Patlayıcı madde üretimi ve ortamlarında TESİSLERDE PROJELENDİRME VE RUHSAT İŞLEMLERİ Patlayıcı madde üretimi ve ortamlarında Atex uygulamalarına bir yaklaşım SÜLEYMAN POLAT(KİM.MÜH.-E.YARBAY) MÜHİMMAT VE PATLAYICI UZMANI

TAKDİM PLANI 1-TANIM VE SINIFLAMA 2-TARİHİ SÜREÇ 3-ÖRNEK UYGULAMA;AMONYUM NİTRAT 4-ÜRETİMDE ATEX UYGULAMALARI 5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX 6-SONUÇ

1-TANIM VE SINIFLAMA İnsanlık tarihi ilkel kominal döneminde doğada avlanmak için kullandığı av aletlerini,artı değer elde etmeye başlaması ile savaş araçlarına dönüştürmeye ve geliştirmeye özel önem vermeye başlamıştır.Ağırlık ve manivela sisteminden ibaret mancınıklar,mekanizma ve çoklu ok yay sistemleri,yanıcı madde atan döner çark sistemleri bu gelişmenin ilk örneklerinden sayıla bilir. Modern savaş,barutun( kara barutun) kullanılmasıyla başlamıştır.Çinliler tarafından icad edildiği idea edilen kara barut savaş malzemesi olarak ortaçağın başlarından itibaren kullanılmaya başlamıştır.1863 yılında Alman Kimyager J.Wilbrand tarafından üretilen TNT(Trinitro tolüen),1866 da A.Nobel isimli İsveç bilim insanı tarafından üretilen ve 1875 yılında patenti alınan DİNAMİT,1884 yılında üretilen DUMANSIZ BARUT ,1899 yılında üretilen RDX (Siklotrimetilen trinitramin), 1920 yılında üretilen PENT (Pentaeritritol tetranitrat) üretimi patlayıcı ve mühimmat konusundaki önemli gelişmelerdir.

1-TANIM VE SINIFLAMA TANIMLAR; Patlayıcı maddeler; Şiddetli bir kimyasal reaksiyonla parçalanarak, ani yüksek sıcaklıkla birlikte büyük hacimlerde gaz haline dönüşe bilen maddeler olarak Mühimmat ; Ateşli silahlarda kullanılan fişek kovanı,falya,barut tozu,kurşun veya mermiler dahil,cephanenin kendisi veya bunu meydana getiren unsurları olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımda sadece tahrip kompleleri akla gelmemelidir.Propaganda bombaları,biyolojik,sis ve aydınlatma mühimmatları aynı kavram içindedir.

1-TANIM VE SINIFLAMA SINIFLAMA; Patlayıcı maddeler Duyarlılık açısından ; 1-Güvenlikli patlayıcılar(av kapsülü,saniyeli fitil gibi ısı,sürtünme ve darbeye karşı çok duyarlı olmayan maddeler 2-Güvenliksiz patlayıcılar (nitrogliserin,trinitrotoluen,dinamit gibi ısıya,sürtünmeye,darbeye karşı çok duyarlı olan maddeler) Uygulama Alanı bakımından; 1-İtici ve balistik etkisi olan patlayıcılar(kara av barutu,dumansız av barutu gibi) 2-Tahrip Gücü Olan patlayıcılar a-Ön patlayıcılar(kurşun azotör,kurşun trizanat,kurşun pikrat,tetresan,civa fülminat gibi asıl patlayıcıyı patlatmaya yarayan patlayıcılar) b-Asıl patlayıcılar (TNT,tetril,dinamit,gibi patlayıcılar) 3-Priroteknik mamüller (Maytaplar,roketler,şenlik,işaret ,aydınlatma fişekleri,şenlik bombaları,döner maytaplar gibi patlayıcılar)

