BİLGİ ARAMA VE ERZURUMDAKİ VATANDAŞLARIN BİLGİ ARAMA DAVRANIŞLARI Muhammet Hüsrev KARATAŞ Savaş BAYRAK Hasan Nebi AKBAL Mustafa ŞEN

1.Bölüm: Giriş

Araştırmanın Konusu Rouse ve Rouse’a göre bilgi arama davranışı, farkına varılan bir bilgi gereksiniminin karşılanmasıyla ilgili dürtünün yerine getirilmesi için yürütülen bireysel bir etkinliktir. Bilgi arama: bilgi kaynakları arasından gereksinimlere en uygun olan bilgiyi tanımlama ve seçme işlemidir. Bu işlemlerde en önemli unsur insan faktörüdür. Bilgi arama stratejilerinin saptanması ve açıklanması kişinin bilgi gereksinimleriyle yakından ilgilidir. Bilgi arama davranışı, karar verme, problem çözme veya kaynak bulma gibi sürecin parçası olduğu gibi kendisi de basil başına bir işlemdir. Bu işlem: ortaya çıkan sonuçlara ve değişik zamanlara bağlı olarak, bilginin alınması ve reddedilmesiyle ilgili ölçüt ve yöntemlerden oluşan bir süreçtir (Özenç, 1997, s. 320’de aktardığı gibi ).

Bilgi arama davranışı kişinin sosyal, kültürel, siyasi, sosyal ve dini ihtiyaçlarının eksikliğinin farkına varması sonucu insanı güdüleyen bir davranıştır.

Bilgi arama veya edinme davranışı tarih öncesi insanlarda günümüze kadar devam eden ve edecek bir davranıştır. Bilgi arama insanın hayatını devam ettirmesi için, sosyal statüsünün belirlemesinde etkin bir rol oynar.

Bu bağlamda araştırmanın konusu Erzurum’daki vatandaşların bilgi arama davranışlarının incelenmesidir.

Araştırmanın Amacı Yaşamın her evresinde çevresiyle etkileşim halinde olan insan sürekli bilgi edinme ve bilgi paylaşma süreci içindedir(Önal, 2008, s. 286 ). İnsanlar bilinçli veya bilinç dışı her zaman bilgi arama davranışı içindedirler

İnsan doğumundan ölümüne kadar sürekli bilgi edinme davranışı içindedir. İnsan doğumuyla birlikte ailesinden ilk bilgileri edinmeye başlar ve daha sonra öğrendiklerinin üstüne kendi gözlem ve araştırmaları sonucunda bilgilerini artırmaktadır.Daha sonra öğretim hayatıyla sürekli bir bilgi edinme davranışı içindedir.

Araştırmada Erzurum’da vatandaşların kullandıkları bilgilerin nasıl ve hangi araçlar ile elde ettikleri, bilgi arama davranışlarının hangi boyutta olduğunu tespit etmek amacıyla yapılmıştır.

Araştırmanın Önemi Toplumsal bir varlık olan insan, gerek kendini geliştirebilmek, gerekse çevresini kontrol edebilmek amacıyla sürekli bir etkinlik içindedir. İnsan yaşamını sürdürebilmesi doğayla ve diger insanlarla olan ilişkilerini düzenleyebilmesi için bilgiye gereksinimi vardır (Özenç, 1997, s. 320). Özenç’in belirttiği gibi bilgi arama insan yaşamını devam ettirebilmesi doğayla ve insanlar arası sağlam temeller üzerine kurulacak bir ilişki için önemlidir.

Bu araştırma Erzurumda her yaş grubundan vatandaların bilgiyi nasıl edindiklerinin, hangi araçları kullandıkları ve yaş gruplarına, cinsiyete, mesleğe göre bilgi edinme ve bilgi gereksinimlerinin hangi boyutta olduğunun saptanması açısından önemlidir.

Bu araştırmanın bir başka önemi ise basılı ve elektronik kaynaklarda daha önce böyle bir çalışmaya ratlanılmadığı için Erzurum’da bilgi gereksinimi ve bilgi ediniminin hangi boyutlarda olduğunun saptanması açısından ayrıca önem oluşturmaktadır.

Araştırmanın Yöntemi 1. Kavramsal Çerçeve Wilson’a göre bilgi arama davranışı, etkili ve kaliteli bir problem çözme sürecinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Bu bağlamda pek çok bilgi arama davranışı modeli ortaya çıkmıştır ve bilgi arama modellerinin çoğu bilgi arama davranışını bireysel bir eylem olarak tanımlamışlardır(Najjar, 2010, s. 390 aktardığı gibi).

