YAŞLI SAĞLIĞI Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar, Programlar ve Kanser Şubesi Kütahya Halk Sağlığı Müdürlüğü ARALIK 2012

Gerontoloji ve Geriatri Gerontoloji; yaşlanma olaylarının biolojik, sosyolojik, ekonomik ve çevresel bütün yönlerini bilimsel yöntemlerle inceleyen bir bilimdir. Geriatri; yaşlılık ve hastalıklarını konu edinen bilim dalıdır.

Yaşlı Yaşlı; “Bakım isteyen başkalarına bağımlı ya da statü kaybına uğramış pasif insanlar” demek DEĞİLDİR !!! Yaşlı; “ Topluma kendi becerileri ölçüsünde katılım gösteren, deneyimlerinden faydalanılacak insanlar” DEMEKTİR!!!

Yaşlanma Döllenme ile başlar.  Gittikçe hızlanır. Orta yaş sonuna doğru (50. / 60. yaş) Dış görünüşteki yaşlanma belirtileri ile tanımlanan bir (saç ağarması, deri kırışması, kas gücü zayıflaması) durumdur.  Bel bükülmesi, yavaş hareket etme ve bazı duyularda zayıflama (özellikle görme ve işitme) ile artar.  Unutkanlık ve kavgacılık eğilimi gibi tipik kişilik değişikliği ve belli bazı kronik hastalıkların sıklığının artışı ile kendini gösterir.

Yaşlanma Biyolojik Yaşlanma: Zaman bağlı olarak bireyin anatomi ve fizyolojisindeki değişimler. Ekonomik Yaşlanma: Parasal koşullardaki değişikliklerin etkisiyle yaşlı kişinin yaşam tarzının değişmesi. Psikolojik Yaşlanma: Bireyin davranışsal uyum yeteneğindeki yaşa bağlı değişimler. Sosyal Yaşlanma: Zaman akışı içinde edinilen sosyal huy ve sosyal konumun ve bireylerin sosyal rollerinin değişmesi.

Dünya Sağlık Örgütü insan ömründe yaşlanmaya kronolojik bir sınır getirmiştir ki bu da 65 yaştır. 65 - 74 yaş Genç Yaşlılık, 75 - 84 yaş İleri Yaşlılık, 85 yaş ve üstü Çok ileri Yaşlılık olarak adlandırılmaktadır.

Ömür Uzunluğu Değerleri Ortalama yıl Maksimum yıl İnsan 70.8 115.0 Fil 40.0 70.0 At 25.0 62.0 Köpek 15.0 34.0 Kobay 2.0 7.5

UNİCEF’in 2001 verilerine göre; Dünya’da yaşam beklentisi; 1970’de 56, 1999’da 64 yaş, aynı yıllarda Etyopya’da 40 ve 44 yaş, Japonya’da 72 ve 80 yaş, Türkiye’de 56 ve 70 yaştır. Sanayileşmiş ülkelerde yaşam beklentisi 78, gelişmekte olan ülkelerde 63, az gelişmiş ülkelerde 51 yaştır.

Dünya Toplumlarının Yaş Özellikleri 1- Genç toplumlar: Nüfusun % 4’ünden azı 64 yaşın üzerindedir (az gelişmiş ülkeler). 2- Erişkin toplumlar: 64 yaş üzeri nüfus % 4-7 arasındadır. (Çin dahil Batı Asya ve ılıman Güney Amerika ülkeleri). 3- Yaşlı toplumlar: Yaşlı nüfus % 8-10 arasındadır (Kanada, Japonya, Avustralya). 4- Çok yaşlı toplumlar: Yaşlı nüfus %10’un üzerindedir (gelişmiş Avrupa ülkeleri).

Türkiye’de 1991 Yılı Yaş Gruplarına Göre Ölüm Yüzdesi

Nüfusun Yaşlanması Ekonomik: İşgücü arzını azaltması yanında, beslenmesi ve bakılması gereken nüfus miktarını arttırması nedeni ile de ekonominin makro-ekonomik performansını olumsuz yönde etkilemektedir. Sağlık: Yaşamı tehdit eden/ etmeyen kronik hastalıklara sahip hastaların sayısında artışa neden olarak, sağlık hizmetlerinin doğasını değiştirir. Bakım Gereksinimi: Yaşlanma özürlülüklerin artması ve başkalarına daha fazla bağımlılaşma anlamına gelmektedir.

Yaşlılıkta Fizyolojik Değişiklikler Akciğerde elastisite azalır, kaburga kıkırdakları kemikleşir. Damarlarda ateroskleroz oluşumu artar. Kalp, karaciğer, böbreklerde bağ dokusu artar. Sindirim kanalı peristaltizmi ve sekresyonları azalır.

