ONYEDİNCİ BÖLÜM ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN DENKLEŞMESİ: OTOMATİK MEKANİZMALAR

1) Otomatik Denkleşme Mekanizmaları A. Fiyat Denkleşme GİRİŞ Ödemeler bilançosundaki açık veya fazlalıkların belli bir süre içinde giderilmesi ve dış dengenin sağlanması gerekir. Dış ödemeler dengesini sağlayıcı mekanizmalar iki grup altında toplanabilir: 1) Otomatik Denkleşme Mekanizmaları A. Fiyat Denkleşme B. Gelir Denkleşme C. Parasal Denkleşme 2) Denkleştirme Politikaları

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A. Değişken Kur Sisteminde Dış Denkleşme Serbest kur sistemlerinde döviz kuru döviz arz ve talebine bağlıdır. Döviz kuru döviz arz ve talebini eşitleyecek biçimde sürekli değişir ve böylece dış ödemeler bilançosunu dengesizliği kendiliğinden giderilir. Ödemeler bilançosunda bir açık ortaya çıkarsa (döviz talebi döviz arzını aşmışsa) bu durumda döviz kuru yükselir. Yüksek kurlar ihracatın artmasına ithalatın azalmasına neden olur ve dış denge kendiliğinden sağlanır.

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A. Değişken Kur Sisteminde Dış Denkleşme Döviz arz ve talebini oluşturan faktörler; uluslararası mal ve hizmet ticareti sermaye akımları O Doların TL Fiyatı Döviz Miktarı (bin) Grafik 17.1: Döviz Talebi Eğrisi 15.000 200 300 600 C T A B 10.000 5.000 Grafik 17.2: Döviz Arzı Eğrisi 12 15 16 F D E Döviz arz eğrisi pozitif, talep eğrisi de negatif eğimli eğrilerdir. Arz eğrisinin pozitif eğimli olması, ihraç mallarının dış talebinin esnek olmasını gösterir. Dış talep esnekliği 1 den düşük ise, döviz kuru yükseldikçe döviz arzı azalacak yani döviz arz eğrisi negatif eğimli olacaktır.

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A. Değişken Kur Sisteminde Dış Denkleşme Kur İstikrarlı Kur İstikrarlı Kur İstikrarsız TL/$ TL/$ TL/$ N R 80 80 80 50 50 50 30 30 30 A B D S S D S D O Miktar O Miktar O Miktar (a) (b) (c) Grafik 17.3: İstikrarlı ve İstikrarsız Denge Döviz Kurları (a) grafiğinde talep ve arz eğrileri normal şekildedir. (talep eğrisi negatif, arz eğrisi pozitif eğimli) Dolayısıyla dengede istikrarlıdır. (b) grafiğinde arz eğrisi de negatif işaretlidir. Ama denge yine istikrarlıdır. Bunun nedeni arz eğrisi esnekliğinin talep eğrisi esnekliğinden daha yüksek olması (negatif işaret dikkate alınarak) yada talep eğrisinin arz eğrisini alttan kesmesidir. Dolayısıyla bu durumda da ortaya çıkan bir dış açık veya dış fazla otomatik olarak kurların denge düzeyine yönelmesi ile ortadan kalkar.

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A. Değişken Kur Sisteminde Dış Denkleşme Kur İstikrarlı Kur İstikrarlı Kur İstikrarsız TL/$ TL/$ TL/$ N R 80 80 80 50 50 50 30 30 30 A B D S S D S D O Miktar O Miktar O Miktar (a) (b) (c) Grafik 17.3: İstikrarlı ve İstikrarsız Denge Döviz Kurları (c) grafiğinde bir arz fazlası kurun giderek yükselmesine, talep fazlası da kurun daha da düşmesine yol açar. Böylece dengeden giderek uzaklaşılır. İstikrarsız denge koşulları altında bir dış açığı gidermek için ulusal paranın değer kaybı (döviz kurunun yükseltilmesi) bu açığı kapamaz, daha fazla büyütür. Yapılması gereken ulusal paranın değerinin yükseltilmesidir

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ A. Değişken Kur Sisteminde Dış Denkleşme Kur İstikrarlı Kur İstikrarlı Kur İstikrarsız TL/$ TL/$ TL/$ N R 80 80 80 50 50 50 30 30 30 A B D S S D S D O Miktar O Miktar O Miktar (a) (b) (c) Grafik 17.3: İstikrarlı ve İstikrarsız Denge Döviz Kurları Denge istikrarlı ise ortaya çıkan döviz talebi fazlası (dış ticaret açığı) kurları yukarı yönlendirerek denge kuruna ulaşmasını sağlar. Dolayısıyla dış ticaret bilançosu dengesi sağlanır. Marshall Lerner koşuluna göre kur değişmelerinin dış dengeyi olumlu yönde etkilemesi için Em+Ex=>1 olmalıdır. Ancak bu eşitlik söz konusu ise döviz piyasası istikrarlıdır.

