İŞ DOYUMU VE İŞYERİNDE STRES Yard.Doç.Dr. Ayda Büyükşahin A.Ü. D.T.C.F. Psikoloji Bölümü bsahin@humanity.ankara.edu.tr

İŞ DOYUMU Çalışanların işlerini olumlu ya da olumsuz değerlendirmeleriyle ilgilidir. İş doyumu, bireyin yaptığı iş hakkındaki genel tavrı olarak tanımlanmaktadır.

İş doyumunu etkileyen etmenler nelerdir?

Çalışana ilişkin değişkenler; Yaş (+) Eğitim düzeyi (+) Çalışma deneyimi (+)

Çalışana ilişkin değişkenler; Kişilik Özellikleri: A Tipi Davranış Özellikleri > Sabırsızlık Zamanla yarışma Yüksek başarı yönelim olma Hızlı çalışma ve konuşma Birkaç işi birden yapmaya çalışma Öfke duyma. Beklemeye tahammül edememe. Nitelikten çok niceliğe önem verme.

B Tipi Davranış Özellikleri > daha rahat olma daha uysal olma daha az rekabetçi olma daha az saldırgan içerikli davranışlarda bulunma daha az paniğe kapılma

İş Doyumu ve iş perfonmasını Aşırı başarı yönelimli olma çok fazla sorumluluk yüklenme olayları stresli olarak ele alma sık sık panik duyguları yaşama dikkati yapılan işe odaklayamama Benlik saygısı Güvenli bağlanma stili NEGATİF POZİTİF

İşin Özellikleri Bireyin kendini gerçekleştirmesi Sorumluluk miktarı İş ortamının amaç ve beklentileriyle bireysel amaç ve beklentilerinin uyumlu olması Yapılan işin ve görevin türü Terfi olanakları iş tanımların iyi yapılmış olması

İşyerinin Fiziksel Özellikleri İş aletlerinin, araç ve gereçlerin düzenlenmesi Tezgah ve makinaların nitelikleri ve durumu Aşırı gürültülü,havalandırma miktarı, ışıklandırma durumu, sıcak ya da soğuk çalışma ortamı İş güvenliği Kalabalık çalışma koşulları

Kurumsal etmenler İşin işyerindeki ve toplumdaki prestiji İdari politikalar Küçülme Çok fazla ya da az yapılandırılmışlık Örgüt kültürü Eğitim ve denetim biçimi Ücret ve ödüllendirme sistemleri Örgütsel kararlara katılım düzeyi Esnek çalışma koşulları

Kişilerarası ilişkiler Amirler ve meslektaşlarla ilişkiler Çalışan ve işveren arasındaki gerginlik Eşitsizlik algılaması Çalışanların birbirlerine bağlılığı Amirlerin adil olarak algılanması

İş Doyumuna İlişkin Kuramlar Gereksinimler Kuramı: Maslow’un gereksinimler kuramı. Temel gereksinimler: fizyolojik gereksinimler, güvenlik gereksinim, sevgi gereksinimi, saygınlık gereksinimi, kendimi gerçekleştirme. birinde yeterince doyuma ulaşınca, kişi davranışlarını bir üst basamağa yöneltir. İş doyumu bireyin temel gereksinimlerinin doyurulması ile ilişkilidir.

İki Etmen Kuramı (Herzberg ve ark.,) Doyum ile doyumsuzluk iki ayrı etmen olarak ele alınmalıdır. İşin içeriği ile ilgili etmenler (başarı, ilerleme, sorumluluk) bireye doyum verici ya da güdüleyici etmenlerdir.

iki etmen kuramı İş ortamı ve çevre ile ilgili gözetim, çalışma arkadaşları, çalışma koşulları, ücret, yönetim biçimi, iş güvenliği gibi etmenlerse doyumsuzluğa yol açıcı etmenler olarak değerlendirilir. Herzberg’e göre, sadece işin içeriği ile ilgili güdüleyici etmenler iş doyumu üzerinde etkili olmaktadır.

Eşitlik Kuramı Birey işini diğerleriyle karşılaştırır, ve hakçalık temelinde değerlendirirse doyum artar. Birey Ödül- bedel= kazancı’nı diğerlerinin kazancıyla karşılaştırır.

İşyerindeki Stresin Nedenleri

Stres Puanları Aile kavgalarının sıklaşması 35 Büyük miktarda borç 31 OLAYLAR AĞIRLIK PUANI Aile kavgalarının sıklaşması 35 Büyük miktarda borç 31 İşte görev değişmesi 29 Aileden çocuğun ayrılması 29 Kişsel başarılar 28 Eşin işten ayrılması 26 Amirlerle sorunlar 23 İş koşullarının değişmesi 20 Okul değiştirme 19 Tatiller 13 OLAYLAR AĞIRLIK PUANI Eşin ölümü 100 Boşanma 73 Ayrılma 65 Hapis cezasına çarptırılmak 63 Yaralanma, hastalık 53 Evlilik 50 İşten atılmak 47 Eşle barışma 45 Emekli olmak 45 Ailede önemli bir sağlık sorunu 44 Hamilelik 40 Cinsel sorunlar 39 Aileye yeni birinin gelmesi 39 İş planında ayarlamalar 39 Mali durumda değişme 38 Yakın bir dostun ölümü 37 Farklı bir işe geçme 36

AZ Çalışma kişinin zamanını doldurmayan veya yeteneklerine göre yetersiz ya da çok basit bir işe sahip olmasıdır.