Yaşlılıkta Fizyolojik Değişiklikler İskeletin mineral içeriği azalır. Kas dokusu azalır, yağ oranı artar. Duyu organları zayıflar. Hormonlar azalır. Glükoz toleransı azalır. Bazal metabolizma düşer.

Yaşlılıkta Fizyolojik Değişiklikler Boşaltım sistemi: Böbrek kitle ve fonksiyonu azalır. Böbrek kan akımı azalır. Mesane kapasitesi azalır. Dizüri, noktüri, sık idrara çıkma, idrar damlatma öyküsü vardır. En önemli problem idrar kaçırmadır. Gastrointestinal sistem: Hareket salgı ve emilim kapasitesi azalır. Ağız sağlığı olumsuz etkilenir. Diş kaybı ve çiğneme etkinliğinde azalma mevcuttur. Endokrin sistem: Hücre kaybı ve fibrozis görülür. Yağsız vücut kitlesi azalır, yağ kitlesi artar. Sinir sistemi: Refleksler yavaşlar. Bellek kaybı olur. Düşünme hızı yavaşlar.

Yaşlılıkta Fizyolojik Değişiklikler Kardiyovasküler sistem: Kalp kitlesinde artış olur. Büyük arterlerin sertliği artar. Sistolik basınç artışı olur. Sol ventrikülün yükü artar. Beyin infarktlarına bağlı hemipleji ve demans gelişimi sıktır. Solunum sistemi: Akciğerlerin artık (rezidüel) hacminde artış ile alveollerin yüzey alanında ve kanın oksijenlenmesinde azalma görülür. Deri: Epidermis incelir. Deri kırışıklaşır. Tırnak büyüme hızı ve deri pigment hücreleri azalır. Kas İskelet sistemi: Kemik kitlesi ve kuvveti azalır. Boy kısalmaya başlar. Kas kitlesi azalır. Kaslar daha çabuk yorulur.

Yaşlılarda Önemli Sağlık Sorunları Anemi, Diş sağlığı, protez kullanma, Glokom, Hipertansiyon, Kanser (serviks, meme, prostat, ağız, akciğer, kolon, rektum).

Yaşlılarda Önemli Sağlık Sorunları 65 ve üzeri Yaş Görme, işitme yetersizlikleri, Yürüme ve hareket bozuklukları, Hipertansiyon, Kanser, Beslenme yetersizlikleri ve buna bağlı sağlık sorunları, İzolasyon-yalnızlık, Entelektüel durum, Emosyonel durum.

Yaşlılarda Ölüm Nedenleri Kalp hastalıkları (%44), Malign tümörler (%19), Serebrovasküler hastalıklar (%12), Kazalar, Kronik obstruktif akciğer hastalıkları, Pnomoniler ve Enfluenza, Diabet, Siroz, Ateroskleroz.

Yetersizlik (Disability) Yetersizliğin saptanmasında Günlük Yaşam Aktiviteleri (Banyo yapma, giyinme, tuvalete gitme, yataktan ve sandalyeden kalkabilme, idrar ve dışkı kontrolu ve yemek yeme…) Aletli Günlük Yaşam Aktiviteleri (Telefon kullanma, ulaşım, yemek hazırlama, alışveriş, ev işlerini yapma, çamaşır yıkama, kendi ilacını içebilme ve kendi parasının hesabını yapabilme…) Yaş ilerledikçe yetersizliğin arttığını, özellikle 85 yaştan sonra yetersizlik oranının % 90 lara ulaştığı söylenebilir.

Yaşlılıkta Sık Görülen Yetersizlik Nedenleri Düşme ve kırıklar, İdrar tutamama, İşitmede ve görmede zayıflık, Depresyon, Demans, İnme.

Yaşlı Hastalarda Sık Rastlanan Semptom Kompleksleri Halsizlik – Bitkinlik: Aniden gelişirse; akut MI, serebrovasküler trombozis, miyokard enfarktüsü, beyin damarları ile ilgili hastalıklar, infeksiyon Kronik halsizlik ise; aterosklerotik kalp hastalığı, kansızlık, kronik pulmoner hastalık, kronik akciğer hastalıkları, kronik infeksiyon, tiroid bezi hastalıkları, ilaçlar (diüretik, antidepresan ilaçlar) .