1-TANIM VE SINIFLAMA SINIFLAMA; Mühimmat 1-Hafif silah mühimmatı (7.62-7.65 mm gibi 20 mm kadar olan mühimmat) 2-Ağır silah mühimmatı (81mm havan,105 mm top gibi 20-280 mm kadar top,obüs,havan mühimmatı) 3-Uçak bombaları (260 lb.bomba,MK-Aydınlatma bombası gibi) 4-Su bombaları (Su mayını,duman kandili gibi ) 5-El bombaları (Taaruz el bombası,savunma el bombası gibi) 6-Tüfek bombaları (40 mm bomba atar gibi) 7-Mayınlar (Anti personel mayını,anti tank mayını gibi) 8-Roketler (3.5 inçlik roket,tow roketi,milan roketi gibi) 9-Torpidolar 10-Tahrip malzemeleri (TNT kalıbı,C2-C3-C4 tahrip kalıpları gibi ) 11-Piroteknik mühimmat (Aydınlatma ve sis mühimmatı,işaret fişekleri,deniz altı işaret kandilleri,gibi ) 12-Özel uçak fişekleri (Yangın söndürme fişeği,paraşüt çıkarma fişeği gibi

2-TARİHİ SÜREÇ Ülkemizde Cumhuriyetin kuruluş döneminde yapılan ekonomik ve kültürel devrimler ve uygulamaları alt yapı faaliyetlerinin gelişmesini sağlamıştır. Alt yapı gelişimi için yapılan çalışmalarda dağların delinmesine, kayaların patlatılmasına gerek duyulmuştur. İhtiyacın karşılanması için patlayıcı üretiminde önceleri farklı isimlerde, 1950 yılından sonra Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumunun (MKEK) bünyesinde çalışmalar yapılmıştır.

2-TARİHİ SÜREÇ 1988 yılına kadar MKEK tekelinde devam eden patlayıcı üretiminde, ekonomide yaşanan sıkıntılar nedeniyle patlayıcı sektöründeki gelişmelere paralel olarak yatırım yapılamamıştır. 1988 yılından itibaren yabancı yatırımcılara ülkenin kapılarının açılması ile sivil patlayıcı üretiminde çok hızlı değişimler yaşanmaya başlanmıştır. Bu gelişmenin başında Emülsiyon tipi patlayıcıların üretimi gelmektedir.

2-TARİHİ SÜREÇ Günümüzde sivil patlayıcı sektöründe nitrogliserin bazlı dinamitlerin yanı sıra emülsiyon tip patlayıcı maddeler ve emülsiyon tip patlayıcıların kapsüle duyarlı ve yemlemeye duyarlı tipleri bulunmaktadır

3-ÖRNEK UYGULAMA;AMONYUM NİTRAT Emülsiyon tipi patlayıcılar, nitrogliserin bazlı dinamitlerin üretim ve kullanımında yaşanan kazalar sonunda daha güvenli patlayıcı üretmek için yapılan çalışmalar sonunda geliştirilmiştir. Emülsiyon patlayıcı üretimi, Amonyum nitrat çözeltisinin, genellikle parafin yağ tabanlı faz içersinde dengeleyici Emülgatör yardımıyla karıştırılması prensibini kapsar. Ana girdi olan Amonyum nitratın ucuz olması, basit üretim teknolojisi, az işçilik maliyeti nedeni ile nitrogliserin bazlı dinamitlere göre oldukça ucuza mal olmaktadır.

3-ÖRNEK UYGULAMA;AMONYUM NİTRAT Emülsiyon üretiminde işleme sıcaklığı 95 C ve üstünde sıcaklıklardır. İlk üretimde yüksek yoğunluğa sahip emülsiyonun patlayıcı özelliği kazanması için yoğunluğunun düşürülüp hassaslaştırılması gerekmektedir. Hassaslaştırma işlemi Sodyum nitritin kullanıldığı kimyasal gazlama sistemi ile yapılır. Patlayıcının gücünü artırmak için prosese Alüminyum eklene bilir. Proses, sürekli, kesikli veya her ikisinin kombinasyonu olabilir. Patlayıcı ambalajlı veya yığın olarak üretilebilir. Nitro-gliserin ve sulu-jel tabanlı patlayıcı üretim hattı birbirinden ayrı birçok binadan ve her binada birden çok personelden oluşmaktadır. Emülsiyon üretim hattı tek bir bina içersinde olmaktadır.

