Kent Planlamaya Etki Eden Doğal Etmenler Yrd. Doç. Dr. Zeynep YILMAZ BAYRAM

Planlamaya Etki Eden Etmenler 1- Doğal etmenler 2- Yapay etmenler 3- Sosyal ve ekonomik etmenler 4- Hukuksal etmenler ve siyasal tercihler 5- Teknolojik etmenler

1- Doğal etmenler: 2- Yapay etmenler: Zemin yapısı, Topografyanın niteliği, Yönlenme, İklim, Arazinin silüeti/görülebilirliği, Bakı noktaları/aksları, Kıyı kaynakları, Yerüstü ve yeraltı doğal kaynakları, vb. Yerleşmenin çevre yerleşmelerle ilişkisi, Yerleşmenin mevcut durumu, Mülkiyet dokusu, Çevre sorunları, Kent ve kent alt birimlerine kimlik veren/verebilecek olan ve/veya yerleşmenin tarihinin günümüzdeki izlerini oluşturan sembolik ifadeler, elemanlar, Tek yada grup yapılar, vb.

3- Sosyal ve ekonomik etmenler 4- Hukuksal etmenler ve siyasal tercihler Nüfus büyümesi, Demografik yapı, İstihdam yapısı ve değişimi, Sosyo-ekonomik yapı ve yaşam biçimleri, Kentsel işlevler ve alt işlevler arası ilişkiler, Arazi değerleri ve emlak pazarı, Belediye kaynakları, Toplumsal örgütlülük, toplumun ve toplum kesimlerinin yerleşmeden beklentileri ve öncelikleri, vb. İmar ile ilgili yasalar, Yaşam kolaylaştırıcı fiziksel konfor standartları ve normlar, Mülkiyet yapısındaki parçalılık, vb. 5- Teknolojik etmenler Bilgiye erişme ve işleme teknolojileri, Kent teknik altyapı ağı, vb.

Planlama sürecinin ana girdileri olan bu etmenlerin planlama sürecine başlıca katkıları şunlardır: Kent gelişme formunun ve yerleşmeye açılacak alanların sağlıklı belirlenmesi, çeşitli kentsel işlevlere alan tahsisinin toplum yapısına uygun yapılabilmesi, Belirlenen yerleşme alanlarında iklimle ve çevre ile dengeli planlama kararlarının oluşturulabilmesi, Toplumun yaşam biçimine uygun, gerçekleşebilirliği yüksek planlama kararlarının verilebilmesi, Yerleşmenin mevcut dokusunun ve stoklarının en sağlıklı şekilde değerlendirilmesi, Kentin kimlikli gelişebilmesi için kent bütünü ölçeğinde tasarım açısından kritik noktaların ve alanların belirlenebilmesi, Toplumun koşullarına en uygun planlama yaklaşımının ve planlama yöntemlerinin seçilmesi, varsa dar boğazların bilinmesi ve giderilmesi.

Planlamaya Etki Eden Doğal Etmenler 1. Zemin yapısı Yerleşilecek arazi kesinlikli iyi nitelikli tarım toprağı olmamalıdır. Yeraltı ve yer üstü nitelikli su kaynaklarının su toplama havzası içinde bulunmamalıdır. Yerleşmeye açılacak alanlar jeolojik açıdan sakıncalı (heyelana, çığa ve su baskınına açık, yer kırıkları üzeri ve yakın çevresi) ve zayıf zeminli olmamalıdır. Yeni dolgu zeminler de aynı kategoride yer alır. Alanın afet özelliklerinin bilinmesi ya bu alanların kentsel kullanıma hiç açılmaması ya da planlamada özel düzenlemelerin, plan kararlarının alınmasını gerektirir.

Kent planlarında, riski aza indirecek plan kararları verilebilir Kent planlarında, riski aza indirecek plan kararları verilebilir. Bunlar; Fay kırıkları kesinlikle yapılaşmaya açılmaması, iskana açılan alan içinde kırıklar varsa tarımsal kullanımı korunması (kent tarım bahçesi gibi), Deprem riski yüksek alanlarda yapı yoğunlunu düşük tutulması ve ayrık düzende yapılaşmaya öncelik verilmesi, Konut alanlarını açık yeşil alanlarla küçük bölgeciklere bölünmesi, Yolları yardım ve kurtarma çalışmasını aksatmayacak biçimde planlamak; bir bölgeye erişen seçenek yolların bulunması, yapıların yol şeridinden yapı yüksekliği kadar uzakta olması, altyapı tesislerinin yolun orta refüjünde yer alması,

Yerleşilecek arazinin eğimi; 2. Topoğrafya Yerleşilecek arazinin “eğim”, “form”, “görünürlük” ve “biriciklik” analizlerinin yapılması arazinin işlevlere dağıtılmasına, yapılanma yoğunluğuna, ulaşım ağı şemasına, kent görünümüne, yani yapılaşmanın üçüncü boyutuna ilişkin kararlarla yakından ilgilidir. Yerleşilecek arazinin eğimi; yapılaşma maliyetini (yapı altyapı maliyeti) etkilediği, yerleşmede bazı teknik altyapı sorunları doğurduğu, doğal hava hareketlerini değiştirdiği ve mikro klima yarattığı için önemlidir.