Yaşlı Hastalarda Sık Rastlanan Semptom Kompleksleri Baş ağrısı: İntrakranial kitleler, beyin tümörü, temporal arterit, boyun omurlarındaki kıkırdak dejenerasyonu veya kireçlenmeye bağlı enseye yayılan baş ağrıları Vertigo: Serebellum lezyonları, iç kulak hastalıkları İştahsızlık: Depresyon, kronik karaciğer ve böbrek veya mide bağırsak sistemi hastalıkları, tat veya koku alma duyusunda kayıp olan yaşlılarda yeme isteğinde azalma

Yaşlı Hastalarda Sık Rastlanan Semptom Kompleksleri Kabızlık: Yetersiz posalı besin alımına veya abdominal kas gücünün azalması Baş Dönmesi: Sıklıkla boyun damarlarındaki sorunlara bağlı olarak beyin kanlanmasında ortaya çıkan bozukluk, iç kulak hastalıkları, beyincik ve beyin sapı ile ilgili sorunlar, tansiyon düşmesi

Acil Olarak Hekim Müdahalesi Gerektiren Sorunlar Göğüs Ağrısı Kalp damar hastalıklarına, İnfarktüse, Atardamar yırtılmalarına, Akciğer damarlarında tıkanıklığa, Göğüs boşluğunda hava toplanmasına, Pnömoni, Perikardit, Safra kesesi hastalıklarına, Ülsere, Sinir ucu iltihaplarına, Yemek borusu hastalıklarına veya kas iskelet hastalıklarına bağlı olabilir.

Acil Olarak Hekim Müdahalesi Gerektiren Sorunlar Bayılma Beyin kan akımının azalmasına bağlı olarak gelişebilir. Kalp atımında düzensizlik, Tansiyon düşmesi, Damar sisteminde bozukluklar, Beyin damarlarında tıkanıklık veya kanama, Kalp yetmezliği Bazı ilaçlar ( İdrar söktürücüler, tansiyon ilaçları, kalp ilaçları, antidepresanlar) bilinç kaybı yapabilir.

Acil Olarak Hekim Müdahalesi Gerektiren Sorunlar İnfeksiyon Özellikle idrar yolu infeksiyonları; İdrar kaçırma, Karın ağrısı, Bilinç bulanıklığı, İştahsızlık, Bulantı, Kusma ve şeker hastalarında kan şekerinin kontrol edilememesi Pnömoni yani zatürre ise yaşlılarda bilinç bulanıklığı, iştahsızlık, ateş, öksürük ile seyreder.

Acil Olarak Hekim Müdahalesi Gerektiren Sorunlar Sıcak Çarpması: Yüksek ateş, merkezi sinir sistemi bozuklukları, terleme kaybı olur. Hipotermi-ısı kaybı: Bilinç bulanıklığı, uykuya eğilim, konuşma bozukluğu, göz bebeklerinde genişleme, nöbetler, kalp atımında düzensizlik, kol, bacak uyuşmaları olabilir. Mide – Bağırsak Kanaması: Ciddi kanamalar hastanede takibi gerektirir.

Yaşlılık ve Sağlık Eğitimi Kazaların önlenmesi, Sindirim sistemi sağlığı, Hatalı ve gereksiz ilaç kullanımı, Sağlıklı yaşam bilinci, Kişisel hijyen, Mental sağlık Diyet ve beslenme, Emekliliğe hazırlık, Sağlık kuruluşlarından yerinde ve zamanında yararlanma.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Kazalardan Korunma Yaşlılık dönemindeki kazalar ve yaralanmalar çeşitli sakatlıklara neden olmakta ve hatta bazen ölümcül seyredebilmektedir. Yaşlılarda kazalara neden olabilecek tüm faktörler göz önüne alınarak; çevre düzenlemeleri yapılmalı (Ev Güvenliği), Yaşlı hastalarda ortaya çıkan bedensel ve zihinsel işlev bozuklukları göz önüne alınarak yaşlı ve yakınları oluşabilecek kazalar konusunda bilgilendirilmelidir.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Görmenin ve İşitmenin Korunması Önlenebilecek olan görme ve işitme kayıplarının erken tanısı açısından yaşlılar oftalmolojik ve odyolojik kontrollerini ihmal etmemelidirler.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Bağışıklık ve Aşılama Özellikle solunun sistemi hastalıklarının seyrini hafifletebileceği için Pnömokok ve influenza Sık yaralanma geçirme riski olan yaşlılarda tetanoz aşısı da korunmada önemli bir yer tutar.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Kanser Araştırmaları Yaş ilerledikçe birçok kanser tipinin insidansı da artış gösterir. 65 yaş ve üzerinde kansere bağlı ölümler kardiyovasküler nedenli ölümlerin ardından ikinci sıradadır. Amerikada 2000 yılında 1.250.000 civarında yeni kanser olgusu saptanmış ve tüm kanserlerin ortalama %80’inin 55 yaş ve üzerinde görüldüğü bildirilmiştir. Tümörlerin %50’si de 65 yaş üzerindeki kişilerde oluşur

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Primer Koruma Sağlıklı bir diyet, Sebze ve meyvelerin düzenli alınması Diyetteki doymuş yağ oranının azaltılması Lif miktarının artırılması Stresle mücadele Düzenli egzersiz Sigaranın bırakılması