3-ÖRNEK UYGULAMA;AMONYUM NİTRAT Amonyum nitrat-Sodyum nitrit; Amonyum nitrat oksitleyici madde olarak sınıflandırılmaktadır, ancak hapsedilmiş ortamda ve ısıya maruz kalırsa patlar. Sodyum nitrit, amonyum nitrat gibi oksitleyici madde olarak sınıflandırılmıştır ancak amonyum nitrat ile uyumsuzdur. Reaksiyona girdiğinde Amonyum nitrit oluşturarak patlayıcı bileşik oluşturur bu nedenle hassaslaştırma işleminde kullanılır. Hassaslaştırma işlemi kontrollü yapıldığı taktirde sorunla karşılaşılmaz, ancak kontrol dışı eklemelerde ortaya çıkacak lokal ısınma emülsiyonun bozulmasına ve patlamaya neden olacaktır. Isınma riski hassaslaştırmanın yapıldığı pompalar ve yüksek enerjili karıştırıcılarda meydana gelmektedir.

3-ÖRNEK UYGULAMA;AMONYUM NİTRAT Emülsiyon üretiminde, ısının yeterince dağılmadan yükseldiği, yığılma sonucu dar alanda sıkışma ve ısı birikimi patlamaya neden olur. Patlama, Emülsiyon boru hattındayken, besleme hunisinde, tankta, depoda vb. yerler ısınırsa meydana gelebilir. Isı, yalnızca makine arızasının dışında, yangın, fazla ısınmış rulman, kimyasal reaksiyon gibi birçok nedenden oluşabilir.

3-ÖRNEK UYGULAMA;AMONYUM NİTRAT Patlama sebeplerini en aza indirgemek için; -Hammaddeler işlenecek miktardan fazla ortamda bulundurulmamalı, birbirlerinden ayrı tutulmalıdırlar. Aynı uygulama atıklar ve depolama içinde uygulanmalıdır. -Üretim bandında ve depolamada en az sayıda yeterli eğitimden geçirilmiş personel ile çalışılmalıdır.

3-ÖRNEK UYGULAMA;AMONYUM NİTRAT -Çalışanlar için patlama anında kullanılacak kaçış yolları açık ve etkili olmalıdır. -Yakıt ve yağ tankları, herhangi yırtılma anında sürüm tanklarını etkileyecek konumda olmamalıdır. Yakıt tanklarının güvenlik çemberi olmalıdır. -Pompalar ve karıştırıcıların üzerine besleme hunileri ve silolar yerleştirilmemelidir.

3-ÖRNEK UYGULAMA;AMONYUM NİTRAT -Üretim ünitelerinin üzerinde, emülsiyon siloları, bekleme tankları, asmakatlar bulunmamalıdır. -Atıklar, kendi muhafazalarında ve karıştırılmadan saklanmalıdır.

4-ÜRETİMDE ATEX UYGULAMALARI Emülsiyonlar sürtünmeye, darbeye vb karşı nitro-gliserin ve sulu-jele nazaran daha duyarsızdır. Fakat üretim aşamasında kullanılan makinelerin enerjilerini emülsiyonlara aktararak hareket etmelerini sağlarlar. Eğer bir sebepten dolayı emülsiyon hareket etmez yani akmazsa emülsiyon kütlece ısınmaya başlar. Suyunu kaybeden emülsiyon içindeki amonyum nitrat bozulacak, azot oksitler serbest kalacaktır. Ekzotermik reaksiyonun başlaması sonucunda hapsedilmiş ortamda bulunan emülsiyon patlayacaktır.