Şüphesiz bir ülkenin gelişmesi ve modernleşmesi, o ülkenin bilim adamlarının, yöneticilerinin, öğretim üyelerinin ve her sektörde çalışanlarının gayretli çalışmalarıyla birlikte, yine o ülkenin bilgi üretme, bilgi elde etme, bilgiyi paylaşma ve kullanma alışkanlığına da bağlıdır. Günümüz dünyasında her ülkenin ve toplumun teknolojik, ekonomik, siyasi yapısını ve yönünü, o ülkelerin yöneticileriyle birlikte bilim adamları da belirleyebilmektedir (Najjar, 2010, ss. 390-407).

Günümüzde bilginin değeri giderek artmakta, en kısa sürede mevcut olan tüm ilgili bilgiye erişmek önem kazanmaktadır. Bilgi gereksinimi olan birey, çevresindeki insanlaradan kitaplardan, gazete, televizyon gibi medya araçlarından veya digger kaynaklardan yararlanarak bu gereksinimini karşılamaktadır. Öğrenci, araştırmacı ve bilim insanı evinde, ofisinde ya da kütüphanede, çevrimiçi katalog, veritabanları, e-dergiler veya internet gibi kaynakları kullanarak bilgi ihtiyacını karşılamaya çalışmaktadır(Özenç ve Güzeldere, 2006).

Bilginin yalnızca basılı formatta üretildiği ve paylaşıldığı geçmişte, kişilerin bilgi tüketicileri olmaları için temel becerilere (okuma-yazma, konuşma, dinleme, vb) sahip olması yeterli olmuştur. Ancak teknolojide yaşanan gelişmeler, gerek bilginin üretiminde, gerekse üretilen bu bilginin elde edilmesi, kullanılması ve paylaşımında alışılmışın dışında becerilerin kazanılmasını kaçınılmaz kılmıştır(Polat).

Vatandaşların bilgi gereksimlerinin farkında olmadıkları, 2. Varsayımlar Bu bağlamda varsayımlar: Vatandaşların bilgi gereksimlerinin farkında olmadıkları, Bilgiye gereksinim duyan vatandaşların ne aradıklarını bulamaması ve nerede arayacaklarını bilmemesi, Eğitim seviyesinin düşük olması,

Bilgi edinmede kütüphane kullanımının olmaması Bilgi erişim sistemlerine yabancı olunması, Bayanlarda bilgi aramada üzerine hiç bir eğilimin çok az olmasıdır Bilgi arama konusu hakkında bilgi sahibi olunmaması

1.Kapsam Araştırmanın kapsamında Erzurum’daki vatandaşların bilgi arama davranışları araştırılacaktır.Bu konu hakkında kapsamlı bilgi verilecektir. Araştırmada Erzurum’da ki her yaş grubundan kişilerle görüşülerek bilgi edinme yolları ve kullandıkları bilgileri nasıl elde ettikleri öğrenilmiştir.

Araştırmanın Evreni Araştırmanın evreni Erzurum ilini kapsamaktadır. Örneklem ise her yaş grubundan seçilecek 150 kişiyi kapsamaktadır. Örneklem seçilirken ise Erzrum ilinden şeçilecek kişiler rastgele örnekleme yöntemcinden basit rastlantısal örneklemesi yöntemine başvurulmuştur.

Gözlem Tekniği Araştırmada var olan durumu ortaya koymaya ve çözüm önerisi getirmeye yarayacak verilerin, basılı ve elektronik kaynakların saptanması, belgelerin incelenmesi, çeşitli araştırma bulgularının taranıp bütünleştirilmesi için dolaylı gözlem tekniği yöntemiyle kaynak taraması yapılmıştır. Ayrıca araştırmada bireylerin var olan durumlarını ortaya koymak için yaygın gözlem tekniklerinden sormaca (anket) tekniğine başvurulmuştur

Araştırmanın Zamanlaması Araştırma 01.04.2011 tarihinde başlayıp 09.05.2011 tarihinde sona erecek şekilde yaklaşık bir aylık sürede gerçekleştirlmiştir. Bu sürede gerçekleşen işlemler şu şekildedir: Kaynak Araştırması 10 gün Veri Toplama 12 gün Değerlendirme 8 gün Yazma 5 gün Toplam 35 gün

2.Bölüm:Bilgi Arama Davranışı

Bilgi arama davranışını tanımlamadan önce bireyi bilgi arama davranışına güdüleyen bilgi gereksinimi ve bunun daha iyi anlaşılması için bilginin tanımını yapmak gereklidir. Bilgi ve bilgi gereksinimi kavramlarının iyice anlaşılması bilgi arama davranışının daha kolay anlaşılmasını sağlayacaktır.

