Fluvyal Jeomorfoloji Yrd. Doç. Dr. Levent Uncu

Yarma Vadilerin Oluşumu Boğazlar, kısmen düz veya alçak sahalardan gelen akarsuların, daha ilerdeki düz veya çukur başka bir sahaya ulaşmak için karşılarına çıkan arızaları yararak aştıkları vadilerdir. Bunlar çok defa iki depresyon arasındaki bir eşiği yararak bu havzaları biribirine bağlar. Bu nedenle birleştirme boğazı olarak da adlandırılırlar. Boyuna yarma vadiler tabaka doğrultusuna ve tektonik çukurlukların eksenine paralel olarak açılmış olan vadilerdir. Enine yarma vadiler de ise boğazın uzanışı ile yapının doğrultusu arasında dik bir açı mevcuttur.

Jenetik bakımdan yarma boğazları iki büyük gruba ayrılır: 1- İnkonsekant boğazlar (Eğime uymayan boğazlar) 1- Sürempoze ya da Epijenik boğazlar 2- Antesedant boğazlar 2- Konsekant boğazlar (Eğime uygun boğazlar) 1- Asıl konsekant boğazlar 2- Kapma boğazları 3- Taşma boğazları 4- Buzulaltı yarma vadileri

Sürempozisyon (Epijeni) Yer tarihi boyunca, eskiden kara halinde olan birçok alan, daha sonra deniz, göl veya akarsu depoları tarafından tamamen örtülmüştür. Bunun sonucunda bir alt yapı yani temel ve bir örtü olmak üzere iki farklı karakterde yapı unsuru meydana gelir. Böyle bir alan tekrar kara haline geçtiği zaman üzerinde kurulan akarsu ağı doğrudan örtü tabakasının eğim şartlarına bağlı olarak konsekantlar şeklinde gelişir. Zamanla sübsekant ve insekantlardan oluşan bir drenaj ağı gelişir. Aşınımın ileri aşamasında kurulan bu drenaj ağı, alt yapı yani temel üzerine olduğu gibi kopya edilir. Bu olay sırasında çevredeki örtü tabakasına ait unsurlar da kısmen veya tamamen ortadan kaldırılır.

Bu olaya yani örtü tabakası üzerinde kurulmuş olan bir akarsu ağının temele kopya edilmesine sürempozisyon veya epijeni bu şekilde meydana gelen vadi ağına ise sürempoze veya epijenik vadi ağı adı verilir. Böyle akarsular temelin yapısını gelişigüzel yararlar. Bu nedenle akarsular alçak yerler yerine dirençli kayalardan oluşan sahaları derin boğazlar yararak aşarlar. Bu şekilde oluşmuş boğazlara sürempoze veya epijenik boğazlar adı verilir. Sürempozisyon örnekleri ülkemizde çok yaygındır. Çoruh Nehri, Kızılırmak, Ege ve Marmara Bölgesi, Melen Boğazı, Araplar Boğazı, Ankara’da Ankara Kalesinin olduğu alan, Yenişehir ile İnegöl Ovalarını birleştiren boğaz bunlardan bazılarıdır.

Epijenik (sürempoze) boğaz gelişimi

Epijenik yarma vadi

Epijenik boğaz

Antesedans Akarsuyun herhangi bir kesiminde faylanma veya epirojenik kubbeleşme şeklinde yerkabuğu hareketleri meydana gelebilir. Bu durum akarsuyun aşındırma temposu ile tektonik güçlerin sebep oldukları yükselme arasındaki orantıya bağlı olarak çeşitli sonuçlara yol açar. Akarsuyun çığırı üzerinde meydana gelen yerkabuğu hareketleri çok yavaş, buna karşın akarsuyun aşındırma gücü fazla olduğu takdirde ise akarsu yükselen kısım üzerinde yatağını derinleştirmeye devam eder ve derin bir boğaz meydana gelir. Bu durumda akarsuyun yükselen kısmındaki vadisi, yükselmeye göre antesedant yani daha eskidir. Bu olaya antesedans, bu şekilde meydana gelen boğazlara ise antesedant boğazlar denir.

Antesedant boğazların başlıca özellikleri: 1- Antesedant boğazlar akarsuyun kuruluşundan sonra, çığırının belli bir kesiminde meydana gelen yerel tektonik harekete, akarsuyun yatağını derinleştirerek karşı koymaya çalışması sonucunda oluşurlar. 2- Antesedant boğazlar, polisiklik (çok dönemli) bir özellik gösterir ve vadi yamaçlarında genelde kubbeleşmeye uğramış veya ilksel eğimleri bozulmuş taraçalar bulunur. Kuaterner sırasında Anadolu’nun, epirojenik olarak toptan yükselmesine sonucunda oluşmuş olan ve çok yaygın olan boğazları antesedant boğazlarla karıştırmamak gerekir. Bu tip vadilere antekonsekant vadiler denir.

Antesedant boğaz gelişimi

Ülkemizde antesedant boğazlara en güzel örneklerinden biri, aynı zamanda İznik Gölü’nün fazla sularını boşaltan Garsak Boğazı’dır. Güneydoğu Toroslar’daki Büyük Zap Vadisi, Muş ve Çapakçur Havzaları arasında Murat Çayı, Elbistan Ovası’ndan sonra Ceyhan Nehri (Kısık Boğazı) bu tür boğazlar açmıştır. Almanya’daki Ren Nehrinin orta çığırı da bu tip boğazlara güzel bir örnek teşkil eder.

Konsekant boğazlar: 1- Asıl konsekant boğazlar, monoklinal yapılar üzerinde akarsu ağının kuruluşu sürecinde, konsekant akarsuyun dayanıklı kayaçlar içine gömülmesi sonucunda meydana gelen boğazlardır. Kıvrımlı yapılar üzerinde de enine yarma boğazlar yani “kısık”lar gelişebilir. 2- Kapma boğazları, kapma olayları sonucunda meydana gelirler. Misiköy boğazı, Küçük Menderes’in Selçuk ile Sağlık arasında açtığı boğaz, Menemen Boğazı, Çağa Boğazı gibi. 3- Taşma boğazları tektonik hareketler sonucunda oluşmuş olan çanaklardaki suların taşarak gölün ayağının derinleşmesi sonucunda da boğazlar oluşur. 4- Buzulaltı yarma vadileri eski buzullaşma alanlarında görülürler. Buzullardan çıkan suların yataklarını derinleştirmesi ve buzulun erimesinden sonra buraların derin vadiler halini alması sonucunda oluşurlar.

Epijenik boğaz

Rhein (Ren) vadisi (Antesedant)

Rhein (Ren) vadisi (Antesedant)

Bilecik çevresi (Epijenez)

Epijenik yarma vadi