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Sekonder Koruma Düzenli doktor kontrolünde olmak dışında, Mamografi çekilmesi ile meme kanseri, Yılda bir dışkıda gizli kan bakılarak kalın barsak kanseri, PSA (Prostat spesifik antijen) bakılarak prostat kanseri, Özellikle Hepatit B ve C taşıyıcılarında AFP (alfa feto protein) düzeyleri bakılarak karaciğer kanseri taraması yapılabilir.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Nörolojik ve Psikiyatrik İşlevler: Yaşlıların olanaklar çerçevesinde zihinsel faaliyetlerini sürdürmeye çalışmaları, dış uyarılara açık olmaları bu yetilerinin korunmasında yardımcı olacaktır. Nörolojik ve Psikiyatrik işlevlerin bozulma nedenleri Hastalık nedeni ile eve kapanıp kalarak dış dünya ile ilişkinin kesilmesi, Bir yakının vefatı veya uzun süre hastanede kalmak. Bu anlamda hasta yaşlıların sık ziyaret edilmesinin değeri büyüktür, beden ve ruh sağlığı bir bütün olarak algılanmalıdır.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Beslenme: Yaşlılar kötü beslenme açısından risk grubu oluşturmaktadırlar. İleri yaşlarda kötü beslenme nedenleri şunlardır: Ekonomik zorluklar, Eğitim düzeyinin düşük olması, Diş sorunları ve zihinsel fonksiyonlarda yetersizlik. Her yaşlı bireyin doğru ve bilinçli beslenme açısından hekimlerce uyarılması,eğitilmesi ve diyetinin denetlenmesi gereklidir.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Ayak Bakımı: Yaşlılarda ayak bakımı çok önemlidir. Özellikle diyabetiklerde ve damar hastalığı olanlarda ayak dokularının beslenmesi bozulacağı için parmak derileri her türlü darbeye duyarlı hale gelmekte, yaralar oluşabilmekte ve zor iyileşmektedir. Ayakların günlük temizliğinin ve bakımının aksatılmaması gerekmektedir.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Sigara Sorunu: Sigara sorunu: Sigaranın solunum sistemine, kalp ve damar sistemine ve kemiklere zararlı etkileri bilinmektedir. Tüm hekimlerin bu konuda duyarlı olmaları ve hastaları bilgilendirmeleri, bu toplum sağlığı sorununa çözüm üretmek açısından yararlı olacaktır.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri Egzersiz: Fiziksel uyumun artırılması, sağlıklı, aktif ve bağımsız bir yaşam sürülmesi açısından düzenli olarak yapılan egzersizin önemi vardır. Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon uzmanı hekimlerce muayenesi yapılan yaşlının sağlık durumuna ve fiziksel kapasitesine uygun bir egzersiz programı önerilir ve periyodik kontroller ile çeşitlendirilir, dolayısı ile her egzersiz ve rehabilitasyon programı ister hasta ister sağlıklı olsun, kişiye özel olarak hazırlanır.

Yaşlılığın Sonuçlarından Korunma İçin Neler Yapılabilir? Günümüzde genetik olarak yaşlanmayı durdurmak mümkün değildir. Yaşam uzadıkça görülüyor ki hastalıklar ve yetersizliklerle geçen süre de uzamaktadır. Hastalıklar ve yetersizlikler bilinen birincil korunma önlemleri ile oluşmadan önlenmeye çalışılabilir.

Yaşlılıkta Birincil Korunma Önlemleri Beslenmenin düzenlenmesi, Sigara ve alkolden uzaklaşma, Spor yapma, Kazaların önlenmesi, Zihinsel aktiviteyi arttırma, Sosyal aktivitelere devam etme, Hormonların ve ilaçların doğru kullanılması…

Yaşlılıkta İkincil Korunma Önlemleri İkincil korunma önlemleri ile hastalıklara ve yetersizliklere erken tanı konulabilir. Erken tanı tarama testleri ile konulur. Günlük Yaşam Aktiviteleri ve Aletli Günlük Yaşam Aktivitelerinin ölçülmesi yetersizliklerin saptanmasında tarama testi olarak kullanılabilir.

Yaşlılıkta Üçüncül Korunma Önlemleri (Rehabilitasyon) Hastalıkları ve yetersizlikleri yanında ekonomik, çevresel ve sosyal desteği de eksik olan yaşlılar handikape yaşlı (engelli, bakıma muhtaç yaşlı) haline gelebilir. Üçüncül korunma handikape yaşlılara verilebilecek fiziksel, sosyal, çevresel ve ekonomik her türlü destektir.

Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar, Programlar ve Kanser Şubesi Kütahya Halk Sağlığı Müdürlüğü