4-ÜRETİMDE ATEX UYGULAMALARI Sürpriz olmayan sonucu engelleyebilmek için öncelikle üretimde kullanılan pompalar ve yüksek enerjili karıştırıcılar olmak üzere tüm makine ve teçhizat Atex uygulamaları kapsamında CE işaretli ve AT uygunluk onayı olmalıdır.Ayrıca Pompalar; -Tıkanma anında çalışmayan, -Akışın olmadığı kuru çalışma veya sonlu çalışma ortamına karşı güvenlik donanımları olmalı (termo sigorta, emniyet diski vb.)

4-ÜRETİMDE ATEX UYGULAMALARI Karıştırıcılar; -Akışın olmadığı durumlara karşı korumalı olmalı, --Mekanik karıştırıcılarda tork sınırlayıcı olmalıdır.

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX Ülkemizde patlayıcı maddeler, av malzemesi ve benzerlerinin üretimi aşamasında Atex uygulamaları ile ilgili kanuni mevzuat bulunmamaktadır. Muhtemel patlayıcı ortamda kullanılan teçhizat ve koruyucu sistemler ile ilgili yönetmelik (94/9/AT ),Atex direktifi esaslarının patlayıcı üretiminde kullanılmasını sağlayacak düzenleme yapılmamıştır. Üretim konusunda yürürlükte olan “Tekel dışı bırakılan patlayıcı maddelerle av malzemesi ve benzerlerinin üretimi, ithali, taşınması, saklanması, depolanması, satışı, kullanılması, yok edilmesi, denetlenmesi usul ve esaslarına ilişkin tüzük”(29.09.1987)sadece sivil amaçlı patlayıcı üretim tesislerinin işletilmesinde alınacak önlemleri saptamaktadır.

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX Harp silah ve mühimmatı yapan sanayi tesisleri tüzük kapsamı dışındadır. Bu tesisler kendi özel yönetmelikleri ile işletilmektedir. Sivil tesislerin denetimi ilgili bakanlıklarca yapılırken, askeri amaçlı tesislerin denetimi iç denetim unsurları tarafından yapılmaktadır. Bu düzenleme sonucu tesislerin çevreye verdiği zarar ve çalışanların emniyeti konusunda bilgi sahibi olunmamaktadır.

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX Tekel dışı bırakılan patlayıcılar, av malzemesi ve benzerlerinin üretiminde alınacak tedbirler ilgili tüzükte genel tanımlarla yapılmaktadır. Makine ve tezgâhlar için, topraklanır, alet ve edevatta kıvılcım oluşmaması için önlemler alınır, elektrik tesisatında, üretici ve satıcı kuruluşlardan cihaz ve malzemelerin gereken özelliklere sahip olduklarına ilişkin belge alınır, dosyalarında saklanır gibi bilim dışı tanımlarla önlemler alınmak istenmektedir. AB uyum yasaları kapsamında yapılan düzenlemeler insanımızı temel alarak hazırlanmadığı, sorunlara bilimsel çözümler üretmek amacı ile yapılmadığı için patlayıcıların üretim tesislerinde alınması gereken tedbirler bilimsel verilere dayanmamaktadır.

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX Yürürlükteki tüzükte elektrikli cihazların Exproof sertifikalı olması önemsenmiştir. Atex uygulamaları kapsamında tüm makine, teçhizat ve patlayıcı ortamın tehlike sınıfları belirlenerek kullanılan malzeme ve ekipmanın Atex uygunluğunun sağlanması ve denetlenmesi, patlayıcı üretim ortamlarındaki güvenliğin sağlanması için zorunlu bir etken olacaktır.

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX Patlayıcı maddeler bazen uzun süre depolarda bekledikleri için depolama koşulları büyük önem taşımaktadır. Nitrogliserin esaslı patlayıcılar sıcak ortamda bekletildiklerinde bünyelerindeki hava kabarcıkları kısmen veya tamamen ayrılarak ateşlenme özeliği bozulur, yumuşar ve bünyesindeki tuz kartuş kâğıdının içersine nüfuz ederek bozulmaya neden olur. Amonyum nitrat içinde sıcaklık bozunma nedenidir.32 C üzerinde sıcaklıkta amonyum nitrat bozunarak patlayıcının şişmesine ve kartuşun bozulmasına neden olur. Bu nedenle depolama sıcaklığı 32 C yi geçmemelidir.

