocuklara kazandırdığı becerilerin genellenmesinde çok önemli olan doğal ortamların daha etkili duruma getirilmesine katkıda bulunmaktadır. Özellikle doğal ortamlarda pekiştireçlerin üretilmesi, anne babaların eğitim sürecine katılımlarını kolaylaştırmaktadır. Böylece öğretmenin öğretim amaçlarına ulaşmaları kolaylaşmaktadır.

Aynı duruma anne baba açısından bakıldığında üretken bir anne baba ve öğretmen işbirliğinin, anne babalara sağladığı yararlar şöyle sıralanabilir:

Öğretmenin amaçlarının ve çocuğun gereksinimlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlar. Özel gereksinimi olan bir çocuğun anne babası olarak hak ve sorumlulukları hakkında bilgi edinmelerine yardımcı olur. Anne babaya çocuğun okul programı ve bu programa nasıl katılabileceği konusunda bilgi sağlar.

Okul programlarının olumlu etkilerinin evde de sürdürülmesinin yollarını arar. Çocuğun ev yaşamı için uygun olacak işlevsel davranışları öğrenmelerine yardımcı olacak becerileri geliştirir. Bugün ve gelecekte çocuğu için önemli kaynaklara ulaşmayı sağlar. Anne baba ve öğretmen işbirliğinin anne babalara sağlayacağı tüm bu yararlar çocuklarının eğitimi için daha fazla katılımcı olmalarını da beraberinde getirecektir.

Üretken bir anne baba öğretmen işbirliğinin çocuğa sağladığı yararlar ise şöyle sıralanabilir: Çocuğun en önemli iki çevresi arasında tutarlılık sağlanır. Çocuğun gelişimi ve öğrenmesi için daha çok fırsat sağlanır. Kaynakların ve hizmetlerin daha ulaşılabilir duruma gelmesi sağlanır.

Görüldüğü gibi, etkili ve üretken anne baba öğretmen işbirliği anne babaların kendilerini ve ailelerini daha iyi tanımasına yardımcı olacağı gibi, çocuk için daha işlevsel olacak becerilerin kazandırılmasına da yardımcı olur. Nitekim bu konuya ilişkin birçok araştırma sonucu, anne baba öğretmen işbirliği sağlandığında, anne babaların toplumsal olanaklardan ve öğretmenlerden daha fazla yararlandıklarını göstermektedir.

Etkili Anne Baba Öğretmen İşbirliğini Engelleyen Etmenler Anne baba öğretmen işbirliği sağlandığında bundan hem çocuk, hem aile hem de öğretmen/öğretmenler oldukça kazançlı çıkarlar. Ancak anne baba öğretmen işbirliği her zaman gerçekleşmeyebilir. Bu durumda öğretmen de anne baba da çocuk için en iyisini düşünmesine rağmen zaman zaman karşı karşıya gelebilir, anlaşmazlıklar oluşabilir.

Bunların yanı sıra bazı anne babalar ve öğretmenler birbirlerine ilişkin çeşitli önyargılara ve tutumlara sahip olabilirler. Anne babalar öğretmenlerin olumsuz davranan, otoriter ya da ulaşılamaz olmalarından şikayetçi olabilirler. Öğretmenler de anne babaların ilgisiz, işbirliğine yanaşmayan ya da okula uzak durduklarından şikayetçi olabilirler.

Öğretmenlerin, anne babalarla etkili bir işbirliği kurmasını engelleyen tutum ve davranışları genellikle şöyle sıralanabilir: Anne babaları çaresiz kişiler olarak görme, uzak ve mesafeli davranma, anne babaları psikolojik sorunları olan insanlar olarak görme, çocuğun bu durumlarından anne babaları sorumlu tutma, anne babaları yetersiz görme, anne babalara ilişkin olumsuz beklentiler içinde olma, anne babaları çeşitli terimlerle etiketleme eğiliminde olma.

Öğretmenlerin bu tutum ve davranışları etkili bir işbirliği kurulmasını ve sürdürülmesini olanaksız duruma getirebilir. Ancak bu davranış ve tutumları tüm öğretmenlere genellemek de haksızlık olur. Öğretmenlerin bu tür tutum ve davranışlarının yanı sıra benzer biçimde anne babalar da etkili öğretmen anne baba işbirliğinin kurulmasını engelleyen tutum ve davranışlara sahip olabilirler.

anne babaların ekonomik yetersizlikleri, öğretmenle işbirliği yapmadaki isteksizliği, evdeki diğer aile bireylerinin sorumluğunun fazla olması, evdekilerin gerektiği kadar sorumlu davranmamaları

Etkili Anne Baba Öğretmen İşbirliğini Engelleyen Etmenlerin Ortadan Kaldırılması Etkili anne baba öğretmen etkileşimini engelleyen etmenlerin başında olumsuz iletişim gelmektedir. Öğretmenler ve anne babalar arasındaki olumsuz etkileşim, birbirlerinin rollerini ve sorumluluklarını anlamadaki karşılıklı eksiklikleriyle ilişkili olabilir. Ancak iletişimin iyileştirilmesinde sadece anne babaların değil diğer bireylerin de önemli rollerinin olacağı unutulmamalıdır.

Böyle bir düşünceden hareketle özel gereksinimi olan çocuğun eğitimine anne babaların daha fazla katılımının sağlanmasından öncelikli olarak üç grubun sorumlu olduğu söylenebilir. Bunlar anne babalar, Eğitimciler, yasal dayanaklardır.

