I. Ders notları: EKONOMİK SİSTEMLER ÜZERİNE GENEL BİR BAKIŞ Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi “DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ ” dersi Öğr. Gör. Elşen Resul oğlu BAĞIRZADE BAKÜ -2011

EKONOMİK SİSTEM NEDİR? Belirli bir toplumda subjeler arasında mal ve hizmetlerin üretimi, bölüşümü ve tüketiminden oluşan bir sistemdir. Toplum tarafından mal ve hizmetlerin üretimi ve bölüşümünde kullanılan metottur. Üretken kaynaklar üzerinde mükiyet kuralları temelinde ilişkilere sahip ahali ve kurumlardan oluşur. Toplumu oluşturan bireylerin yetenekleri ve aldıkları eğitim ölçüsünde mal ve hizmet üretiminde görev almaları sonucunda oluşan sosyal organizasyondur. Ekonomik kaynakların bölüşümü ve mülkiyeti ile ilgili toplum kararları ve kurumları tarafından getirilen metotlar ve standartlar çoğunluğudur. Bir toplumda mal ve hizmetlerin üretim ve bölüşümünün nasıl olması gerektiğine ilişkin,uyumlu düşünce ve değerler toplamıdır. Eğer üreticilerle tüketiciler arasında kara dayanan bir aracı sınıf varsa ve özel mülkiyet kabul ediliyorsa “kapitalist sistem”, üretim devletin mülkiyetindeki firmalar tarafından yapılıyor ve yine bu kuruluşlarca tüketiciye aktarılıyorsa (kar amacı yok) “kollektif sistem” (komuta) ortaya çıkar.

TEMEL EKONOMİK SORUN VE YA EKONOMİK SİSTEMİN TEMEL AMACI İnsan oğlunun sonsuz ihtiyaç ve taleplerini sınırlı olanaklarla karşılamak

TEMEL SORUNUN ÇÖZÜMÜ ŞEKLİNE GÖRE EKONOMİK SİSTEMLER KOMUTA EKONOMİSİ LİBERAL EKONOMİ Karma Ekonomik Sistem Kapitalizm Komünizm Sosyalizm

KOMUTA EKONOMİSİ Ekonominin devlet ve ya işçi konseyleri tarafından yönetildiği ekonomik sistem. Teorik olarak Komünizm ve Sosyalizm şekillerini ayırabiliriz.

KOMÜNİZM Marx tarafından ileri sürülen, üretim araçları üzerinde genel mülkiyet ve kontröle dayanarak, eşit, sınıfsız ve devletsiz bir toplumun oluşturulmasını öngören sosyo-ekonomik yapı ve siyasal ideolojidir. Böyle bir düzene henüz ulaşılamamıştır.

SOSYALİZM Üretim araçlarının ( ya da en azından temel endüstrinin önemli bir bölümünün) devlet tekelinde (ya da en azından denetiminde) bulunduğu ve söz konusu bu devletin çalışan kitleler tarafından denetlendiği ülkelerdeki ekonomik sistemdir. Sosyalist sistemde herkesin görevi, istihsal edilecek şeyler ve milli gelirden alınacak paylar merkezi otorite tarafından ve plan aracılığıyla tayin edilir. Böyle bir toplumda, fertlerin üretim üzerinde mülkiyet hakkı olmayıp, üretimin yönetimi devlete aittir. Sovyetler Birliği, Çin, Küba, Kuzey Kore v.b has bir sistemdir.

LİBERAL EKONOMİK DÜZEN Tüketim, üretim ve faktör sahalarında herhangi bir devlet, kamu ve özel kuruluşların müdahalesinin olmadığı, laissez- faire, laissez-passer ilkesinin iktisadi hayata hakim olduğu bir düzen

KAPİTALİZM Veraset Şahsi Menfaat Güdüsü ve Kar Amacı Fiyat Mekanizması Özel Mülkiyet Veraset Tercih ve Teşebbüs Serbestliği (Hürriyet)‏ Şahsi Menfaat Güdüsü ve Kar Amacı Fiyat Mekanizması Rekabet