Aşırı Çalışma: Aşırı Yüklenme Nicel Aşırı Yüklenme: Eldeki kısıtlı zamanda yapacak çok fazla iş olması durumunda ortaya çıkar. Niteliksel Aşırı Yüklenme: Yapılması çok zor olan işlerle ilgilidir.

Aşırı ve Az Çalışmanın olumsuz etkileri nasıl azaltılabilir? Uygun eleman seçimi, adil terfi kararları, çalışanların yetenekleriyle iş gereksinimlerinin iyi eşleştirilmesi

Rol Çatışması işin kapsamı ve sorumlulukları yapılandırılmamışsa veya iyi tanımlanmamışsa rol karmaşası ortaya çıkar. İş ortamında eşitsizliklerin olması, işin talepleri ile çalışanın değerleri ve beklentileri arasında farkların olması.

Rol karmaşasından kaynaklanan stresi azaltmak için Görev tanımlara çalışanlara ayrıntılı olarak belirtilmeli yöneticiler çalışanlardan ne beklediklerini ve sorumluluklarının ne olduğunu açıkça anlatmalı.

Değişim yönetici değişikliği iş süreçlerinin yeniden düzenlenmesi, eğitim kursları işyerine farklı özellikler, alışkanlıklar ve kültürel değerler getirebilecek olan genç çalışanlar performans değerlendirme süreci

iş Beklentilerinin Karşılanamaması Bir çalışanın beklediği terfiyi alamaması gibi. Yetersiz takdir edilme ya da ödüllendirilme sistemleri.

Stresli Olanlarla Çalışmak stresli bir çalışan tarafından sergilenen gerginlik, endişe ve huzursuzluk diğer çalışanları kolayca etkileyebilir. İş arkadaşlarıyla anlaşmazlıklar,

Olumsuz Fiziksel Çalışma Koşulları Gürültü, aşırı sıcaklık, zayıf ışıklandırma, iş nöbetleri vb.

Kariyer Plotosu Bireyin mesleki açıdan durağan bir sürece girmesi Birey odaklı ploto: bireyin yetkinliklerini geliştirme sürecinin sona ermesi Organizasyon odaklı ploto: Organizasyon içinde bireyin mesleki gelişimi için yolların tükenmesi

ZAMAN TUZAKLARI Plânsızlık Öncelikleri belirleyememek ve sıralayamamak Ertelemek Kendini gereğinden fazla işe adamak Acelecilik Kırtasiyecilik ve verimsiz okuma

Rutin ve gereksiz işler Açık kapı politikası (hayır diyememek) Gereksiz telefonlar Gündemsiz ve verimsiz toplantılar Kararsızlık Yetki verememek Dağınık masa ve büro düzeni

Kararlara Katılımın Yokluğu Katılımcı bir yönetimin uygulanmaması, Bu da çalışanların işlerine yabancılaşmasına neden olabilir.

TÜKENMİŞLİK Aşırı çalışmayla sonuçlanan iş stresinin etkisi tükenmişlik durumu ile ifade edilir. Tükenmişlik, çalışanların iş gereği karşılaştıkları kişilerle kurdukları sık ve yoğun etkileşimler sonucu ortaya çıkmıştır. Tükenmişlikten yakınan çalışanlar işlerine karşı ilgisizdirler.

TÜKENMİŞLİK Duygusal anlamda tükenmiş kişiler, kayıtsız, bunalmış,sinirli ve sıkılgandırlar. Çalışma arkadaşları dahil iş ortamının her yönüne kabahat bulmaya yatkındırlar. Zamanla yaptıkları işin niteliği kötüleşir

Tükenmişlik Sendromunun Bileşenleri Duygusal Bitkinlik: aşırı duygusal ve psikolojik taleplerden dolayı güçsüzlük ve boşluk (yalnızlık hissi) Enerji eksikliği ve bireyin duygusal kaynaklarının bittiği hissine kapılmasıyla ortaya çıkar. Birey için ertesi gün yeniden işe gitme zorunluluğu büyük bir endişe kaynağıdır.

Kişisel İlişkilerini Koparma: Diğerleri ile olan ilişkilerde katılık ve sinirlilik, diğer insanlara karşı azalan duygusuzluk hissi. Küçültücü bir dil kullanma, insanları sınıflandırma, katı kurallara göre iş yapma, başkalarından sürekli kötülük geleceğini sanma duyarsızlaşmanın belirtileridir.

Azalan Kişisel Başarı Hissi: Birinin çalışma ve gayretlerinin değersiz ve boşa olduğunu hissetmesi. Bireylerin kendileriyle ilgili değerlendirmelerinin olumsuz bir nitelik kazanması biçiminde belirir.

İş Bağımlılığı Bitkinlik kurbanları bazen işkolik yani iş bağımlısı olarak tarif edilir. İş bağımlılarının tümü işlerini iyi yapmak için çabalamaz, onları işe sevk eden şey endişe ve güvensizliktir. Bazı işkolikler de gerçekten işlerinden hoşlanırlar ve tatmin olurlar.