Anne Babalar Bir görüşe göre anne babalar değişimin savunucuları ve çocuklarının haklarını elde etmede onların sözcüleridir. Savunucu, bir başkasının haklarını savunan ya da onun adına konuşan kişidir. Özel gereksinimi olan çocukların anne babaları da yıllardan beri bu görevi yerine getirmekte, çocuklarının haklarını savunmaktadırlar. Özellikle iki binli yılların başında savunuculuk rollerini son derece etkili bir biçimde yerine getirmektedirler.

Bunun en önemli göstergesi Dünyadaki örneklerine benzer biçimde ülkemizde de anne babalar bir araya gelerek çocuklarına eğitim olanakları sağlamak, onların haklarını savunmak ve sözcülük etmek için çeşitli örgütler kurmalarıdır.

Anne babaların sivil toplum örgütleri aracılığıyla çocukları için özel eğitim sağlama çabalarının yoğunluğu, bu amaçla kurulan vakıf ve derneklerin çokluğundan anlaşılmaktadır. Anne baba örgütleri özel eğitime katılımı sağlamak için diğer örgütlerden daha fazla çaba gösterirler.

Bu çabalar aynı zamanda kendilerinin de etkin katılımlarını beraberinde getirdiğinden, anne baba örgütleri özel eğitimdeki birçok yenilik için itici güç oluşturur. Dolayısıyla anne babaların örgütlenmesi ve çocuklarına sağlanacak eğitim hizmetleri konusunda söz sahibi olmaları eğitimcilerle işbirliklerinin daha etkili duruma gelmesine yol açacaktır.

Eğitimciler Uzmanlar, öğretmenlerin özel gereksinimi olan çocukların gereksinimlerini karşılamak olan geleneksel sınıf öğretmenliği rolünün daha da farklılaşarak, çalışma alanlarının genişlemesinin gerekli olduğunu belirtmektedirler.

Böyle bir düşünce, öğretmenlerin özel gereksinimi olan öğrencinin başarılı bir yaşama geçişinde kritik bir öneme sahip olan özbakım, sosyal, mesleki ve boş zaman becerilerini kazandırmaktan daha farklı roller üstlenmesini gerektirir. Özel eğitimciler, öncelikle özel gereksinimi olan öğrencinin evde, okulda ve toplumda yeterli duruma gelmesini içeren işlevsel becerilerin gelişimi ve edinimi konusunu ele almaktadırlar. Buradan hareketle, öğretmenler sınıfın dışındaki olaylarla da ilgilenmeli, öğrencilerine sağlanacak destek ve yardımlar için okul dışına yönelmelidir.

Anne babalar eğitim hizmetlerinin topluma ve eve yönelik olarak yaygınlaştırılmasında en önemli itici güçtür. okul dışındaki başarıları ve özel bazı becerileri edinmeleri konusunda bilgi edinirler. Anne babalar, çocuklarının davranışlarındaki değişiklikleri öğretmenlere bildirmekten çok daha fazlasını yaparak çocuklarına yeni beceriler öğretmek, hatta okulda öğrendiği becerileri evde tekrar etmek konusunda öğretmenlerle çalışabilirler.

Araştırmalar, anne babalarla işbirliğine dayalı çalışmalar yapılmasının, özellikle okulöncesi dönemdeki özel gereksinimleri olan çocuklarda erken müdahale programları konusunda önemli etkileri olduğunu kanıtlamaktadır. Kısaca, özel eğitimciler “anne babalar, çocuklarının eğitim programlarından anlamazlar” ya da “anne babalar bir şeyleri yanlış yapacakları için çocuklarına öğretmemelidirler” şeklindeki eski görüşleri bırakmışlardır. Artık öğretmenler, anne babaların güçlü birer müttefik ve işbirlikçi olduklarını benimsemektedirler.

Yasal Dayanaklar Yasada yer alan özel eğitimin temel ilkelerinde “Özel eğitim hizmetleri, özel eğitim gerektiren bireyleri sosyal ve fiziksel çevrelerinden mümkün olduğu kadar ayırmadan planlanır ve yürütülür” “Ailenin özel eğitim sürecinin her boyutunda etkin katılımlarının sağlanması esastır” ifadeleri anne baba katılımının sağlanmasına yönelik önlemlerin alınmasının gereğini işaret etmektedir.

11. maddede, farklı konu ve sürelerle özel eğitim gerektiren bireyler için temel yaşam becerileri kazandırmada ailelerin ve yakın çevrelerinin etkin rol almaları gereği belirtilmektedir.

18. madde ile de “Özel eğitim okullarında açılan yaygın eğitim programlarına katılan özel eğitim gerektiren bireyler ile söz konusu okulların aile eğitimi programlarına katılanlarda öğrencilerin birinci derecede yakınlarının eğitimleri süresince iaşe ve ibateleri Bakanlıkça karşılanır” denerek, ailenin ekonomik güçlükler nedeniyle aile eğitimi hizmetlerinden yararlanamaması engeli de ortadan kalkmaktadır.

Özel eğitimcilerin özel gereksinimi olan çocukların aileleri ve anne babalarıyla etkili olarak çalışabilmeleri üç etmenle ilişkilendirebilir: (1) Pek çok anne baba katılmak istemektedir; (2) Araştırma ve uygulamalar anne babaların katılımı ile eğitimin etkililiğinin arttırılabileceğini göstermektedir; (3) Yasal durum mevcuttur. Bu etmenler aynı zamanda konuya ilişkin bir alt yapının oluştuğunu göstermektedir.