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX Depolamada ortamın nemi de önemlidir. Nemli ortamda bırakılan toz tipi dinamitler bünyesinde bulunan tuz tortulaşarak sertleşmeye neden olur. Amonyum nitrat neme karşı son derece hassas olup nemli ortamda bozularak kekleşme meydana gelir. Ülkemizde patlayıcı maddeler, av malzemesi ve benzerlerinin depolanmasında Atex uygulamaları ile ilgili kanuni mevzuat bulunmamaktadır. 94/9/AT Atex direktifi esaslarının patlayıcı depolanmasında kullanılmasını sağlayacak düzenleme yapılmamıştır.

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX Yürürlükte olan 1987 tarihli tüzük sivil amaçlı patlayıcıların depolanmasında alınacak güvenlik önlemleri saptamaktadır. Harp silah ve mühimmatı depolayan birimler ve TSK tüzük kapsamı dışındadır. Bu depolar kendi özel yönetmelikleri ile işletilmektedir. Sivil depoların denetimi ilgili bakanlıklarca yapılırken, askeri amaçlı depoların denetimi iç denetim unsurları tarafından yapılmaktadır. Bu düzenleme sonucu depoların uygunluğu, çevreye verdiği zarar ve çalışanların emniyeti konusunda bilgi sahibi olunmamaktadır.Atex uygulamaları kapsamı dışında tutulan mühimmatın depolanması ile ilgili uygulama örneğini inceleyelim

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX Tekel dışı bırakılan patlayıcılar, av malzemesi ve benzerlerinin depolanmasında alınacak tedbirler ilgili tüzükte genel tanımlarla yapılmaktadır. Örneğin “aydınlatma tesisatı, Yalıtılmış tipteki armatürlerle yapılır” denilmektedir. Depolamada kullanılan makine ve teçhizatın Atex uygulamaları kapsamında CE belgesi ve AT uygunluk onayı aranma şartı bulunmamaktadır. Atex uygulamaları depolama standardına uygulanmamıştır. Bu durum önemli bir eksikliktir.

5-ÜRETİM VE DEPOLAMA UYGULAMASINDA ATEX Depolama şartlarında, uygulamaları zorlamak ve güvenlik standardını yükseltmek amacıyla, depolama ortamında kullanılacak her türlü makine, teçhizat ve ekipmanın Atex’e uygunluğunu zorunlu kılmanın önemli olduğu kanısındayım.

6-SONUÇ Emülsiyon patlayıcıların ticari üretimde geliştirilmesi, üretimin ve depolamanın güvenliğinde önemli gelişme sağlamış, ölüm ve yaralanmalarla sonuçlanan kazaların azalmasını getirmiştir. Bunun nedeni Emülsiyonların sürtünme, darbe, gibi ateşleme unsurlarına karşı daha sağır olmasıdır. Ancak bu ürünlerin kontrolsüz ısınma karşısındaki riskler konusunda gerekli tedbirlerin alınması üzerinde ayrıca durulmalıdır.

6-SONUÇ Patlayıcı üretim tesislerinde kullanılan makine, ekipmanların ve ortamların Atex uygulamaları kapsamında CE standardına uygunluğu ve AT uygunluk onayının alması istenerek, Atex standartlarına uygun olarak kullanılmaları sağlanmalıdır.  

6-SONUÇ Patlayıcı üretim ve depolama tesislerinde alınacak tedbirleri belirleyen tüzüğe Atex uygulamaları dikkate alınarak bilimsel verilere dayanan tedbirler eklenmelidir.  

6-SONUÇ TEŞEKKÜR EDERİM. SÜLEYMAN POLAT(KİM.MÜH.-E.YARBAY)   MÜHİMMAT VE PATLAYICI UZMANI