TARIMSAL KREDİLERDEKİ GELİŞMELER Prof. Dr. Metin ARTUKOĞLU Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü

GİRİŞ Tarım, dünyada stratejik sektör olarak önemini korumaktadır. Günümüzde tarım, ülkeler için sınırlar ötesi bir nitelik kazanmaktadır. Tarımsal üretimde kendi kendine yeterliliğin yanı sıra, dünyanın geri kalanı için üretim ve pazarlama yaklaşımı da ön plana çıkmıştır.

Birçok ülke, iklim, ürün çeşitliliği, gen zenginliği gibi sahip oldukları avantajlarını ekonomik ve milli değer haline getirme çabası içine girmişlerdir. Bütün bu çabalar tarıma her zaman gerekli önemi vermeyi zorunlu kılmaktadır. Bu önem tarıma özgü politikaların özenle hazırlanması ve uygulanmasını gerektirmektedir.

Tarım sektörü gelişmiş ülkelerin kalkınmasında ve sanayileşmesine kaynak yaratır. Tarım, sermaye devir hızının düşük olduğu, sermaye birikimini sınırlı kaldığı bir yapı arz eder.

TARIMSAL KREDİ NEDEN ÖNEMLİDİR ? Sermaye birikiminin sınırlılığı; - küçük aile işletmelerinin gelirlerinin düşük olması, - tarımda üretimin mevsimsel olarak kesikli devam etmesi, - tarım ürünlerinin arz ve talebinin esnek olmaması, - değişen pazar koşullarına uyum sağlamada gecikme, - tarımsal ürünlerin doğa koşullarından etkilenmesi zararlı ve - hastalıklara karşı yetersiz kalınması gibi etkenlerle şekillenir. Tarımın finansmanı ve kredi, tarımdaki sermaye yetersizliğini gidermede önemli birer araç olarak ortaya çıkmaktadır.

Tarım işletmelerinde sermaye sağlama kaynakları Öz kaynaklar Dış kaynaklar İşletmenin kendi içinden sağlamış olduğu, uzun süreli kullanım olanağı olan, işletmeye maliyet getirmeyen kaynaklardır. Bu grup içinde işletme sahiplerinin getirdiği parasal fonlar ve oto finansman yer almaktadır. Krediler ve diğer finansman tekniklerinden oluşur. Tarım açısından konuya bakıldığında bu grupta tarımsal krediler önemli bir yer tutmaktadır.

TARIMSAL KREDİ NEDİR? İşletmenin sermaye eksiklerini gideren, olabildiğince uygun koşullarla sağlanmış ve yine olabildiğince istenilen miktarda ve zamanda sağlanabilen, kullanım bedeli ödenen, süresi sınırlı olan parasal kaynaklardır.

TARIMSAL KREDİ Tarımsal kredi, - üretimin ve tarımsal yatırımların finansmanında, - ekonomik ölçekli üretim tesislerinin kurulmasında önemli bir araçtır. Bu nedenle - sermayesi yetersiz olan üreticilerin üretim faaliyetlerini zamanında ve eksiksiz yerine getirebilmeleri, - satın alma ve yatırımlarını aksatmadan yapabilmeleri için uygun şartlarda tarımsal kredilerle desteklenmeleri gerekmektedir.

TARIMSAL KREDİ Tarımsal krediler gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde tarım sektöründeki üretimi artırmaya ve bu sektördeki hayat seviyesini yükseltmeye yardımcı olan en önemli faktördür.

TÜRKİYE’DE DURUM NEDİR? TCZB DİĞER KOOP. ÖZEL BANKALAR TSK TKK ÜRETİCİ

BANKACILIK SEKTÖRÜ VE TARIMSAL KREDİ 2000’li yıllara kadar özel bankaların tarımsal kredileri, diğer sektörlere verilen kredilere göre sınırlı düzeylerde kalmıştır. 2001 krizinden sonra tarım sektörünün hızla dönüşüme girmesi, makineleşmenin ve modernleşmenin artması ile birlikte T.C. Ziraat Bankası tarımsal kredileri, var olan isteği karşılayamayacak düzeylerde kalmıştır.