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ B. Fiyat-Altın Para Mekanizması Döviz kuru altın ihraç noktasına yükselir Miktar Teorisi Ödemeler Bilançosu Açığı Altın İhracı Ulusal Para Arzı Daralır Fiyatlar Düşer İhracat Genişler İthalat Daralır Altın İhracı Yavaşlar Altın İthalatı Artar Döviz kuru altın ithal noktasına düşer. Miktar Teorisi Ödemeler Bilançosu Fazlası Altın İthali Ulusal Para Arzı Genişler Fiyatlar Yükselir İhracat Daralır İthalat Genişler Altın İhracı Artar Altın İthalatı Yavaşlar

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ B. Fiyat-Altın Para Mekanizması Dış ödemeler bilançosu açığı olduğunda (Ülkede ithalatın artıp ihracatı aşması halinde) : Döviz kurları altın ihraç noktasına yükselir ve ülkeden dışarıya altın ihraç olunur. Altın çıkışının etkisi ile ülkede para arzı daralır. Miktar teoremi para arzındaki daralma gereği ülkede fiyatları düşürür. İhraç malları yabancılar açısından ucuz hale gelir. İthalat ise yerli alıcılara pahalılaşır. Dolayısıyla başlangıçtaki altın kaybı karşılanarak dengeye ulaşılır. Klasiklere göre ekonomik politikanın ana amacı dış dengenin sağlanmasıdır. İç ekonomik dengenin sağlanması ikinci sırada gelir. Bu nedenle hükümetler para arzına müdahale etmezler.

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ B. Fiyat-Altın Para Mekanizması Keynes’le gelen yeni anlayış ise dış dengeden çok ekonomide iç dengenin yani işsizlik ve enflasyonun önlenmesi birinci sıraya geçmiştir. Toplam harcama ve fiyat ilişkileri açısından Klasiklerle Keynesyen görüş arasında temel farklılıklar vardır. Klasikler para arzındaki değişmelerin fiyatlar üzerindeki etkisini açıklarken ekonominin tam istihdam düzeyinde olduğunu, Keynesyen görüş ise eksik çalışma düzeyinde de olabileceğini ortaya koymuştur. Dolayısıyla toplam harcamalardaki bir artışın reel milli geliri mi yoksa fiyatlarımı etkileyeceği ekonominin bulunduğu duruma bağlıdır. Ayrıca Keynes’e göre fiyatlar aşağı doğru esnek değildir.

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ C I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ C. Otomatik Faiz Değişmeleri İle Denkleşme Toplam Harcamalar Daralır Dış Ticaret Bilançosu Düzelir Ödemeler Bilançosu Dengesi Ödemeler Bilançosu Açık Para Arzı Azalır kredi Hacmi Daralır Faiz oranı Yükselir Kısa Süreli Sermaye Girişi Sermaye Bilançosu Düzelir Toplam Harcamalar Genişler Dış Ticaret Bilançosu Bozulur Ödemeler Bilançosu Dengesi Ödemeler Bilançosu fazlası Para Arzı Artar kredi Hacmi Genişler Faiz oranı Düşer Kısa Süreli Sermaye Çıkışı Dış Ticaret Bilançosu Bozulur

I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ C I. OTOMATİK FİYAT DENKLEŞMELERİ C. Otomatik Faiz Değişmeleri İle Denkleşme Modern kağıt para ekonomilerinde de klasik mekanizmanın öngördüğü ekonomik denkleşmeden bahsedilebilir. Ancak bu denkleşme fiyatların değişmesi yoluyla değil faiz oranlarının değişmesi ile gerçekleşmektedir. Bir dış açık durumunda MB döviz talebi arzdan fazla olduğu için, döviz kurlarında yükselişi önlemek amacıyla döviz satar. Piyasadan yerli parayı çeker. Para arzı ve kredi hacmi daralır ve faiz oranı yükselir. Bu durum yatırım harcamalarını azaltarak toplam talebi ve milli geliri daraltıcı etkide bulunur. İthalat azalır ve ihracat artar denge sağlanır. Ayrıca faizlerin dış faiz oranlarına göre yükselmesi yabancı portfolyo sahiplerinin yerli menkul alımını özendirir. Böylece ülkeye giren yabancı mali sermaye akımı bilançoyu olumlu yönde etkiler.