Arazinin, farklı uzaklıklardan, çeşitli nokta ve akslardan nasıl algılandığının, kente ve/veya kent alt birimlerine kişilik katacak olumlu nitelikli topoğrafik özelliklerin neler olduğunun, nerelerde yer aldığının bilinmesi planlamanın tasarım boyutu açısından vazgeçilmezdir. kent görünümünün niteliğini artıracak yeni odak noktaları nerelerde oluşturulmalıdır; görsel kirlilik yaratan öğeler nasıl kamufle edilebilir; nerelerde modern tasarımlar teşvik edilmelidir; kamuya açık alan olarak düzenlenmesi öncelik taşıyan alanlar nerelerdir, vb.

Eğimli arazide radyasyon etkisi ve güneşlenme düz araziden farlıdır. 3. Yönlenme Eğimli arazide radyasyon etkisi ve güneşlenme düz araziden farlıdır. Cisimlerin gölge boyları da kuzey yamaçlarında düz araziye göre daha uzun, güney yamaçlarında ise daha kısadır. Tablo 1. Kuzey yamacında eğim ve gölge boyu arazi eğimi 21 Aralıkta gölge boyu 21 Martta gölge boyu %0 …………… 1.00 H………………............................1.00 H %10 1.31 H 1.20 H %20 1.80 H 1.40 H %30 2.62 H 1.50 H Not: 1 Gölge boyları alanın bulunduğu paralele göre mevsimsel değişiklik gösterir. Burada verilen değerler kuzey yarım küre, 41. paralel için geçerlidir.

4. Bitki Örtüsü (Flora) ve Hayvan Varlığı (Fauna) Kentsel kullanıma açılacak alanların bilimsel ve/veya doğal güzellik açısından korunmaya değer olmaması ve/veya koruma altındaki herhangi bir canlının doğal yaşam ortamı olmaması ön koşuldur. Yerleşmeye açılacak alandaki olgun bitki örtüsü, özellikli bitki ve hayvan topluluklarının yaşadığı alanlar ve anıt ağaçlar planlamada arazi kullanım kararlarını yönlendiren önemli girdilerdir. Doğal kaynakların kente/kent bölgesine kimlik veren öğeler olarak da değerlendirilebilirler. Kent iklimini dengelerler. Bitki örtüsü, kentliye doğal rekreatif ortamlar sunması açısında da önemlidir.

5. İklim Kentsel yerleşmeler kırsal yerleşmelere göreli geniş alanlara yayıldığından yerel iklim insan eylemleri ve yapay strüktürler nedeniyle değişerek kentte özel iklim koşullarını doğurur. Kent iklimi yüksek ısı ve radyasyon, düşük rüzgar hızı ve bağıl nem ile çevresindeki iklimden ayrılır. Özellikle kent morfolojisinden (kentin işlevsel yapısı, yoğunluk ve yüksekliği, açık alanların dağılımı, vb.) kaynaklanan ısı adası oluşumları önemlidir. Çünkü kentlinin sağlık konforunu (kentlinin sağlığı, sosyal yaşamı, verimliliği, dinlenme-eğlenmesi, vb.), çevresel istek ve taleplerini doğrudan etkiler.

İklime dengeli planlama ile; yenilenemez enerji tüketimi, hava kirliliği azaltılabilir, ısı adası oluşumlarını azaltabilir, yaşam için uygun biyolojik konfor koşullarının yaratılması planlama sürecinde iklimsel etmenlerin doğru değerlendirilmesini gerektirir, bunlar sürdürülebilir kentsel gelişme için de önemlidir.

bölgesel ölçekte sıcaklık, yağış, nem, bulutluluk, rüzgar yön ve gücü, Planlamaya etki eden iklim elemanları; bölgesel ölçekte sıcaklık, yağış, nem, bulutluluk, rüzgar yön ve gücü, yerel ölçekte sıcak/soğuk yamaçlar, hava drenajı, rüzgar eksikliği, yerel meltem, ısı depolama ve yansıtma durumlarıdır.

İklim haritalarının oluşturulmasındaki temel amaçlar; yerleşim alanında havalanma kanallarını korumak ve iyileştirmek, havalanma kanallarının birbiriyle ilişkisini kurmak, rüzgarın neden olacağı afet riskini azaltmak, serin/temiz havanın taşınmasını sağlamak, duyarlı alanlarda hava kirliliğini azaltmak, ısı yüklenmesini önlemek, donun ve soğuğun olumsuz etkisini azaltmak şeklinde sıralanabilir. Haritalarda iklimsel açıdan yerleşilebilecek ve sakıncalı alanların belirlenmekte, arazi kullanımı konusunda öneriler/uyarılar getirilmektedir.

Şekil 1. Varşova’da ,iklim koruma sistemleri

Şekil 2. Doğal verilere göre Trabzon’da yerleşime uygun alanlar Trabzon’un gelişme stratejisi doğal verilerle uyumlu olarak belirlenseydi, kent 1970’lerden bu yana sürekli doğuya ve batıya gelişmez, belki de uydu ya da yıldız formda, güneydeki düzlüklerde gelişebilirdi. Yine doğal veriler dikkate alınsa idi 1930’larda Lambert’in yörenin iklimi nedeniyle önerdiği az yoğun, az katlı yapılaşma günümüzde de korunurdu.

Şekil 3. Plan kararında doğal yapının değerlendirilme durumları ve oluşan çevre Doğal veriler yalnız planlama değil kentsel tasarım açısından da önemlidir. Bunların kente/kent parçasını karakter veren öğeler olduğu, arazi kullanım kararlarında doğal veriler değerlendirildiğinde daha kimlikli, okunabilir kentsel çevrelerin ortaya çıkabileceği unutulmamalıdır.