BANKACILIK SEKTÖRÜ VE TARIMSAL KREDİ Bu açığı gören özel bankalar, kriz ile birlikte atıl kalan kaynaklarını daha iyi değerlendirmek ve kaynakların geri dönüşümünü garanti altına almak amacıyla tarım sektörüne yönelik kredi paketlerine ağırlık vermeye başlamışlardır.

Çizelge 1: Türk Bankacılık Sektörünün Kredi Hacmi ve Tarımsal Krediler Cari Değerlerle Reel Değerlerle* Yıllar Toplam Kredi Hacmi (Milyar TL) (1) Tarımsal Krediler (Milyar TL) (2) (2)/(1)*100 Toplam Kredi Hacmi (Milyar TL) Tarımsal Krediler (Milyar TL) 2003 54.05 3.97 7.34 2004 83.38 5.03 6.03 72.77 4.39 2005 133.23 7.02 5.27 109.81 5.79 2006 186.32 8.01 4.29 140.57 6.04 2007 239.70 9.74 4.06 169.97 6.91 2008 296.08 12.85 4.34 186.26 8.08 2009 369.52 14.95 4.05 229.64 9.29 2010 526.52 22.81 4.33 301.50 13.06 * TÜİK 2003=100 bazlı toptan eşya fiyatları indeksi kullanılmıştır. Kaynak: www.tuik.gov.tr (Mali Aracı Kuruluş İstatistikleri/Sektörlere Göre Banka Kredileri)

Grafik 1: Toplam Kredi Hacmindeki Değişim (Reel Değerlerle*) * TÜİK 2003=100 bazlı toptan eşya fiyatları indeksi kullanılmıştır. Kaynak: www.tuik.gov.tr (Mali Aracı Kuruluş İstatistikleri/Sektörlere Göre Banka Kredileri)

Grafik 2: Toplam Tarımsal Kredi Hacmindeki Değişim (Milyar TL) (Reel Değerlerle*) * TÜİK 2003=100 bazlı toptan eşya fiyatları indeksi kullanılmıştır. Kaynak: www.tuik.gov.tr (Mali Aracı Kuruluş İstatistikleri/Sektörlere Göre Banka Kredileri)

Grafik 3: Toplam Kredi Hacmi İçerisinde Tarımsal Kredilerin Payı (%) Kaynak: www.tuik.gov.tr (Mali Aracı Kuruluş İstatistikleri/Sektörlere Göre Banka Kredileri)

GSYİH Payı (2011) % 9 İstihdamdaki payı (2010) %25.2 (sanayi % 22.5, hizmetler%68.5) İstihdamdaki payı (2010) %25.2 (sanayi %26.2, hizmetler %48.6) İhracattaki payı (2011) % 3.12 İthalattaki Payı (2011) % 3.20 Kırsal Nüfus oranı (2011) % 30.2 Kaynak: www.tuik.gov.tr

BANKACILIK SEKTÖRÜ VE TARIMSAL KREDİ Takipteki alacaklar içinde en yüksek pay - % 17.9 ile kredi kartları, - % 13.6 ile ihtiyaç kredileri, - % 7.3 ile inşaat ve toptan ticaret , - % 6.6 ile tekstil ve - % 4.1 tarımdır. Takibe düşme oranı - tarım kredilerinde % 3 olup en düşük düzeydir.