II. OTOMATİK GELİR DENKLEŞMELERİ DIŞ ÖDEME AÇIĞI Marjinal İthalat eğilimi İhracat ve ithalata rakip endüstrilerde talep hacmi ve üretim daralır Çarpan İthalat Azalır İhracat Azalışı İthalat Artışı Milli Gelir Daralır DIŞ ÖDEMELER AÇIĞI DARALIR ihracat Artar İç talepte düşme Enflasyon Oranı Düşer Dış Rekabet Gücü Yükselir İhracat Artar

II. OTOMATİK GELİR DENKLEŞMELERİ DIŞ ÖDEME FAZLASI İç talepte artış İhracat ve ithalata rakip endüstrilerde talep hacmi ve üretim genişler Çarpan İhracat Azalır İthalat Azalışı İhracat Artışı Milli Gelir Genişler DIŞ ÖDEMELER FAZLASI GERİLER İthalat Artar Marjinal İthalat eğilimi Enflasyon Oranı Yükselir Dış Rekabet Gücü Düşer İhracat Azalır

II. OTOMATİK GELİR DENKLEŞMELERİ Dış ticaret bilançosundaki açık veya fazlanın otomatik biçimde milli geliri (MG) değiştireceğini, MG’deki değişmelerin de dış dengesizliği giderici yönde etkiler doğuracağını ortaya koyar. Dış ödeme açığı (ithalattaki bir artış veya ihracattaki bir azalma nedeniyle oluşan) durumunda Önce ithalat ve ihracata rakip endüstrilerde talebi ve üretimi kısıcı etki yapar. Bu daralma çarpan etkisiyle milli geliri düşürür. Milli gelirdeki düşme bir yandan marjinal ithalat eğilimine bağlı olarak ithalatı azaltır, Diğer yandan da marjinal tüketim eğilimine göre halkın mal tüketimini azaltır. Bu durum ihracata ayrılabilecek payı genişleterek ihracatı artırır. Diğer taraftan milli gelirde daralma fiyat artışlarını yavaşlatır. Ayrıca toplam harcamalardaki daralma fiyat artış hızını yavaşlatır. Bu durum yerli malları yabancılara ucuzlatıp, ithal mallarını ise yerlilere pahalı hale getirir. Ödemeler bilançosu olumlu etkilenir.

III. DIŞ DENKLEŞMEDE PARASALCI YAKLAŞIM Dış ödemeler açığı veya fazlası para arzı ile para talebi arasındaki dengesizliklerin sonucudur. Teori mal ve hizmet akımları ile sermaye akımlarına dayandırılarak açıklanmıştır. Teoriyi göre para talebi, reel gelir, fiyatlar genel düzeyi ve faiz oranına bağlıdır.

III. DIŞ DENKLEŞMEDE PARASALCI YAKLAŞIM Para arzı ise Merkez Bankası tarafından ayarlanır. Merkez Bankası, Yurtiçi ekonomik ve mali etkenlere bağlı piyasaya para sürebilir. Döviz rezervleri karşılığında para çıkartabilir. (kurdaki değişmeleri önlemek amacıyla piyasaya döviz satıp, yerel parayı çekmek gibi)

III. DIŞ DENKLEŞMEDE PARASALCI YAKLAŞIM Para arz ve talebi arasındaki dengesizlikler mal ve hizmetlerle, mali varlıklara yapılan harcamaları ve bu yolla da dış ödemeler dengesini etkiler. Parasalcı yaklaşımda izlenen kur politikasının sabit ve istikrarlı olduğu varsayılmıştır.

III. DIŞ DENKLEŞMEDE PARASALCI YAKLAŞIM Dış ödemeler bilançosunun açık verdiğini kabul edelim. Merkez Bankası döviz kurundaki düşüşü engellemek için piyasadan döviz satın alır ve piyasaya para sürmüş olur Nominal para arzı böylece genişlemiş olur. Fakat halkın reel para talebi değişmediği için para arzındaki bu artışla, mal ve hizmet ile tahvil veya hisse senedi gibi değerli kağıtlar satın alınacaktır. Mal ve hizmetlere yapılan harcamalardaki artış ithalatı da artıracaktır. Ayrıca artan paranın yabancı menkul satın alımı için harcanması da dengede olan ödemeler bilançosundaki fazlalığı giderici etki yapar.