1.Bilgi Günlük hayatta çok kullanılmasına rağmen bilgi tanımlanması zor bir kavramdır. Farklı disiplinler bilgiyi, alanlarının özelliklerine göre farklı tanımlamaktadır. Bilgi tanımı sadece disiplinlere göre değil, zamana göre de değişmektedir. Bilgi, oluşumuna,niteliğine, etkisine ve uygulama alanına göre farklı türler altında gruplandırılmaktadır(Özenç, 2010, s. 705). .

Öznenin amaçlı yönelimi sonucunda, özne ile nesne arasında kurulan ilişkinin ürünü olan şeydir. Nesnelere yönelen özne onlar üzerine düşünerek, zihinsel bir etkinlik geliştirir. Bu etkinlik sonucu kavramlara ve kavramlardan da önerme ve çıkarımlara varılır. Bilgi aktı, özneden objeye bilinç etkinliğidir. Bilgi aktları algılama, anlama ve açıklama şeklinde olabilir. Algılama aktı, somut nesneler üzerinde yapılan duyu deneyleri sonucunda elde edilir. Anlama aktı, doğruyu bütünüyle sezgisel yada zihinsel anlamadır. Açıklama aktı, bir şey hakkındaki ilk bilgiden yola çıkarak son bilgiye ulaşma çabasıdır (Güçlü, ve Sotirofski, 2006 )

Bilgiyi tanımlarken bilgi kavramıyla yakından ilişkili olan veri ve enformasyon kavramlarınıda açıklamak gerekir.

1.1. VERİ Barutçugile göre veri amaçlara bağlı olarak işlemlerin işlenmemiş bir biçimde kaydedilmesidir. Veri özümlenmemiş ve yorumlanmamış gözlemler, işlenmemiş gerçekler olarak tanımlanabilir. Modern kurumlarda veri, teknolojik sistemlerde saklanır ve çoğu kez bir anlam veya içerik teşkil etmez (Güçlü, N. ve Sotirofski, 2006 aktardığına göre).

1.2. ENFORMASYON Enformasyon, düzenlenmiş veri olarak tanımlanabilir. Düzenleme başkaları tarafından yapılır ve yalnızca ilgili kişi için anlam taşımaktadır.Enformasyon anlam kazandırılmış bilgidir.Yorumlanmış, konu ile bağlantılıdır.Enformasyon verinin yorumlanmış şeklidir (Güçlü, N. ve Sotirofski, 2006).

2. BİLGİNİN ÖNEMİ Bilgi her zaman güç anlamına gelmiştir yaşamak için güç, uyum sağlamak için güç, zor bir çevrede başarılı olmak için güç. Awad ve Ghaziri’ye göre ise: bilgi, yoluyla kazanılmış anlayıştır. Aynı zamanda gerçeklerin birikimi veya kuralıdır. Bilgi spesifiktir, bir problem alanından diğerine transfer edilemez, belli bir zamanda kullanılır ve daha sonra o bilgiye ihtiyaç duyulmayabilir. Bilgi: değerlere, inaçlara ve güvene bağlıdır. Bilgi başarılı deneyimlerle gelişir ve sonra da bu tecrübe uzmanlığa dönüşür (Güçlü, N. ve Sotirofski, 2006 aktardığına göre).

Bir seçim yapmamız söz konusu olduğunda gereksinim duyduğumuz şey bilgidir. Daha önceden bildiklerimizi değiştiren de bilgidir. Bilgi bu kadar önemlidir. Yaşamımızı devam ettirirken, iş hayatımızda, ailemizle vakit geçirirken, boş zamanlarımızı değerlendirirken sergilediğimiz bütün davranışalar, hareketler ve tepkiler belli bir bilgi gereksinimi sonucu ortaya çıkmaktadır. Bilginin tanımını yapmak oldukça güçtür. Her bilim adamı, felsefeci veya her bilim dalı kendi alanına gore bilgi tanımı yapmaktadır.

