Bilimsel Araştırmada Etik Bilim Nasıl Etik Olur? PROF. DR. HARUN TEPE HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ FELSEFE BÖL. 18.5.2013 FENBİLKOM V OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ ESKİŞEHİR

ETİK BAKIŞ NEDİR? İnsanı, insan olmayı, insan onurunu ya da değerini merkeze alan bakıştır; ama insanı dünyanın merkezinde gören bakış değildir. İnsanı amaç olarak gören, insanı şu ya da bu inancın ya da ideolojinin aracı olarak görmeyen, insanın bir araç gibi kullanılmasını sorunlu bulan bakıştır.

Ahlak değildir (-en azından her zaman değildir)! Etik Nedir, Ne Değildir? Ahlak değildir (-en azından her zaman değildir)! Din ya da inanç değildir! Gelenek, görenek değildir! Hukuk değildir ya da her zaman hukukla örtüşmez!

Etik bir felsefe disiplinidir! Etik eyleme ilişkindir! Etik duygu değil, bilgi konusudur. Etiğin nesnesi eylem ve kişidir. Etik olması söz konusu olan kişilerdir, gruplar ya da toplum değil!

Etik sorunlar nelerdir? Değer harcayan, İnsanı amaç değil, yalnız araç olarak gören, İnsan dışındaki şeyleri baş değer olarak gören eylemlerin yol açtığı sorunlardır. Ezbere değerlendirmelerin yol açtığı sorunlardır çoğu zaman.

Etiğin temelinde ne vardır? İnsanın değeri ya da onuru: insanın değerli bir varlık olduğu İnsan neden değerlidir? Bazı insana özgü olanaklara sahip olduğu için, Bilim, felsefe, sanat, teknoloji üretebildiği için, Sevgi, saygı, güven, özgürlük gibi değerler ortaya koyabildiği için.

Akademik Etik: Kavramsal Temel “Bilim etiği“ mi? “Araştırma etiği“ mi? “Meslek etiği“ mi? “Organizasyon etiği” mi?

Araştırmacı, ortaya koyduğu bilgilerin kullanılmasından, bu kullanımın doğrudan ya da dolaylı sonuçlarından sorumlu tutulabilir mi? Kimileri bilim adamının bundan sorumlu olmadığını, onun yaptığının yalnızca yapılabilir olana ilişkin temel araştırması olduğu, bu nedenle sorumluluk taşıyanın bilim adamı değil o bilgiyi kullanan kişiler olduğunu söylemektedirler. Öyleyse, bilim adamı yaptıklarından ya da ortaya koyduğu bilgilerin sonuçlarından hiç mi sorumlu değildir? Bilim adamı neden sorumludur, neden sorumlu değildir? İddia edildiği gibi, kuramsal çalışmalar pratik çalışmalardan, kuramsal bilgiler, onların uygulamaya geçirilmesinden ne derece ayrılabilir?

Bir "bilim etiği“nin ana soruları: “Bir bilim adamı kendi alanında araştırma yaparken ve mesleğini yaparken, genel olarak, neleri yapmalı neleri yapmamalıdır?" “Bir bilim adamı karşısına çıkan belli bir sorunu nasıl çözmelidir, yani onun ölçütü ne olmalıdır?

Meslek Etiklerinin Ana Soruları: “İnsanların belirli bir mesleği yaparken genel olarak ne yapıp ne yapmamaları gerektiğine" ilişkin sorulardır; yani belirli bir tek tip durumda yapılması ya da yapılmaması gerekeni soran sorulardır. Kısaca etik ve legal normlarla ilgili sorulardır. Bu sorulara verilen yanıtlarsa, tabi bunlara herhangi bir yanıt verilebilirse, uluslararası bildiriler, uluslararası uylaşımlar ve profesyonel meslek ilkeleridir". I. Kuçuradi, Philosophical Ethics and Professional Ethics (Yayınlanmamış Bildiri), s. 5.

Etik ve “Bilim Etiği” “Genellikle, bilim etiği"yle uğraşanların ana amacı, bilimsel araştırma ve uygulamayla, eğitimle uğraşan kişilere, işlerini yaparken karşılaşabilecekleri etik sorunları çözmede yardımcı olabilecek kimi kodlar, kimi değerlendirme ve davranış normları sunmaktır; yani belirli tipten durumlarda yapılacak olanla yapılmayacak olanı söylemektir».

“Meslek etikleri"nin ya da meslek ilkelerinin (kodlarının) işlevi nedir? Bu ilkeler, bir meslek mensubu, örneğin bir mühendis, bir bilim adamı herhangi bir nedenle, belirli bir durumda doğru değerlendirme yapabilecek ve ne yapması gerektiğini bulacak durumda değilse, onun mesleğini, mesleğinin amaçlarına uygun bir biçimde, gerçekleştirmesinde yararlı olabilirler.

O halde nasıl bir bilim-araştırma etiği olmalı? I. Meslek mensupları için normlar, davranış ilkeleri geliştirmek yerine, etik duyarlılık uyandırmalı, etik eylem olanaklarını göstermeli, etik eylem için kişileri yüreklendirmeli. II. Bilim adamlarına temel etik ve değer bilgisini kazandırarak, onların etik sorunları görmesine ve onlarla baş edecek duruma gelmesine yardımcı olması.

TEŞEKKÜRLER harunt@hacettepe.edu.tr