KARMA EKONOMİK SİSTEM Gerek kapitalist, gerek kolektivist sistem ideal bir işleyişe reel hayatta kavuşamamıştır. Ne kapitalist sistemin kar ve özel menfaat motoru, ne de kolektivist sistemin kamu menfaatine dayanan itici kuvveti, üretim-tüketim dengesini ideal şemalarına göre gerçekleştirmeyi başarabilmiştir. Karma ekonomi, kapitalist ve kolektivist sistemlerin kötü taraflarını atarak, iyi taraflarını almaya çalışan bir karma düzendir. Karma ekonomilerde üretim, özel mülkiyet hakkına sahip serbest teşebbüsler tarafından yapılabildiği gibi bazı önemli alanlarda devlet tarafından yapılabilmektedir. Bazı sahalarda da devlet ve özel teşebbüs bir arada faaliyette bulunmaktadır.

MÜLKİYET HAKKI BAKIMINDAN FARKLAR Kapitalist sistemin kaçınılmaz unsurlarından biri, üretim araçları üzerindeki mülkiyet hakkının tamamen özel ellerde olması ya da araçların fertler tarafından kiralanmasıdır. Sosyalist sistem ise haksızlıkların kaynağını mülkiyette görmüş ve devlet mülkiyeti kendi eline alarak kaldırmıştır. Karma ekonomilerde ise, bir yandan üretim faktörleri üzerinde özel mülkiyet hakkı var iken, öte yandan, kamu yararına kabul edilen araçların mülkiyet hakkı devlettedir.

TEŞEBBÜS SERBESTLİĞİ VE KAR GAYESİ BAKIMINDAN FARKLAR Kapitalist sistemde;teşebbüslerin özel şahıs ya da şirketler tarafından çeşitli alanlarda kurulması, işletilmesi serbestisi vardır ve devletin buna müdahalesi yok denecek kadar azdır. Sosyalist sistemde, teşebbüslerin kurulup işletilmeleri tamamen merkezi bir otoritenin kontrolü altındadır. Karma ekonomide, bazı sahalarda teşebbüs serbestliği var iken, fazla ağır sermayeyi gerektiren sanayi kollarının işletme hakkı tamamen devlettedir. Bu üretim alanlarına, özel teşebbüsün girmesi ise, kesin surette engellenmiştir.

FİYAT MEKANİZMASI BAKIMINDAN FARKLAR Kapitalist ekonomilerde, bütün iktisadi faaliyetleri belirli bir ahenk ve denge içerisinde yürüten mekanizma, Adam Smith’in “görülmez el” dediği, fiyat mekanizmasıdır. Sosyalist sistemde, üretim sahasında, yani arz yönünden, fiyatların rolü ortadan kalkmış olup, firmaların üretecekleri malların cins ve miktarları devletin hazırladığı plan tarafından tayin ve tespit edilmiştir. Fakat üretilen mal ve hizmetlerin satın alınmasında, tüketiciler merkezi otoritenin tespit ettiği fiyatlar üzerinden ödemelerde bulunmaktadırlar. Karma ekonomilerde, tüm iktisadi faaliyetler, fiyat mekanizmasının başıboş işleyişine bırakılmamakta, tüketici ve üretici lehine, fiyatlara müdahalede bulunulmaktadır. Arz ve talep yönünden, fiyatların rolü olmakla beraber, fiyatların işlemesi ve iktisadi hayata etkisi, kapitalist sistemdeki kadar serbest ve fazla, kolektivist ekonomilerdeki kadar da kısıtlayıcı ve az değildir.

KAYNAKLAR Aydın YALÇIN, İktisadi Doktrinler ve Sistemler Tarihi, Ankara, 1991 Güngör TURAN, Abdurrahman IŞIK. Devlet Sosyalizminden Piyasa Ekonomisine Geçiş: Reformlar ve Politikalar. Bursa: Ekin, 2007. İbrahim ÖRNEK, Seyhan TAŞ, Metin YILDIRIM, Geçiş Ekonomileri, Bursa, 2009 Betül DURAL, Geçiş Ekonomileri: Plandan Piyasaya, İstanbul, 2007 http://www.wikipedia.org – ONLINE Ensiklopedi