Çizelge 2 : TCZB’nın Bankacılık Sektörü Toplam Tarımsal Kredileri içindeki Payı Yıllar (%) 2003 80.60 2005 71.84 2009 63.51 2010 68.76

Çizelge 3: T.C.Ziraat Bankası Tarafından Verilen Tarımsal Amaçlı Kredilerin Genel Durumu (000 TL) Yıllar Doğrudan Üreticiye Verilen TKK Kullandırılan TSK Kullandırılan (DFİF) Tar. Kal.Koop Kullandırılan Diğerleri Genel Toplam 2002 162 631 65 157 1 998 620 74 587 130 775 2 431 770 2003 221 487 25 299 2 682 857 89 734 187 720 3 207 097 2004 1 038 159 37 813 2 255 932 195 501 211 464 3 738 869 2005 2 081 189 79 315 2 366 496 336 382 226 254 5 089 636 2006 3 268 304 253 651 1 089 290 483 086 99 722 5 194 053 2007 4 483 250 326 971 721 789 598 576 54 544 6 185 130 2008 5 933 277 411 678 801 708 662 765 53 508 7 862 936 2009 7 309 805 341 999 935 422 809 855 99 817 9 496 898 2010 13 067 790 366 109 1 058 662 967 919 235 811 15 696 291 2011 17 867 111 834 651 1 164 826 1 251 160 321 129 21 438 877

Grafik 4: T.C.Ziraat Bankası Tarafından Verilen Tarımsal Amaçlı Kredilerin Genel Durumu (000 TL)

Çizelge 5: T.C.Ziraat Bankası Tarafından Verilen Tarımsal Amaçlı Kredilerin Oransal Dağılımı (%) Yıllar Doğrudan Üreticiye Verilen TKK Kullandırılan TSK Kullandırılan (DFİF) Tar. Kal.Koop Kullandırılan Diğerleri Genel Toplam 2002 6,69 2,68 82,19 3,07 5,38 100,00 2003 6,91 0,79 83,65 2,80 5,85 2004 27,77 1,01 60,34 5,23 5,66 2005 40,89 1,56 46,50 6,61 4,45 2006 62,92 4,88 20,97 9,30 1,92 2007 72,48 5,29 11,67 9,68 0,88 2008 75,46 5,24 10,20 8,43 0,68 2009 76,97 3,60 9,85 8,53 1,05 2010 83,25 2,33 6,74 6,17 1,50 2011 83,34 3,89 5,43 5,84

Grafik 5: T.C.Ziraat Bankası Tarafından Verilen Tarımsal Amaçlı Kredilerin Genel Durumu (%)

Tarımsal Mekanizasyon   Çizelge 6: T.C.Ziraat Bankası Tarafından Doğrudan Üreticiye Kullandırılan Krediler (000 TL) Yıllar Bitkisel Üretim Hayvansal Üretim Su Ürünleri Tarımsal Mekanizasyon Genel Toplam 2002 77 552 65 816 801 18 462 162 631 2003 113 558 92 307 1 334 14 288 221 487 2004 468 671 468 264 10 960 90 264 1 038 159 2005 933 803 913 375 18 342 215 669 2 081 189 2006 1 426 867 1 362 048 30 473 448 916 3 268 304 2007 2 027 255 1 710 839 69 041 676 115 4 483 250 2008 3 140 854 1 958 886 79 668 753 869 5 933 277 2009 4 088 895 2 344 914 114 662 761 334 7 309 805 2010 5 516 036 6 375 469 229 555 946 730 13 067 790 2011 7 327 531 8 339 820 319 031 1 880 729 17 867 111  Kaynak: TCZB

Tarımsal Mekanizasyon Çizelge 7: T.C.Ziraat Bankası Tarafından Doğrudan Üreticiye Kullandırılan Kredilerin Oransal Dağılımı (%) Yıllar Bitkisel Üretim Hayvansal Üretim Su Ürünleri Tarımsal Mekanizasyon Genel Toplam 2002 47,69 40,47 0,49 11,35 100,00 2003 51,27 41,68 0,60 6,45 2004 45,14 45,11 1,06 8,69 2005 44,87 43,89 0,88 10,36 2006 43,66 41,67 0,93 13,74 2007 45,22 38,16 1,54 15,08 2008 52,94 33,02 1,34 12,71 2009 55,94 32,08 1,57 10,42 2010 42,21 48,79 1,76 7,24 2011 41,01 46,68 1,79 10,53

Grafik 6: T.C.Ziraat Bankası Tarafından Doğrudan Üreticiye Kullandırılan Kredilerin Oransal Dağılımı (%)

Grafik 7:TCZB Tarımsal Yatırım ve İşletme Kredilerinin Değişimi (%)

Geri Dönüş Oranı TCZB kredilerinde geri dönüş oranı ortalama %98 civarındadır.