3. BİLGİ TÜRLERİ Mengüşoğlu bilgiyi 5 gruba ayırmıştır. Bunlar: 1. Gündelik (Naiv Hayat) bilgi/doğal bilgi: Bu bilgi insan hayatının bir ürünüdür. İnsanın yaşamı boyunca edindiği deneyimler, çevresi ve diğer insanlarla olan etkileşimi sonunda kazandığı somut bilgidir. Bir yönteme dayanmayan bu bilgi, diğer bilgi türlerinin kaynağıdır.

2.Bilimsel bilgi: Belli yöntemlere ve araştırmalara dayanarak üretilen ve sistematik olarak ilerleyen bilgidir. Bilimsel bilgi doğal hayat bilgisinin sadece doğrudan bir uzantısı değil, aynı zamanda bu bilginin temellendirilmesidir. 3. Felsefi bilgi: Var olan alanlar ve onların birbiriyle olan ilişkilerini araştırır. Bilimsel bilgi çeşitli alanlara ayırarak var olanı incelerken, felsefi bilgi var olanıbir “varlık-bütünü” içinde araştırır. Felsefi bilgi aynı zamanda her şeyin anlamını ve kaynağını sorgular.

4.Sanatın sağladığı bilgi: Süjenin gerçekleştirdiği, belli bir yönteme dayanarak değil, yaratıcı aktlar aracılığıyla elde edilen bilgidir. Bu özelliği ile bilimsel ve felsefi bilgiden ayrılır. 5. Din bilgisi: Belli dogmalara dayanan, değişmeyen dogmalarla insan, hayat,yaratılış ve dünya hakkındaki tüm sorulara yanıt vermeye çalışan ve inanma esasına dayalı bir bilgi türüdür (Özenç, 2010, s. 705-722 aktardığına göre).

4. Bilgi Gereksinimi Krikelas’a göre bilgi gereksinimi; bireysel yaşamdaki kişisel veya işle ilgili belirsizliklerin kabul edilmesi ve tanınmasıdır. Bireyin bulunduğu konum ile olmak istediği konum arasındaki farkın anlaşılmasıyla ortaya çıkan bu durum, var olan problemle başa çıkmada yetersiz kalınmasının anlaşılmasıyla, bilgi ile ilgili güçlüklerin bir dürtü halini almasıdır (Özenç Uçak, 1997: 320 aktardığına göre).

Bilgi gereksinimi bireylerin sosyal hayatta karşılaştıkları sorunlar, bilgi yetersizliği, sosyal ortamlarda bilgi eksikliği hissetme ve merak gibi nedenler neticesinde bireyleri bilgi aramaya güdüleyen bir ihtiyaçtır.

Bilgi gereksinimi kültürel farklılıklar, coğrafi farklıklar, eğitim seviyesi, psikolojik etmenlere bağlı olarak farklılık gösterebilmektedir.

Bilgi gereksinimi, zihinsel bir terim olup, kullanıcının bulunduğu konumu etkileyen bir eksikliği ifade eder. Kişi, içinde bulunduğu belirsiz veya şüpheli durumu var olan bilgisiyle aşamadığı an bilgiye gereksinim duyar. İnsanın fizyolojik, toplumsal ve zihinsel gereksinimlerin her biri bilgi gereksinimini başlatabilir (Özenç Uçak, 1997: 320).

5. BİLGİ ARAMA DAVRANIŞI Yaşamının her evresinde çevresiyle etkileşim halinde olan insan, sürekli bilgi edinme ve bilgi paylaşma süreci içindedir. Genelde “iletişim” olarak ifade edilen bu süreç, bilgilenmek, bilgilendirmek, ikna etmek, yönetmek, eğlenmek, hedef üzerinde etkin olmak, davranışları geliştirmek ve değiştirmek gibi birçok nedenle gerçekleşmektedir(Önal, 2008, s.s. 286-314).

Bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranışı aynı amaca yönelik, birbiriyle iç içe geçmiş ve birbirini tamamlayan kavramlardır. Bilgi arama davranışı bilgi gereksinimi sonucunda oluştuğu gibi, elde edilen her bilgi yeni bilgi gereksinimleri yaratabilir. Bu nedenle bu kavramları birbirinden ayrı ele alıp incelemek mümkün değildir (Özenç Uçak, 1997: 320).

Bilgi arama davranışı insanın bulunduğu çevre, fizyolojik etkenler, sosyal ve kültürel etmenler kısaca insanı etkiyen her şey bilgi arama davranışını da etkiler.

5.1. BİLGİ ARAMA DAVRANIŞINI ETKİYEN NEDENLER Krikelas, Rouse ve Rouse, Wilson ve Westbrook’ a göre bilgi arama davranışı üzerinde çok sayıda değişik etken belirleyici rol oynamaktadır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz: Gereksinimin karşılanmasının önemi Bilginin erişilebilirliği ve tam olarak elde edilip edilemediği Erişilebilen bilgi miktarı Erişilen bilginin isabet oranı

Bilginin bedeli İletişim kanalı Zaman açısından uygunluk Bilginin kesinliği ve anlam açısından derinliği Daha önceden kazanılan bilginin düzeyi Bireyin içinde yaşadığı çevre Bireyin görev ve iş yeri Bireyin içinde bulunduğu politik ve ekonomik sistem Bireyin sosyal ve kültürel düzeyi Bireyin kişilik özellikleri ve yaşı Bireyin öğrenme özelliği (Özenç Uçak, 1997: 320’ de aktardığına göre).

Yukarıda ki tanımlara göre Erzurum ilinde bilgi arama davranışı anket sonuçlarını incelenecektir.

3.Bölüm: Bulgular ve Değerlendirme Bu çalışmada Erzurum’daki 150 vatandaş rastgele örnekleme yönteminden basit rastlantısal örneklemeyle seçilmiş ve sormaca tekniği uygulanmıştır. Elde edilen sonuçlar Spss 16.0 programı aracılığıyla istatistiksel sonuçlar ortaya çıkarılmıştır. Bu sonuçları şimdi inceleyeceğiz.

Tablo 1: Yaş-Cinsiyet Tablo 1’de görüldüğü gibi katımcıların yaş-cinsiyet dağılımı 80 bay ve 70 bayan katılımcıdan oluşmaktadır. 15-25 yaş arası 28 bay ve 28 bayan, 26-35 yaş arası 19 bay ve 19 bayan, 36-45 yaş arası 22 bay ve 19 bayan, 46-60 yaş arası 19 bay ve 14 bayan olmak üzere 150 kişi katılmıştır.

Tablo 2:Eğitim-Cinsiyet Tablo 2’ye göre okumayanların sayısı baylarda %10 iken bayanlarda %11’dir. İlköğretim ve ortaöğretimlerde baylar fazla iken, üniversite okuyanların sayısı beklentinin aksine bayanlarda daha fazla çıkmıştır. Lisansüstü katılım ise sadece bir kişi ile sınırlı kaldığı için açıklayıcı bir sonuç ortaya koymamaktadır.

Tablo 3: Yazılı Medya Kullanımı Ankete katılan 150 vatandaştan 87’si yazılı medya kullandığını , 63’ü yazılı medya kullanmadığını belirtmiştir. Bayanlarda yazılı medya kullanımı baylara göre daha düşüktür. Bayların yazılı medya kullanımının fazla olmasının sebebi işyeri, kahvehane gibi yerlerde yazılı medyaya daha kolay ulaşmalarından kaynaklanmaktadır.

Tablo 4: Görsel Medya Kullanımı Vatandaşlarda görsel medya kullanımı bay ve bayanlarda eşit oranda çıkmıştır.Bunun sebebi ise, görsel medyanın (T.V, internet v.b) ulaşmının kolay olması ve neredeyse tüm ev ve iş yerlerlerinde mevcut bulunması bu sonucu çıkarmaktadır.

Tablo 5:Eğitim-Yazılı Medya Yazılı medya kullanımı eğitim seviyesi artıkça artmaktadır. Eğitim ile doğru orantılıdır. Çünkü yazılı medya azda olsa eğitim gerektirmektedir. Genel duruma bakıldığında da yazılı medya kullanımı kullanmayanlara göre daha fazla olduğu görülmektedir.

Tablo 6: Eğitim- Görsel Medya Görsel medya kullanımı 150 de 120 gibi çok yüksek bir oranda çıkmıştır. Görsel medya kullanımı eğitim seviyesi yükseldikçe artmaktadır. Görsel medya kullanmama oranı %20 gibi çok düşük bir oranda kalmıştır.

Tablo 7:Eğitime Göre Bilgi Tüketimi

Tablo 8: Bilgi Edinme Yolları

Tablo 9: Mesleğe Göre Bilgi Edinme

TABLO 10: Bilgi arama gerekçeleri

Tablo 11: Bilgi arama gerekçesi