TARIM KREDİ KOOPERATİFLERİ YÖNÜYLE TARIMSAL KREDİLER Dünya’da kredi kooperatifleri yüzyıllardır tarımın finansmanında önemli bir rol üstlenmişlerdir. Birçok Avrupa ülkesinde halen bu kooperatifler önemlidir. Türkiye’de kooperatifçilik, istenilen düzeye maalesef gelememiştir. Tarım Kredi Kooperatifleri bir yandan kendi öz kaynakları, diğer yandan TCZB tarafından verilen plasmanları kullanarak ortaklarına kaynak sağlamaktadır.

Çizelge 8: Tarım Kredi Kooperatiflerinin Kredi Kaynakları (000 TL) Yıllar Özkaynaklardan Gelen TCZB Kaynaklı Toplam Açılan Kredi Özkaynakların Payı (%) 2005 1 070 685 79 315 1 150 000 93.10 2006 1 396 349 253 651 1 650 000 84.63 2007 1 216 029 326 971 1 543 000 78.81 2008 1 468 322 411 678 1 880 000 78.10 2009 1 308 001 341 999 79.27 2010 1 292 556 366 109 2 658 665 48.62 Kaynak: TKK, Tarım Kredi Kooperatifleri 2011-2023 Dönemi Strateji Belgesi ve Eylem Planı, Ankara, Ocak 2011.

GENEL DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER ÜRETİCİDEN YANSIMALAR Faiz oranlarının (Özellikle özel bankalar) yüksekliği Özel bank. % 16-37 TCZB % 0-5 Teminat sağlamada yaşanan güçlükler İstenilen miktarda krediye ulaşamama Formalitelerin çokluğu

KREDİLERE YÖNELİK TESPİTLERİMİZ Tarım sektörü mevcut koşulları ile mutlaka desteklenmesi gereken, stratejik konumdadır. Sektör birçok ülkede (özellikle AB) farklı araçlarla önemli bütçelerle desteklenmektedir. Türkiye’de de tarıma yönelik destekler devam etmeli ve arttırılmalıdır.

GENEL KREDİLERE YÖNELİK TESPİTLERİMİZ Tarımsal kredi konusunda birkaç yıldır sürdürülen faiz oranının sübvanse edilmesi uygulaması genişletilerek, sürdürülmelidir. Bu uygulamaların TCZB kredilerinde görüldüğü üzere, yatırım kredilerinin artışında önemli bir etken olduğu göze çarpmaktadır.

GENEL KREDİLERE YÖNELİK TESPİTLERİMİZ Tarımsal kredide önemli maliyet unsuru olan faiz dışı etkenler yeniden değerlendirilmelidir. Bu maliyetlerin azaltılabilmesi için çalışma yapılmalıdır.

GENEL KREDİLERE YÖNELİK TESPİTLERİMİZ TCZB mevcut alt yapısı ve önemli birikimi ile sektörde ayrı bir konuma sahiptir. Bu nedenle bankanın sektörde kalması ya da konuyla ilgili kamunun bir ihtisas bankası kurulmalıdır. Özel bankaların tarım sektörüne yönelik uygulamalarının artması olumlu bir gelişmedir. Tarım sektörü bu bankalar için kredilerin geri dönüşünü garanti eden bir sektör görünümündedir.

GENEL KREDİLERE YÖNELİK TESPİTLERİMİZ Tarımsal kooperatiflerin tarıma girdi sağlama ve ürünlerin pazarlanmasındaki etkinliği ve bu çerçevede kredilerdeki etkinliği arttırılmalıdır. Kooperatifler bankası seçeneği de değerlendirilmelidir.

KATILIMINIZ ve KATKILARINIZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİM…